Κείμενο της Donatella Della Ratta
Ποιος θα το φανταζόταν, μόλις πριν λίγους μήνες, ότι μια «φαντασία» που παρήχθη από τεχνητή νοημοσύνη – απορριφθείσα ως δυστοπικό κιτς και υπερβολική έκφραση πολιτικής ανορθοδοξίας – θα διαμορφωνόταν τόσο γρήγορα σε μια εφαρμόσιμη γεωπολιτική στρατηγική; Όταν διαμοιράστηκε μαζικά από τον Αμερικανό Πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ τον Φεβρουάριο του 2025, το σουρεαλιστικό βίντεο “Η Ριβιέρα της Μέσης Ανατολής”, το οποίο παρουσίαζε τη Γάζα ως μια παραθαλάσσια ουτοπία ειρήνης και επενδύσεων ακινήτων, προκάλεσε οργή, σάτιρα και δυσπιστία. Με τους γυαλιστερούς ουρανοξύστες, τους δενδροφυτεμένους δρόμους και τον ίδιο τον Τραμπ να πίνει κοκτέιλ με τον Νετανιάχου ενώ λιάζονται σε παραλία της Γάζας, το βίντεο απαξιώθηκε υπερβολικά γρήγορα ως προπαγάνδα, πρόκληση ή απλώς άλλο ένα γκροτέσκο (και διασκεδαστικό) meme στην εποχή της πολιτικής του σοκ.
Όμως, όπως απέδειξε η επίσκεψη του Ισραηλινού Πρωθυπουργού στην Ουάσινγκτον τον Ιούλιο, τα περιγράμματα αυτής της φαντασίας αρχίζουν να παίρνουν ανησυχητικά πραγματική μορφή. Λίγο πριν την αναχώρηση του Νετανιάχου, ο Ισραηλινός Υπουργός Άμυνας Κατζ ανακοίνωσε ότι οι Ισραηλινές Ένοπλες Δυνάμεις έλαβαν εντολή να προετοιμαστούν για τη μετακίνηση τουλάχιστον 600.000 Παλαιστινίων σε αυτό που περιέγραψε ως «ανθρωπιστική πόλη», πλήρως εξοπλισμένη με ελέγχους εισόδου και περιορισμούς μετακίνησης. Την ίδια στιγμή, το Reuters ανέφερε ένα σχέδιο ύψους 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων για την κατασκευή «Ανθρωπιστικών Ζωνών Μετακίνησης»—ευρείας κλίμακας καταυλισμών εντός και ενδεχομένως εκτός Γάζας—το οποίο υποβλήθηκε από το Ίδρυμα Ανθρωπιστικής Βοήθειας για τη Γάζα, που υποστηρίζεται από τις ΗΠΑ, στην κυβέρνηση Τραμπ. Αντηχώντας τα λόγια του Νετανιάχου στον Τύπο, το σχέδιο οραματίζεται αυτούς τους καταυλισμούς ως κόμβους μεταφοράς από τους οποίους οι Παλαιστίνιοι μπορεί να «μετακινηθούν αν το επιθυμούν», σύμφωνα με τον Πρωθυπουργό του Ισραήλ που χαρακτήρισε τη διαδικασία ως έκφραση της «ελεύθερης βούλησης» τους. Ο Τόνι Μπλερ και η συμβουλευτική εταιρεία BCG φέρονται επίσης να εμπλέκονται στην περαιτέρω ανάπτυξη του σχεδίου Τραμπ για τη Γάζα, αν και το ινστιτούτο του Μπλερ επιμένει ότι συμμετέχει μόνο «σε ακουστική φάση», υπό το πρόσχημα του ενδιαφέροντος του πρώην Πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου για την οικοδόμηση μιας «καλύτερης Γάζας για τους Γαζανούς».
Αυτή η γλώσσα αποκρύπτει ρητορικά αυτό που πραγματικά συμβαίνει: τη λογιστική προετοιμασία εθνοκάθαρσης και μαζικής εκτόπισης του παλαιστινιακού λαού. Η αλήθεια είναι πως το βίντεο που παρήχθη με τεχνητή νοημοσύνη δεν λειτούργησε ποτέ ως κριτική, προειδοποίηση ή ακόμα και «απλή σάτιρα» – αν και οι δημιουργοί του ισχυρίστηκαν ότι αυτός ήταν ο αρχικός του σκοπός, πριν ο Αμερικανός Πρόεδρος το διαδώσει σε παγκόσμια κλίμακα. Αντιθέτως, λειτούργησε ως προφητεία. Η γενετική τεχνητή νοημοσύνη λειτούργησε ως θεμελιώδες οπτικό υπόβαθρο, ως προφητική συσκευή που κατέστησε ορατό ό,τι προηγουμένως ήταν πολιτικά ανείπωτο και αδιανόητο. Προβάλλοντας αυτά τα οράματα σε φωτορεαλιστική μορφή, η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) τους επέτρεψε να εισέλθουν νομιμοποιημένα στη συλλογική παγκόσμια φαντασία. Αυτό που κάποτε μόλις ψιθυριζόταν, έγινε οπτικά πειστικό και μάλιστα με αισθητικά ευχάριστο τρόπο.
Κάτω από την επίφαση αυτών των φαινομενικά αθώων εικόνων—τόσο γυαλισμένων ψηφιακά, τόσο καθαρών, τόσο εμφανώς τεχνητών—η ΤΝ λειτουργεί ως αγωγός για αυτό που ονομάζω εικασιακή βία: μια μορφή προληπτικής βλάβης στην οποία οι συνθετικές εικόνες προ-σκηνοθετούν πράξεις καταστροφής, διαγραφής και εξαναγκαστικής εκτόπισης πριν καν συμβούν. Διαμορφώνοντας τη δημόσια αντίληψη και καθιστώντας αμφιλεγόμενα αποτελέσματα πιθανά μέσα από την οπτικοποίησή τους, σταδιακά προκαλούν πολιτική και συναισθηματική αποδοχή, μαλακώνοντας την αντίσταση και προάγοντας την προσαρμογή. Δρουν στο επίπεδο αυτού που ο Βάλτερ Μπένγιαμιν αποκάλεσε «οπτικό ασυνείδητο», δηλαδή διαστάσεις της πραγματικότητας που διαφεύγουν της ανθρώπινης αντίληψης και αποκαλύπτονται μόνο μέσω τεχνολογικής μεσολάβησης. Όπως η ψυχανάλυση αποκαλύπτει τις κρυφές ορμές του ψυχισμού, έτσι και η φωτογραφία αποκαλύπτει αόρατες δομές στον οπτικό χώρο. Ο Μπένγιαμιν πίστευε ότι η φωτογραφική κάμερα ξυπνά μια μιμητική δύναμη που δεν αφορά απλώς την αντιγραφή του πραγματικού. Αντιθέτως, είναι μια αισθητηριακή-συναισθηματική ικανότητα να αναγνωρίζει ομοιότητες όχι στην εμφάνιση, αλλά στον απόηχο, στον ρυθμό και στη συγγένεια. Παρόμοια, η γενετική ΤΝ δεν αντικατοπτρίζει το πραγματικό, αλλά εξάγει πρότυπα και λανθάνουσες συγγένειες από τα δεδομένα, τα οποία ανασυνθέτει σε πειστικές οπτικές απεικονίσεις του μέλλοντος. Όπως το φωτογραφικό βλέμμα, έτσι και η ΤΝ δεν δείχνει μόνο το τι είναι, αλλά υποδηλώνει το τι θα μπορούσε (ή θα έπρεπε) να είναι, ενεργοποιώντας τη λανθάνουσα δυναμική της φαντασίας να αναγνωρίζει και να αποδέχεται προτεινόμενους συνδυασμούς ως νοηματοδοτημένους.
Δεν ήταν ο ίδιος ο Τραμπ που παρήγγειλε το διαβόητο βίντεο «Ριβιέρα της Μέσης Ανατολής». Οι δημιουργοί του—οι Ισραηλινοί καλλιτέχνες και επιχειρηματίες της ΑΙ που εδρεύουν στο Λος Άντζελες, Σόλο Αβιτάλ και Αριέλ Βρόμεν—ισχυρίζονται πως δεν έχουν ιδέα πώς κατέληξε στον λογαριασμό του Προέδρου των ΗΠΑ. Αλλά έχει σημασία; Είτε επρόκειτο για σάτιρα, κριτική ή πρόκληση, δεν έχει πλέον καμία σημασία. Αυτό που μετράει πραγματικά είναι ότι το γκροτέσκο βίντεο προβλήθηκε πάνω από 10,5 εκατομμύρια φορές στο Instagram και διαμοιράστηκε περίπου 2.400 φορές στο Truth Social του Τραμπ μέσα σε ένα βράδυ, καθιστώντας το «ένα από τα πιο ιογενή βίντεο όλων των εποχών». Αυτό που έχει σημασία είναι ότι είδαμε αυτές τις εικόνες, και ότι παρέμειναν συναισθηματικά αχώνευτες—πολύ προβληματικές για να αναγνωριστούν συνειδητά, αλλά αδύνατο να ξεχαστούν.
Η ιογενής τους διάδοση ενίσχυσε περαιτέρω την κανονικοποίησή τους, τις ενέταξε στο συλλογικό βλέμμα, τις φυσικοποίησε. Η διάδοσή τους είναι ασταμάτητη, καθώς δεν απεικονίζουν ρητή φρίκη, οπότε δεν ενεργοποιούν τις ειδοποιήσεις των κοινωνικών δικτύων ή την αλγοριθμική λογοκρισία. Έτσι λειτουργεί η εικασιακή βία: απαλά, υπόγεια. Δεν εκρήγνυται, δεν αιμορραγεί, δεν φωνάζει, αλλά εισχωρεί στο ασυνείδητο, προετοιμάζοντας τον νου για ένα μέλλον που δεν έχει ακόμα φτάσει αλλά έχει ήδη ιδωθεί. Παρουσιάζει την καταστροφή πριν εκτυλιχθεί, τυλιγμένη σε υψηλής ανάλυσης γαλήνη και μεταμφιεσμένη ως εικόνα του μέλλοντος. Η Ριβιέρα της Μέσης Ανατολής δεν είναι μια φαντασία της ΤΝ. Είναι μια βίαιη και ζοφερή προεικόνιση του τι σημαίνει ειρήνη επιβαλλόμενη από εταιρικά συμφέροντα: γενοκτονία και οικοκτονία, εξαναγκαστική μετακίνηση, εθνοκάθαρση και αντικατάσταση ενός λαού με μια καταναλωτικά ελκυστική ψευδαίσθηση.
Ο Γάλλος ακροδεξιός φιλόσοφος Γκιγιόμ Φαγιέ αποκάλεσε τέτοιες προκλήσεις ιδεοσοκ – σκόπιμα «ιδεολογικά ηλεκτροσόκ» σχεδιασμένα να συντρίψουν τις «μαλακές ιδέες» της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στο μανιφέστο του “Αρχαιοφουτουρισμός” του 1998, ο Φαγιέ κάλεσε για την επιστροφή στις «αρχαϊκές αξίες» μέσω μιας τεχνο-φουτουριστικής οπτικής σχεδιασμένης μόνο για τους λίγους, απαλλαγμένης από ανθρωπισμό και ισότητα. Ο δηλωμένος του στόχος ήταν να προετοιμάσει τα μυαλά για την κατάρρευση του παλιού κόσμου και τη γέννηση μιας νέας τάξης πραγμάτων, απαλλαγμένης από τον μοντερνισμό και τις υποκριτικές του αξίες.
Τον Σεπτέμβριο του 2024, ήρθα αντιμέτωπη με ένα κλιπ που έμοιαζε πολύ με ένα ιδεολογικό ηλεκτροσόκ. Καθώς περιέφερα το βλέμμα μου στα κοινωνικά δίκτυα, είδα το τέμενος αλ-Άκσα, τον τρίτο ιερότερο χώρο του Ισλάμ, να τυλίγεται στις φλόγες. Για μερικά δευτερόλεπτα το πίστεψα. Μόνο αφού το είδα αρκετές φορές, κατάλαβα ότι είχε παραχθεί από ΤΝ. Το κλιπ είχε κυκλοφορήσει από σιωνιστικά κανάλια και γρήγορα διαψεύστηκε από ελεγκτές γεγονότων. Μετά από αυτό το πρώτο κλιπ, άρχισαν να εμφανίζονται κι άλλα: μερικά έδειχναν την περαιτέρω καύση του αλ-Άκσα· άλλα προχωρούσαν παραπέρα, απεικονίζοντας την κατασκευή του Τρίτου Ναού στον ιστορικό χώρο του τεμένους, στο Όρος του Ναού στην Ιερουσαλήμ. Ο «Τρίτος Ναός» αναφέρεται στην υποθετική μελλοντική ανοικοδόμηση ενός εβραϊκού ναού στην Ιερουσαλήμ, που θα σηματοδοτούσε τον ερχομό της μεσσιανικής εποχής.
Αλλά αυτά τα φτηνά, φωτορεαλιστικά κλιπ είναι πολύ περισσότερα από σκουπίδια της ΤΝ. Είναι ιδεοσοκ. Είναι πυροδότες εικασιακής βίας, όπως η Ριβιέρα της Μέσης Ανατολής του Τραμπ. Στο μεταβαλλόμενο πολιτικό τοπίο μετά τις 7 Οκτωβρίου – όπου η ακροδεξιά στο Ισραήλ έχει ενισχυθεί και οι εσχατολογικές ιδέες έχουν εισέλθει στο κυρίαρχο αφήγημα – τέτοια οράματα δεν μοιάζουν πια εξωφρενικά ή απλώς περιθωριακά θεολογικά όνειρα. Οι παραβιάσεις του status quo στην Ιερουσαλήμ, που υφίσταται από το 1967, έχουν δραματικά ενταθεί μετά την 7η Οκτωβρίου 2023. Στις 25 Μαΐου 2025, σε ανάμνηση της κατάληψης της πόλης, χιλιάδες Ισραηλινοί συμμετείχαν σε κρατικά χρηματοδοτούμενη πορεία μέσω της μουσουλμανικής συνοικίας της Παλιάς Πόλης φωνάζοντας ρατσιστικά συνθήματα όπως «Η Γάζα είναι δική μας»· ενώ ο ακροδεξιός υπουργός Ιταμάρ Μπεν-Γκβιρ ηγήθηκε δημόσιων προσευχών πάνω στο Όρος του Ναού, μια ακόμη κατάφωρη παραβίαση του status quo. Και στις 7 Ιουλίου, καθώς ο Κατζ παρουσίαζε την ‘ανθρωπιστική πόλη’ του και ο Νετανιάχου πέταγε για την Ουάσινγκτον για να προωθήσει το σχέδιο απέλασης της Γάζας, εμφανίστηκε ένα νέο βίντεο – αυτή τη φορά τραβηγμένο, όχι παραγόμενο – στο οποίο έποικοι, προστατευμένοι από την ισραηλινή αστυνομία, τελούν ταλμουδικές τελετές στην αυλή του αλ-Άκσα.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο πραγματικών γεγονότων, οι εικόνες από ΤΝ με φλεγόμενα τεμένη και ανεγειρόμενους ναούς δεν διαβάζονται πλέον ως ψηφιακές ανοησίες ή διασκέδαση. Λειτουργούν ως υπερ-προφητείες, εικασιακές προβολές που συμβάλλουν στην πραγμάτωση των ίδιων των μελλοντικών καταστάσεων που απεικονίζουν. Ο όρος «υπερ-προφητεία» (hyperstition), που εισήχθη από την Cybernetic Culture Research Unit τη δεκαετία του 1990, προέβλεψε αυτό το φαινόμενο — μόνο που σήμερα, η γενετική ΤΝ προσδίδει σ’ αυτές τις φαντασιώσεις μια οπτική αμεσότητα και συναισθηματική δύναμη που άλλοτε ήταν αδύνατη. Σ’ ένα οικοσύστημα μέσων που καθοδηγείται από την ΤΝ, η εικασιακή βία μεταφράζει τις υπερ-προφητείες σε ιδεοσοκ, εκπαιδεύοντας το δημόσιο βλέμμα να αποδέχεται ριζικές μεταβολές ως φυσιολογικές και νομιμοποιημένες.
Το συνθετικό μοιάζει αληθινό, το μέλλον αναπόφευκτο. Και ο τελικός στόχος δεν προχωρά πρώτα μέσω της πολιτικής, αλλά μέσα από ιδεολογικά σοκ που απεικονίζονται με την αισθητική γλώσσα της εποχής μας. Η απουσία ορατής βίας δεν είναι η άρνησή της, αλλά η απόκρυψή της. Κάτω από τα τεχνητά κανάλια της φαντασιακής Ριβιέρας της Γάζας και κάτω από τις γυαλισμένες πέτρες ενός συνθετικού Τρίτου Ναού κρύβεται η πραγματική καταστροφή: εκτόπιση, εξαφάνιση, κυριαρχία. Αντί να χλευάσουμε αυτές τις εικόνες ως πρόκληση ή κιτς, πρέπει να τις δούμε όπως είναι: όχι ως προειδοποιήσεις, αλλά ως σχέδια. Όχι ως μυθοπλασίες, αλλά ως προαισθήματα. Όχι ως σάτιρα, αλλά ως διακήρυξη πολέμου.
