(της Γεωργίας Κανελλοπούλου)
Το 2023 χάθηκε μια περιοχή τροπικών δασών σχεδόν στο μέγεθος της Ελβετίας, συνολικά 37.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Ινστιτούτου Πόρων (WRI) και του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ. Αυτό σημαίνει πως το 2023 χάνονταν 10 γήπεδα τροπικού ποδοσφαίρου το λεπτό! Τις μεγαλύτερες απώλειες κατέγραψαν η Κολομβία και η Βραζιλία (κατά 49% και 36% αντίστοιχα).
Ένας δείκτης επερχόμενης καταστροφής των τροπικών δασών, μία από τις σοβαρότερες άμεσες απειλές για τα τροπικά δάση, είναι οι λεγόμενοι Δρόμοι – Φαντάσματα, δρόμοι δηλαδή που δεν έχουν καταγραφεί πουθενά, κανείς ποτέ δεν έχει εγκρίνει τη διάνοιξή τους, καμία μελέτη δεν έχει γίνει γι’ αυτούς, αλλά εμφανίζονται ξαφνικά, ή όχι και τόσο ξαφνικά, σε ανέγγιχτα δάση, γιατί κάποιοι άνθρωποι ή επιχειρήσεις έβαλαν μια μπουλντόζα και τους άνοιξαν. Νόμιμοι ή παράνομοι αγρότες, ανθρακωρύχοι για λογαριασμό των αφεντικών τους ή και όχι, υλοτόμοι, άρπαγες γης, διακινητές ναρκωτικών είναι οι συχνότεροι «ιδιοκτήτες» αυτών των δρόμων, δηλώνει ο καθηγητής Bill Laurance, ένας εκ των συγγραφέων της σχετικής μελέτης, και συνεχίζει:
«Η οδική ανάπτυξη, δηλαδή η απότομη αύξηση της πρόσβασης σε πρώην δυσπρόσιτες περιοχές, προκαλεί δραματικές αυξήσεις στις περιβαλλοντικές διαταραχές λόγω της αύξησης της πρόσβασης σε δραστηριότητες όπως η υλοτομία, η εξόρυξη και η εκκαθάριση γης». Η σχέση μεταξύ της πυκνότητας των δρόμων και της απώλειας δασών είναι μη γραμμική, με την αποψίλωση των δασών να κορυφώνεται αμέσως μετά τη διείσδυση των δρόμων σε ένα τοπίο και στη συνέχεια να μειώνεται καθώς οι δρόμοι πολλαπλασιάζονται και τα εναπομείναντα προσβάσιμα δάση σε μεγάλο βαθμό εξαφανίζονται. Πάντως, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο James Cook στην Αυστραλία, χρησιμοποιώντας το Google Earth για να χαρτογραφήσουν τα τροπικά δάση στα νησιά Βόρνεο, Σουμάτρα και Νέα Γουινέα, κατέγραψαν 1.368.000 χιλιόμετρα δρόμων – φαντασμάτων σε 1,4 τετραγωνικά χιλιόμετρα τροπικού δάσους στα νησιά – από τρεις ως εφτά φορές παραπάνω από τους επίσημα καταγεγραμμένους δρόμους. Το πρόβλημα δεν πρόκειται να λυθεί αν δεν αλλάξει η περιβαλλοντική συνείδηση των ανθρώπων, αν δε σταματήσει η κυριαρχική αντίληψη που υποτιμά τις ανάγκες του πλανήτη, «του κλαδιού πάνω στο οποίο καθόμαστε», όπως έλεγε ο Κορνήλιος Καστοριάδης, και των ειδών που ζουν σ’ αυτόν.
Διαβάζοντας για τους δρόμους – φαντάσματα ήρθαν στο μυαλό μου εκείνοι οι άλλοι δρόμοι, οι δρόμοι που άνοιγαν οι Αβορίγινες μόνο με το τραγούδι τους… Γράφει ο Μπρους Τσάτουιν στο βιβλίο του Τα Μονοπάτια των Τραγουδιών: «Βάδιζαν ανάλαφρα πάνω στη γη. Η φιλοσοφία τους ήταν δεμένη με τη γη, που δίνει στον άνθρωπο ζωή, δίνει την τροφή, τη γλώσσα και την εξυπνάδα. Για τους Αβορίγινες, η “πατρίδα” κάθε ανθρώπου, ακόμα κι όταν είναι μια άδεια έκταση, είναι από μόνη της μια ιερή εικόνα που δεν πρέπει να λαβώνεται με δρόμους, ορυχεία, σιδηροδρόμους.» Οι μύθοι τους μιλάνε για τα θρυλικά τοτεμικά πλάσματα που περιπλανιόνταν σ’ ολόκληρη την ήπειρο και ονόμαζαν με το τραγούδι τους καθετί που συναντούσαν στο διάβα τους – πουλιά, ζώα, βράχια, γούρνες – κι έτσι, τραγουδώντας έδιναν υπόσταση στο περιβάλλον τους, δημιουργούσαν τον κόσμο. Σαν να σκόρπιζαν στην απέραντη αυστραλέζικη γη σειρές από λέξεις και μουσικές νότες πάνω στις γραμμές που σχημάτιζαν τα χνάρια τους και αυτά τα ίχνη παρέμεναν πάνω στη γη σαν δρόμοι επικοινωνίας ανάμεσα στις απομακρυσμένες φυλές. Ένα τραγούδι γινόταν ταυτόχρονα χάρτης και ραδιογωνιόμετρο… Και, εφόσον ήξερες το τραγούδι, μπορούσες πάντα να βρεις το δρόμο σου.
«Οι περισσότερες φυλές», συνεχίζει ο Τσάτουιν, «μιλούσαν τη γλώσσα του άμεσου γείτονα τους κι έτσι δεν υπήρχαν δυσκολίες επικοινωνίας από το ένα σύνορο στο άλλο. Το μυστήριο ήταν πως ένας άνθρωπος της φυλής Α, που ζούσε στο ένα άκρο του Μονοπατιού ενός Τραγουδιού, μπορούσε ν‘ ακούσει τη φυλή Ρ να τραγουδά λίγα μουσικά μέτρα, και χωρίς να ξέρει λέξη από τη γλώσσα τους, να ξέρει ακριβώς ποια γη τραγουδιέται. Στη θεωρία, ολόκληρη η Αυστραλία θα μπορούσε να διαβαστεί σαν μουσική παρτιτούρα. Όλοι σχεδόν οι βράχοι και οι όρμοι της χώρας θα μπορούσαν να έχουν ή έχουν τραγουδηθεί. Πρέπει να φανταστεί κάποιος τα Μονοπάτια των Τραγουδιών σαν ένα μακαρόνι από Ιλιάδες ή Οδύσσειες που στριφογυρνά προς αυτή ή την άλλη κατεύθυνση, και που κάθε «ραψωδία» του μπορεί να διαβαστεί σε όρους γεωλογίας. Δημιουργώντας με το τραγούδι τους τον κόσμο, οι Αβορίγινες έγιναν ποιητές με την αρχική έννοια της ποίησης, που σημαίνει “δημιουργία”.»
Αναμένεται πως μέχρι τα μέσα αυτού του αιώνα, η Γη θα έχει περίπου 25 εκατομμύρια χιλιόμετρα νέων ασφαλτοστρωμένων δρόμων, νέων σε σχέση με το 2010, αρκετά για να περικυκλωθεί ο πλανήτης περισσότερες από 600 φορές. Στην Αυστραλία των αρχών των 80s ο Αρκάντυ, ένας οδηγός αυτοχθόνων στα προβλήματα που τους δημιουργούσαν οι λευκοί, οποίος ταυτόχρονα χαρτογραφούσε τη γη τους, όλη την Αυστραλία δηλαδή, περιέγραφε στον Τσάτουιν πως μερικές φορές οδηγούσε τους «γέρους» στην έρημο κι έφταναν π.χ. σε μια σειρά από αμμόλοφους και ξαφνικά άρχιζαν να τραγουδάνε όλοι μαζί. «Τι τραγουδά η παρέα;» τους ρωτούσε και εκείνοι έλεγαν «Τραγουδάμε τον τόπο. Αυτό κάνει τον τόπο να έρχεται γρηγορότερα.»
Γιατί οι Αβορίγινες αφιέρωσαν όλες τις πνευματικές τους ικανότητες στο να διατηρήσουν τον κόσμο όπως ήταν, όχι να τον κατακρεουργήσουν για έναν τύπο ανάπτυξης που θα διέλυε τα πάντα, δεν ήθελαν καν χρήμα, λέει ο Τσάτουιν, μόνο χώρο για να μπορούν να ‘ναι φτωχοί… Δυστυχώς, ακόμα κι από το 1987 που ο Μπρους Τσάτουιν ολοκλήρωνε αυτό το μοναδικό βιβλίο του, έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι, ρυπαρό, βρώμικο νερό. Παρόλα αυτά, θέλω να τελειώσω με κάτι αισιόδοξο. Διαβάζω πως ακόμα κι όταν οι «άγριοι» εγκλωβίστηκαν από τους ήμερους (;) στους απάνθρωπους περιφραγμένους καταυλισμούς, μη μπορώντας πια να περιπλανηθούν στη γη τους πάνω στα μονοπάτια των τραγουδιών τους, άρχισαν την ώρα που διηγούνταν τους μύθους τους στα παιδιά τους, να χαράζουν τα «ίχνη» των προγόνων τους, να ζωγραφίζουν πια τα μονοπάτια, κι έτσι τα παιδιά αυτά μεγάλωσαν έχοντας μάθει να προσανατολίζονται στη γη τους, τη μυθολογία και τις πηγές τους. Και αυτό είναι μια ελπίδα, ποιητική κι αυτή, αλλά γιατί όχι; Ίσως η απάντηση να κρύβεται στους στίχους του Αργύρη Χιόνη:
Στο δρόμο, κουβαλώντας μέσα μας το δρόμο, οδοιπόροι και πορείες, διανύοντας τον εαυτό μας…
Πηγές
- Τα Μονοπάτια των Τραγουδιών, Μπρους Τσάτουιν, Μτφρ. Σ. Φίλερη, Εκδ. Χατζηνικολή
- https://www.nature.com/articles/s41586-024-07303-5
- https://www.theguardian.com/environment/2024/apr/13/ghost-roads-pave-way-for-deforestation-rainforest-asia-pacific-aoe
Οι φωτογραφίες είναι της Beth Moon, που το 1999 και για δεκατέσσερα χρόνια ξεκίνησε να καταγράφει αρχαία δέντρα σε όλο τον κόσμο, από τη Νότια Αφρική στην Αυστραλία και από την Καλιφόρνια στη Μαδαγασκάρη, ελπίζοντας πως με τη δουλειά της θα ευαισθητοποιούσε τους ανθρώπους. «Η εξαφάνιση αυτών των αρχαίων δασών είναι ένας από τους σοβαρότερους περιβαλλοντικούς κινδύνους» λέει.
