Του Γιάννη Οικονόμου. Ο Γιάννης Οικονόμου μιλάει τουλάχιστον 32 γλώσσες και φροντίζει να κάνει μια ζωή γεμάτη ταξίδια, γνωρίζοντας κάθε λογής πολιτισμό. Σπούδασε Γλωσσολογία (παν/μιο Θεσσαλονίκης) και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές Μεσανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμών (παν/μιο Columbia, ΗΠΑ). Πιστέψαμε πως είναι από τους πιο κατάλληλους να γράψει δυο λόγια στο Αυτολεξεί για τις κοινότητες στις Άνδεις και σας παρουσιάζουμε το αποτέλεσμα:
Ταξίδεψα πριν από μερικά χρόνια στο Κούσκο και στην Ιερά Κοιλάδα των Ίνκας (Valle Sagrado), καθ’ οδόν προς το Μάτσου Πίτσου, και με μάγεψε η ανθρώπινη και η φυσική γεωγραφία της περιοχής. Πέρα από τη ματιά του τουρίστα που απεχθάνομαι, το μάτι μου στάθηκε με αγάπη και απέραντη περιέργεια στις εκατοντάδες των Indios που συρρέουν στο Κούσκο από τους οικισμούς του γειτονικού Altiplano (τα άγονα απέραντα υψίπεδα των Άνδεων σε ύψος ενάμιση έως δύο Ολύμπων) για να πουλήσουν στην πόλη την πραμάτεια τους, κυρίως τα γεωργικά προϊόντα του Αλτιπλάνο (άπειρα είδη πατατών, κίνοα…) και είδη υφαντικής από μαλλί των ζώων του Αλτιπλάνο: λάμα, βικούνια ή αλπάκα.
Προσπάθησα να ανοίξω συζήτηση στα ισπανικά με αρκετές από τις cholitas (Ινδιάνες, Indias) που έβλεπα στους δρόμους του Κούσκο, αλλά με έκπληξη είδα ότι πολλές από αυτές γνώριζαν λίγα ή και καθόλου ισπανικά.
Εκείνη η επαφή μου με τους ιθαγενείς πληθυσμούς στο Κούσκο μού έδωσε την ιδέα να μάθω τη γλώσσα τους, τα κέτσουα, για να γνωρίσω καλύτερα τις ζωές τους.
Όμως διαρκώς ανέβαλλα το μεγάλο βήμα της εκμάθησης της δύσκολης αυτής γλώσσας.
Ώσπου το πραξικόπημα στη Βολιβία στις 10 Νοεμβρίου πέρυσι αποτέλεσε το έναυσμα για να πάρω τη μεγάλη απόφαση: Θα ξεκινούσα την πορεία προς την ιθαγενή αυτή γλώσσα (με κάπου 8 εκατομμύρια ομιλητ(ρι)ες είναι η μεγαλύτερη ιθαγενής γλώσσα της αμερικανικής ηπείρου) και προς τους ανθρώπους που τη μιλούν. Αγόρασα βιβλία και βρήκα οπτικοακουστικό υλικό για τα κέτσουα στο Ιντερνέτ, και έχω κάνει σημαντική πρόοδο απ’ τον Νοέμβριο μέχρι τώρα.
Πριν το ξέσπασμα της πανδημίας είχα σκοπό να πάω στην Κοτσαμπάμπα της Βολιβίας φέτος τον Δεκέμβριο για να κάνω μαθήματα κέτσουα εκεί σε ένα σχολείο που βρήκα στο Ιντερνέτ (runawasi.org) ζώντας μαζί με μια ιθαγενή οικογένεια και με σκοπό να καταλάβω από πρώτο χέρι τι ακριβώς παίχτηκε στη Βολιβία από τη σκοπιά των ιθαγενών πληθυσμών.
Η περιοχή της Κοτσαμπάμπα (δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Βολιβίας μετά την πρωτεύουσα Λα Παζ) είναι μαζί με το Κούσκο το μεγαλύτερο κέντρο ομιλητ(ρι)ών των κέτσουα, και ένα προπύργιο της αριστερής/ιθαγενούς αντίστασης στο πραξικόπημα στη Βολιβία, αντίσταση που ανάγεται ήδη στις αρχές του 21ου αιώνα με τη μαζική αντίσταση κατά της τότε δικτατορίας και κατά των νεοφιλελεύθερων ιδιωτικοποιήσεων των κοινωνικών υπηρεσιών, ιδίως του νερού (βλ. σχετικά την ταινία αυτή https://en.wikipedia.org/wiki/Even_the_Rain).
Μαθαίνοντας κέτσουα συνειδητοποίησα α’) πόσα λίγα καταλάβαινα τότε, στην πρώτη μου επίσκεψη στο Κούσκο, για τους ιθαγενείς πληθυσμούς της Λατ. Αμερικής όσο κι αν πάσχιζα να απομακρυνθώ από τη λογική του τουρίστα, και β’) πόσα λίγα ξέρω τώρα γι’ αυτούς τους πληθυσμούς.
Όμως τους τελευταίους μήνες της ενασχόλησής μου με τους απογόνους των Ίνκας έχω μάθει αρκετά πράγματα που αγνοούσα μέχρι σήμερα. Ένα πολύ σημαντικό πράγμα που έμαθα έχει να κάνει με τον κοινοτισμό στις Άνδεις, και γι’ αυτό γράφω εδώ δυο γραμμές σχετικά.
Πράγματα που συνειδητοποίησα ενώ σπούδαζα Quechua:
-Πριν από την έλευση της αποικιοκρατίας, οι αυτόχθονες λαοί στην Αμερική -όπως στην Αφρική και στην Ασία- δεν χρησιμοποιούσαν το χρήμα
-Δεν δούλευαν για μισθό
-Δούλευαν για την κοινότητα, δηλαδή για τον εαυτό τους ως «Εμείς», όχι απλώς ως «Εγώ»
Ο Λευκός Άνθρωπος έφερε μαζί του τις τρεις μάστιγες:
– Τον Χριστιανισμό
– Πανδημίες
– Τον καπιταλισμό
Αυτές οι μάστιγες κατέφεραν ένα θανατηφόρο πλήγμα (αν και δεν μπόρεσαν να το εξαλείψουν εντελώς) στο αρχαίο σύστημα των Άνδεων, το Ayni, όρος που μπορεί να μεταφραστεί ως αλληλοβοήθεια ή κοινοτισμός και βασίζεται στις ayllu (τις οικογενειακές κοινότητες, υπό την έννοια της ευρείας οικογένειας/γένους). Οι άιλιου (κοινότητες) αλληλοβοηθούνται για να επιβιώσουν σε αυτή τη δύσκολη δοκιμασία που είναι η ζωή, και μάλιστα η ζωή στο αφιλόξενο Αλτιπλάνο (άγονα υψίπεδα των Άνδεων) -στην μάλιστα ιδανική περίπτωση όχι μόνο να επιβιώσουν αλλά και να ευδοκιμήσουν, ακόμα και να οικοδομήσουν απίστευτα έργα πολιτισμού, όπως το Machu Picchu ή το λαμπρό Tawantinsuyu (Αυτοκρατορία Inca).
Για την οικοδόμηση του Μάτσου Πίτσου δεν χρησιμοποιήθηκε χρήμα, δεν καταβλήθηκαν μισθοί. Αλλά σε αντίθεση με τις Πυραμίδες, το Μάτσου Πίτσου χτίστηκε από ελεύθερους ανθρώπους που εργάζονταν στις κοινότητές τους (τις «άιλιου/ayllu») βάσει των Τριών Εντολών:
–Ama Suwa (Μην κλέβεις)
–Ama Lulla (Μην λες ψέματα)
–Ama Qella (Μην τεμπελιάζεις)
Οι τρεις αυτές εντολές των Ίνκας αποτελούν τη βάση του Ευ Ζειν (Good Living, Sumaq Kawsay στα κέτσουα, Suma Qamaña στη γλώσσα αϋμάρα, τη δεύτερη μεγαλύτερη ιθαγενή γλώσσα της Βολιβίας). Oι αρχές του Sumaq Kawsay (Ευ Ζειν, το να ζεις καλά αλλά όχι καλύτερα από τ@ς άλλ@ς, Living Well But not Better than Others, https://climateandcapitalism.com/2010/10/06/pachakuti-indigenous-perspectives-degrowth-and-ecosocialism/) συνάδουν αρμονικά με τις αρχές της Απο-ανάπτυξης που γνωρίζουμε στη Δύση (στον Βορρά μάλλον) και εστιάζονται στον κοινοτικό οικο-σοσιαλισμό (λατρεία της Μητέρας Γης, της Pacha Mama) με έμφαση στη συλλογικότητα, την αλληλεγγύη, τον κοινοτισμό και την αλληλοβοήθεια (το θυμάσαι τώρα: λέγεται ayni στα κέτσουα) ως αντίθετο στον λατινοαμερικάνικο νεοφιλελευθερισμό και γενικά, θα έλεγα, στον καπιταλισμό.
Οι αρχές του Sumaq Kawsay δεν αποτελούν ένα γενικόλογο ευχολόγιο χίπικου στυλ. Διδάσκονται, απ’ όσο πληροφορήθηκα, στα πανεπιστήμια των χωρών των Άνδεων και έχουν καθιερωθεί στο Σύνταγμα τόσο του Περού όσο και του Ισημερινού πριν από την επικράτηση των ακροδεξιών δυνάμεων στις δύο αυτές χώρες.
Η ιδέα πίσω από τον κοινοτισμό των Άνδεων είναι απλή: Εγώ και η ayllu (κοινότητα) μου θα σε βοηθήσουμε να συλλέξεις τη συγκομιδή σου και εσύ και η ayllu σου θα μας βοηθήσετε να σπείρουμε το χωράφι μας όταν έρθει η ώρα.
Χωρίς λεφτά. Χωρίς μισθό. Όταν κανείς δεν δουλεύει τη γη για κέρδος.
Χωρίς δουλεία και χωρίς εκμετάλλευση μεταναστών-χωρίς-χαρτιά, όπως σήμερα γίνεται στον Νότο των ΗΠΑ ή στα φραουλοχώραφα της Ελλάδας, της Ισπανίας, της Ιταλίας.
Μόνο το Ayni: η αλληλοβοήθεια, η εθελοντική, μη αμειβόμενη εργασία σε πνεύμα κοινοτισμού.
Αυτό το σύστημα ήταν κοινό σε όλη την ανθρωπότητα πριν από την παγκόσμια κυριαρχία του καπιταλισμού που προκάλεσε την καταστροφή των παραδοσιακών κοινοτικών δομών.
H Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Ayni) αναφέρει ότι το σύστημα του Ayni έχει αντίστοιχα σε όλο τον κόσμο, ονομάζεται Bayanihan στις Φιλιππίνες, Imece στην Τουρκία, Dugnad στη Νορβηγία, Harambee στην Κένυα, Naffir στο Σουδάν. Tłoka στην Πολωνία και Kaláka στην Ουγγαρία.
Στο αριστούργημά του Ο Μεγαλέξαντρος, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος παρουσιάζει μια τέτοια απόπειρα κοινοτισμού από χωρικούς στα Βαλκάνια, στους οποίους αργότερα ήρθαν να προστεθούν Ιταλοί αναρχικοί.
Το πείραμα στον Μεγαλέξαντρο απέτυχε οικτρά, αλλά το μήνυμα που στέλνει ο Αγγελόπουλος στο τέλος της ταινίας είναι ότι εναπόκειται, πλέον, στην εργατική τάξη των πόλεων να προχωρήσει περισσότερο και να κάνουν το Όνειρο πραγματικότητα.
Στις μακρινές ιθαγενείς κοινότητες των Άνδεων, ο κοινοτισμός είναι ακόμα ζωντανός σήμερα -παρόλο που ο καπιταλισμός διεισδύει καθημερινά κι εκεί. Ακριβώς όπως πριν από 500 χρόνια, αυτή η διείσδυση ονομάζεται «πρόοδος» και σήμερα στις Άνδεις.
Είτε πρόκειται για τα κιμπούτς, είτε για συνεταιρισμούς εργατών στις fábricas tomadas (εργοστάσια υπό κατάληψη) στην Αργεντινή ή στο εργοστάσιο της ΒΙΟΜΕ στην Ελλάδα, είτε πρόκειται για σοβχόζ, για κολχόζ, για κοινότητες χίπυ, για καταλήψεις (okkupas) σε πόλεις της Δυτικής Ευρώπης από τα Εξάρχεια μέχρι το Βερολίνο, είτε για αγροτικές κοινότητες όπως στη Marinaleda της Ισπανίας, είτε για άλλες, νέες μορφές αυτοοργάνωσης, ζωής και παραγωγής στην ψηφιακή εποχή: δεν βλέπω άλλη εναλλακτική λύση πέρα από τον κοινοτισμό και την απο-ανάπτυξη, στην καταστροφή του πλανήτη από τον καπιταλισμό.
Θα συνεχίσω να μελετώ κέτσουα και σύντομα θα αρχίσω και αϋμάρα. Αλλά όχι (απλά) σαν ένας nerd της γλωσσολογίας. Η μελέτη μου των ιθαγενών γλωσσών της Ν. Αμερικής δεν θα περιοριστεί σε καμία περίπτωση μόνο στο λεξιλόγιο και τη γραμματική.
Σκοπός μου είναι να διδαχτώ από την εμπειρία και τη σοφία των αυτόχθονων λαών -και, όταν έρθει η ώρα, θα γράψω περισσότερα για τα διδάγματα που θα μου μεταδώσουν οι λαοί αυτοί και οι κοινότητές τους.
* Φωτογραφία κειμένου: κοινότητες κέτσουα στο παρελθόν και σήμερα -μια κοινότητα παραγωγών κίνοα στο Περού
