Γιώργος Μιχαηλίδης
«Ήμουν παραιτημένος πριν από τη γέννηση»
∼Samuel Beckett, Πρόζες 1945-1980 [1]
Στο παρόν κείμενο θα προσπαθήσω να παρουσιάσω συνοπτικά την ελληνική μετάφραση του δοκιμίου L’Epuise (Ο εξαντλημένος. Ένα κείμενο για τον Μπέκετ) του φιλοσόφου Gilles Deleuze, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πλέθρον.
Το συγκεκριμένο κείμενο είναι ένα σύντομο και πυκνό σχόλιο του Gilles Deleuze για το έργο του νομπελίστα συγγραφέα, Samuel Beckett. [2] Μελετώντας διεξοδικά το έργο του Samuel Beckett, ο Gilles Deleuze προχωρά στη δημιουργία ενός θεωρητικού σχήματος που αφορά τη διάκριση ανάμεσα στην «κούραση» και στην «εξάντληση» ως υπαρκτικές καταστάσεις. Η πρώτη αφορά την αδυναμία για πραγματοποίηση οποιασδήποτε δυνατότητας, ενώ η δεύτερη αφορά την αδυναμία δημιουργίας οποιασδήποτε δυνατότητας. Πιο συγκεκριμένα ο Gilles Deleuze θέτει αυτό το ζήτημα ως εξής:
«Ο κουρασμένος έχει απλώς εξαντλήσει την πραγμάτωση, ενώ ο εξαντλημένος εξαντλεί ολοκληρωτικά το δυνατό. Ο κουρασμένος δεν μπορεί πια να πραγματώσει, αλλά ο εξαντλημένος δεν μπορεί πια να δημιουργήσει δυνατότητα». [3]
Η «κούραση» αναφέρεται στον κορεσμό της πραγμάτωσης του δυνατού, ενώ η «εξάντληση» αφορά στην απώλεια της ικανότητας για δημιουργία δυνατοτήτων. [4] Η πρώτη διέπεται από έννοιες όπως ο «σκοπός», η «προτίμηση», το «νόημα», κ.ο.κ. Η δεύτερη δεν διέπεται από τέτοιου είδους έννοιες, αλλά από «εξαντλητικές σειρές αντικειμένων», «εξάντληση κάθε δυνατής λεκτικής σημασίας» και «εξάντληση κάθε δυνατού χώρου». Διέπεται δηλαδή από εικόνες ενός πνεύματος που είναι διεξοδικό, στερεμένο και διεσπαρμένο, αλλά πρωτίστως απο-δυναμωμένο. [5]
Δεν μπορεί να δημιουργηθεί τίποτα πλέον. Όμως γιατί; Πώς γεννάται η «εξάντληση»; Πώς γίνεται κανείς «εξαντλημένος»;
Η «εξάντληση» προέρχεται από την επανάληψη ενός ζωτικού παρόντος, το οποίο στηρίζεται στις συνήθειες του παρελθόντος και τη προβολή τους στο μέλλον. Ο «εξαντλημένος» είναι ένα παθητικό υποκείμενο, το οποίο «σε όλες τις ταπεινές του αυτοϊκανοποίησεις, σε όλες τις γελοίες του εικασίες, στη μιζέρια και στη φτώχεια του […] δεν παύει να ψάλλει τη δόξα του Θεού –δηλαδή αυτού που θεωρεί, συστέλλει και κατέχει». [6] Το ζωτικό παρόν του Samuel Beckett, του Gilles Deleuze και το δικό μας διέπεται από το νεοφιλελεύθερο καθεστώς αλήθειας, στο οποίο δεν ψάλλεται ο Θεός, αλλά το Κεφάλαιο, όπως πολύ σωστά τονίζει ο Maurizio Lazzarato στο βιβλίο του, Η Κατασκευή ενός Χρεωμένου Ανθρώπου. [7] Aυτό το καθεστώς αλήθειας διαμορφώνει υποκείμενα μέσα σε μια οντολογική σχέση πίστωσης και χρέους, η οποία κατακρημνίζει οποιαδήποτε άλλη σχέση με τους Άλλους, με τον Κόσμο, ακόμα και με τον ίδιο μας τον Εαυτό. [8] Το μόνο που κάνει είναι να διαιωνίζει αυτού του είδους τη σχέση, γιατί στη νεοφιλελεύθερη Μητρόπολη πρέπει να διασωθεί το laissez-faire [9], ασχέτως αν επιφέρει την «εξάντληση» του «χώρου», του «χρόνου», του «νοήματος», ακόμα και του ίδιου του «ανθρώπου».
Ο Gilles Deleuze στη πραγματεία του για τον Nietzsche, θα γράψει το εξής:
«Το χρέος γίνεται η σχέση ενός χρεώστη που δεν θα πάψει να πληρώνει και ενός πιστωτή που δεν θα πάψει να εξαντλεί τους τόκους του χρέους». [10] Ο πιστωτής, είτε πιστώνει «ενοχή», είτε «οικονομικά χρέη» ή οτιδήποτε άλλο, δεν θα σταματήσει να εξαντλεί από μας και για αυτόν τον λόγο θα είμαστε «εξαντλημένοι».
Ο Gilles Deleuze κατορθώνει με αυτό το μικρό δοκίμιο να εντοπίσει τη ριζική κριτική που ασκεί ο Samuel Beckett στην κοινωνία των πιστωτών-οφειλετών, η οποία με τη σειρά της τείνει να γίνει μια κοινωνία «εξαντλημένων». Δεν υπάρχει δημιουργία, αλλά μια στείρα επανάληψη της νεοφιλελεύθερης οντολογικής σχέσης πιστωτή και οφειλέτη, η οποία «εξαντλεί» κάθε δυνατότητα για τους ανθρώπους να ζήσουν πέραν αυτή της σχέσης.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Σάμουελ Μπέκετ, Πρόζες. 1945-1980, μτφρ.Ερ.Μαρωνίτη (Αθήνα: Πατάκη, 1998), 299.
[2] Μάλιστα το συγκεκριμένο κείμενο δημοσιεύεται ως επίμετρο στα θεατρικά του Beckett για την τηλεόραση Βλ. Samuel Beckett, Quad et autres pièces pour la télévision, suivi de L’Épuisé par Gilles Deleuze, επιμ. Ed. Fournier (Paris: Minuit, 1992).
[3] Gilles Deleuze, O εξαντλημένος. Ένα κείμενο για τον Μπέκετ, μτφρ. Ροζ. Σινοπούλου (Αθήνα: Πλέθρον, 2020), 7.
[4] Asja Szafraniec, Derrida, Beckett, and the Event of Literature (Stanford: Stanford University Press, 2007), 96.
[5] Deleuze (2020), 31.
[6] Ζιλ Ντελέζ, Διαφορά και Επανάληψη, μτφρ. Κωνστ.Μπουντάς (Αθήνα: Εκκρεμές, 2020), 140.
[7] «Ο “χρεωμένος άνθρωπος” υπόκειται σε μια σχέση εξουσίας πιστωτή-οφειλέτη που τον συνοδεύει σ’ όλη του τη ζωή από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο. Αν άλλοτε ήμασταν υπόχρεοι στην κοινότητα, στους θεούς, στους προγόνους, στο εξής είμαστε υπόχρεοι στον “θεό” Κεφάλαιο». Maurizio Lazzarato, Η Κατασκευή του Χρεωμένου Ανθρώπου. Δοκίμιο για τη Νεοφιλελεύθερη Κατάσταση, μτφρ. Γ.Καράμπελας (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2014), 57.
[8] Gilles Deleuze- Félix Guattari, Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια 1. Ο Αντί-Οιδίπους, μτφρ. Βασ. Πατσογιάννης (Αθήνα: Πλέθρον, 2016), 229.
[9] Βλ. Michael Hardt and Antonio Negri, Commonwealth (Cambridge, MA: Belknap Press, 2009), 249-260.
[10] Gilles Deleuze, Ο Νίτσε και η Φιλοσοφία, μτφρ.Γ.Σπανός, επιμ.Φ.Σιάτιστας και Α.Στυλιανού (Αθήνα: Πλέθρον, 2002), 204.
