Helios Gómez, ο καλλιτέχνης με την κόκκινη γραβάτα της Ισπανικής Επανάστασης

της Τόνιας Λέντζου

Θεωρούμε την τέχνη ως καθρέφτη της κοινωνικής πραγματικότητας και στίγμα αυτού που πρόκειται να έρθει, όπως και την εσχάτως υποκειμενική μορφή θέασης και αναδημιουργίας του κόσμου. Αυτή η θέαση έχει τη δυνατότητα να είναι τελικά και μορφή θέσμισης του κόσμου και του ατόμου. Η τέχνη μας φέρνει σε επαφή με τη μοναδική προοπτική της ατομικότητας που συναντά την ιστορική στιγμή και αναπάντεχα τη διαμορφώνει και διαμορφώνεται από αυτή. Μέσα από την προσωπική επαφή της καθεμιάς/νός μας με την καλλιτεχνική δημιουργία αναδιοργανώνεται η σχέση εξουσίας που δημιουργεί η εντύπωση της εικόνας γύρω μας. Τα έργα τέχνης δεν είναι πρότυπα, είναι στιγμές προοπτικής και μορφές συνάντησης του πριν με το τώρα. Δεν είναι μούμιες του παρελθόντος χρόνου, είναι ζωντανά μέσα απ’ τη σχέση με αυτόν που τα κοιτάει.

Στην περίπτωση του Helios Gómez, γνωστού και ως “artista de corbata roja” (ο καλλιτέχνης με την κόκκινη γραβάτα) μιλάμε για «επαναστατική» και μαζική, αναπαραγώγιμη τέχνη.  Σε κάθε περίπτωση, είναι πολιτική τέχνη, με κοινωνικό στίγμα και έρεισμα και ιστορική, πέρα από την καλλιτεχνική, αξία. Ακόμα, καθώς μιλάμε για τέχνη παρέμβασης, δηλαδή πολιτικές αφίσες, εξώφυλλα περιοδικών και βιβλίων που θέλουν να περάσουν ένα μήνυμα ενάντια στην καταπίεση, η τέχνη του Gómez, από τη μία, είναι έντονη και απλή στα εκφραστικά της μέσα, αποτολμώντας, από την άλλη, πολλούς πειραματισμούς, όπως θα δούμε παρακάτω. Ως κίνημα υπέρ της ελευθερίας* οφείλουμε να επαναπροσδιορίσουμε τη συλλογική και ατομική σχέση μας με την τέχνη. Η πολιτική τέχνη αναλαμβάνει σε κάθε εδώ και τώρα να δημιουργήσει ένα τόπο για να απλώσουμε την ελευθερία μας όσο πιο μακριά γίνεται.

Ο Helios Gómez, γεννημένος στη Σεβίλλη, σε πολύ φτωχή οικογένεια Ρομά, σπουδάζει διακόσμηση και ζωγραφική ενώ τα πρώτα του έργα δημοσιεύονται στην αναρχική εφημερίδα Páginas Libres (Ελεύθερες Σελίδες). Το 1925, διοργανώνεται η πρώτη του έκθεση, στο Cafe Kursaal  στη Σεβίλλη, με άλλες δυο να ακολουθούν ένα χρόνο μετά, στη Μαδρίτη και στη Βαρκελώνη. Καθώς είχε πεισθεί πως υπάρχει ανάγκη για πολιτική αλλαγή, αποφάσισε να συμμετέχει σε αναρχικές ομάδες.

Την ίδια στιγμή που οργανώνεται πολιτικά με τους αναρχικούς, αλληλεπιδρά και με τις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες της εποχής, που αντιτίθενται στα καλλιτεχνικά ρεύματα της συντηρητικής τότε Σεβίλλης. Αυτό εξηγεί γιατί η πρώτη του έκθεση στο Cafe Kursaal χαιρετίστηκε με αδιαφορία και απόρριψη. Τα έργα που εκθέτει έχουν κυβιστικό και φουτουριστικό ύφος και αφορούν το ανδαλουσιανό κοινωνικό τοπίο και την τσιγγάνικη κουλτούρα. Αργότερα εκθέτει στη γκαλερί Dalmau, το avant-garde art center της Βαρκελώνης, όπου είχε πολύ καλύτερη υποδοχή.

Στα ταξίδια του στην Ευρώπη, ο Gómez αλληλεπιδρά με πρωτοπόρους καλλιτέχνες, ειδικά με τους Γερμανούς και ιδιαίτερα με τον Τζορτζ Γκρόζ ενώ στο Βερολίνο κυκλοφόρησε, το 1930, το πρώτο του άλμπουμ “Ημέρες της οργής”.

Το 1927, αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη Σεβίλλη για πολιτικούς λόγους και καταφεύγει στο Παρίσι. Εκεί διοργάνωσε εκθέσεις σε αρκετές γκαλερί και συμμετείχε ως γραφίστας στις ισπανικές εφημερίδες εξορίας Tiempos Nuevos και Rebelión αλλά και στην εβδομαδιαία Vendredi.

Συνελήφθη για συμμετοχή σε διαμαρτυρία κατά της εκτέλεσης των Sacco και Vanzetti και απελάθηκε από τη Γαλλία. Ταξίδεψε και έμεινε στις Βρυξέλλες, στο Άμστερνταμ, τη Βιέννη, το Βερολίνο και στην ΕΣΣΔ για δύο μήνες. Στις αρχές του 1930, η Σοσιαλιστική Διεθνής (AIT) δημοσίευσε το πρώτο του άλμπουμ Días de ira – Μέρες της Οργής, αφιερωμένο «σε όλα τα θύματα του παγκόσμιου φασισμού».

Στα τέλη του 1930, ο Gómez επιστρέφει στην Ισπανία και εγκαθίσταται στη Βαρκελώνη, όπου συνεισφέρει σε πολλά περιοδικά όπως τα: L‘Opinió, La Rambla, La Batalla, L‘Hora, Bolívar y Nueva España και δημιουργεί εξώφυλλα βιβλίων και εικονογραφήσεις, για αριστερές κυρίως εκδόσεις ενώ εικονογραφεί το περιοδικό Mundo Obrero «Κόσμος των εργατών». Αυτό ήταν το έτος κατά το οποίο δημοσίευσε το μανιφέστο (Γιατί αποχωρίστηκα από τον αναρχισμό) και εντάχθηκα στην Κοινοτική Καταλανική-Βαλεαρίδα Ομοσπονδία, μέρος του BOC (Bloc Obrer i Camperol, Εργαζομένων και Συνασπισμού των Αγροτών).

Το 1932 συλλαμβάνεται στη Μαδρίτη για  πολιτικό ακτιβισμό, φυλακίζεται και μεταφέρεται στη φυλακή Jaén. Του δόθηκε εγγύηση να παρευρεθεί, ως εκπρόσωπος της Ισπανίας, στο Διεθνές Συνέδριο Προλετάριου Καλλιτέχνη, που διεξήχθη στην ΕΣΣΔ. Επωφελείται αυτής της ευκαιρίας για να εγκατασταθεί στην ΕΣΣΔ μέχρι το 1934. Από το ταξίδι αυτό, έγραψε αργότερα το ποίημά του Έρικα, μια ιδεολογική αυτοκριτική, πιο κοντά στον ριζοσπαστικό ατομικισμό του αναρχικού ιδεολόγου Max Stirner, παρά στον πνευματικό κολεκτιβισμό των κομμουνιστών: «Πετάξτε! Δημιουργήστε! αν και η δημιουργία δεν μπορεί να είναι συλλογική, Erika: είναι πάντα ατομική. Το σύνολο μπορεί μόνο να επεκταθεί, να συνεργαστεί στην εργασία. Αυτό είναι το πεπρωμένο του συλλογικού, για να υποστηρίξει την ελεύθερη, περιπετειώδη σκέψη του ατόμου. Ο πιο πολύτιμος θησαυρός της ανθρωπότητας!»

Οι Δημοτικές Εκδόσεις Τέχνης δημοσίευσαν το δεύτερο άλμπουμ του, Revolución Española.

Το έργο του εκκινά από αφηρημένες φιγούρες για να υιοθετήσει έναν πιο πολιτικά δεσμευμένο ρεαλισμό, εύκολο να αποκρυπτογραφηθεί και με ισχυρό κοινωνικό περιεχόμενο, αλλά διαφορετικό από τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, τον οποίο επικρίνει διαρκώς. Επιστρέφει στη Βαρκελώνη το καλοκαίρι του 1934, αλλά συνελήφθη ξανά το φθινόπωρο για τη συμμετοχή του στην εξέγερση των εργατών της Καταλονίας. Διέφυγε ξανά στις Βρυξέλλες όπου δημοσίευσε, στις αρχές του 1935, το τρίτο του άλμπουμ, για τα γεγονότα του 1934, με τίτλο ¡Viva Octubre!.

Επιστρέφει στη Βαρκελώνη το 1935 και μετά τη νομιμοποίηση των αριστερών οργανώσεων, ίδρυσε με άλλους καλλιτέχνες το 1936 το Sindicat de Dibuixants Professionals (Ένωση επαγγελματιών σχεδιαστων. Παράλληλα εργάστηκε σε πολλές δημοσιεύσεις, καθώς και σε έργα ζωγραφικής για τον πόλεμο, πλησιάζοντας τον σουρεαλισμό. Στην αρχή του Εμφύλιου έφθασε στα οδοφράγματα για την υπεράσπιση της Βαρκελώνης και προσχώρησε στην Καταλανική Συμμαχία Αντιφασιστικών Διανοουμένων.

Η δημοκρατική ήττα είχε ως αποτέλεσμα να μεταφερθεί σε διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης, πρώτα στη Γαλλία και στη συνέχεια στην Αλγερία. Το 1942, μετά την απελευθέρωσή του, επιστρέφει στην Ισπανία όπου ιδρύει την ομάδα Liberamiento Nacional Republicana το 1944, η οποία οδήγησε στη εκ νέου φυλάκισή του από το 1945 έως το 1946 και από το 1948 έως το 1954. Σε μια φυλακή στη Βαρκελώνη ζωγράφισε μόνος στο κελί του μια τοιχογραφία προς τιμήν των συγκρατουμένων του και το έργο αυτό έμεινε γνωστό ως La Capilla gitana – Το παρεκκλήσι των Ρομά. Αυτή η τοιχογραφία ασβεστώθηκε το 1996 αλλά στη συνέχεια αποκαταστάθηκε. Λόγω της φυλάκισής του, η υγεία του Gomez κατέρρευσε και πέθανε στη Βαρκελώνη το 1956.

Η ζωή και η δουλειά του Helios Gómez σημαδεύτηκαν από μια έντονη παραγωγικότητα που ήταν βαθιά συνδεδεμένη με τον κοινωνικό παλμό της ταραχώδους περιόδου στην οποία ζούσε. Από τις πρώτες εκθέσεις του στο Kursaal στη Σεβίλλη μας φέρνει σε επαφή με τον κόσμο των Ρομά. Γοητευμένος από τις επιρροές του φουτουρισμού και του κυβισμού, αρχίζει να χρησιμοποιεί μια νέα ζωντανή γλώσσα με τολμηρά και δυναμικά μέσα που θα χαρακτηρίσουν το έργο του ως τέλος. Τα θέματα των έργων του σκληρά και άμεσα, ήταν βασισμένα σε μια εξαιρετικά ρεαλιστική αφήγηση. Μετά τα ταξίδια του στην Ευρώπη, μπαίνει στη σοβιετική τροχιά. Ωστόσο, οι ηγέτες των κομμάτων δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν το έντονο και ελευθεριακό ύφος του ζωγράφου μας. Ήταν στην πραγματικότητα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, όταν αγκάλιασε τη γραφιστική τέχνη των αφισών που εμβάθυνε τη δέσμευσή του στην τέχνη και στους απλούς πολίτες. Αυτή η δέσμευση αποδεικνύεται από τις σειρές του Viva octubre, Revolución Española και Días de Ira, τα θέματα των οποίων επηρεάστηκαν από τις δοκιμασίες της εργατικής τάξης.

Το τελευταίο του έργο, La Capilla gitana, ήταν μια επιστροφή στην προέλευσή του, μια ματιά πίσω σε ένα ήσυχο παρελθόν, στις πρώτες του μέρες. Κάποιος μπορεί σχεδόν να δει πως ο Gomez αναζητούσε μια υπαρξιακή αρμονία που αντανακλάται στη ζεστασιά του βλέμματος της Παναγίας και στις ασυνήθιστες πολιτιστικές αναφορές του έργου.

βίντεο με τίτλο “Helios Gómez – Dias de Ira”, από την CGT Καταλωνίας:

https://www.youtube.com/watch?v=I_LxrRSruV4

βίντεο με τίτλο: “Helios Gómez – El Artista de la Corbata Roja”.

https://www.youtube.com/watch?v=ohVxMOqnNmc&t=33s

*Tο κείμενο παρουσιάστηκε πρώτη φορά στα Γιάννενα, στο πλαίσιο κύκλου αυτομόρφωσης-αφιέρωμα στην Ισπανική Επανάσταση, συνδιοργάνωση: Ε.Κ.Χ Αλιμούρα, Α.Κοι.Χι Ιωαννίνων.