Μία συνέντευξη της Σίλβια Φεντερίτσι στις Victoria Furtado και Mariana Menéndez στο ZUR pueblo de voces ενόψει της παγκόσμιας φεμινιστικής απεργίας της 8ης Μαρτίου. Μετάφραση: Καλλιόπη Ράπτη
Ενώ σε όλο τον κόσμο προετοιμάζεται η τέταρτη φεμινιστική απεργία με εκατοντάδες συναντήσεις, δραστηριότητες και συνελεύσεις, το να ακούς τη Σίλβια Φεντερίτσι αποτελεί έμπνευση. Σε μια στάση της πορείας της από τον γύρο του κόσμου, η Σίλβια μάς συνάντησε στο σπίτι της στη Νέα Υόρκη για να συζητήσουμε για την επικαιρότητα των φεμινιστικών αγώνων, τις λαϊκές εξεγέρσεις των τελευταίων μηνών, τις εντάσεις του φεμινισμού με την Αριστερά και τα κυριότερα σημεία του τελευταίου βιβλίου της.
Τα τελευταία χρόνια ταξιδεύεις και βρίσκεσαι σε διαρκή επαφή με συντρόφισσες και φεμινιστικές οργανώσεις στη Λατινική Αμερική και την Ευρώπη. Πώς βλέπεις σήμερα τον φεμινιστικό αγώνα;
Είναι μια πολύ σημαντική στιγμή, πολύ ιδιαίτερη. Όχι μόνο στη Λατινική Αμερική, παρόλο που υπάρχει μεγαλύτερη επίδραση εκεί, είναι μια εποχή που το φεμινιστικό κίνημα συναντιέται, με όλη την ποικιλομορφία του, με τους λαϊκούς αγώνες, με τα κοινωνικά κινήματα που, ήδη από τη δεκαετία του ’80, αναπτύχθηκαν ως απάντηση στη διαρθρωτική προσαρμογή, στην εξορυκτική πολιτική, στον νεοφιλελευθερισμό. Η συνάντηση αυτή απορρέει από μια πολύ ισχυρή συγκεκριμένη κατάσταση, που είναι ότι όλες αυτές οι πολιτικές είχαν αντίκτυπο στις γυναίκες και την αναπαραγωγή της ζωής. Τώρα οι γυναίκες είναι στην πρώτη θέση, όχι μόνο ως θύματα της εκδίωξης αλλά και ως μαχήτριες, ως πρωταγωνίστριες της αντίστασης. Και εκτός από την ηγεσία της αντίστασης, έπρεπε να λογαριαστούν και με τους άντρες των κινημάτων, των μικτών οργανώσεων. Και εδώ υπάρχει μια συνάντηση με τον φεμινισμό· με τη συμβολή του φεμινισμού.
Έχει δημιουργηθεί, έτσι, ένας νέος φεμινισμός, ένας φεμινισμός που νομίζω ότι είναι πολύ ισχυρός επειδή έχει μια αντικαπιταλιστική οπτική που αναγνωρίζει ολόκληρη την ιστορία καταπίεσης, έχει μια απο-αποικιοκρατική οπτική. Είναι ένα κίνημα που, επιτέλους, καλύπτει όλες τις πτυχές της ζωής. Δεν είναι ένα κίνημα που επικεντρώνεται στην εργασία, όπως είναι παραδοσιακά κατανοητή, δηλαδή συνδεδεμένη με την παραγωγή, αλλά ενδιαφέρεται για την γη, για το σώμα, για το τι συμβαίνει στην κοινότητα. Και δεν είναι μόνο αντιπολίτευση, είναι ένα κίνημα που οικοδομεί. Πιστεύω ότι αυτή είναι η μεγάλη του δύναμη· είναι αυτό που του επέτρεψε να αναπτυχθεί αυτά τα χρόνια παρά το γεγονός ότι το κύμα του φασισμού και η Δεξιά εξακολουθεί να αυξάνεται.
Αναπτύσσεται επειδή δημιουργεί μια νέα υποδομή που δεν έχει ειδωθεί ποτέ στα επαναστατικά κινήματα όπου κυριαρχούν οι άντρες: όλη αυτή η δημιουργικότητα, η δυνατότητα ανάκτησης της παραδοσιακής γνώσης, η δημιουργία συναισθηματικών δεσμών.
Πιστεύω ότι είναι ένα κίνημα που έχει πολύ ισχυρές βάσεις, γι’ αυτό συνεχίζει να συγκεντρώνει γυναίκες που προέρχονται από διαφορετικά μέρη, όπως την Αργεντινή και την Ουρουγουάη, από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις, από την αλληλέγγυα οικονομία, τις ιθαγενείς συντρόφισσες, τις αγρότισσες. Αυτή είναι μια δύναμη. Το φεμινιστικό κίνημα είναι αυτό που οδηγεί τους αγώνες σήμερα, στη Λατινική Αμερική χωρίς αμφιβολία, αλλά αυτό, με διαφορετικό τρόπο, συμβαίνει και σε άλλα μέρη.
Ακριβώς, τους τελευταίους μήνες υπήρξαν στη Λατινική Αμερική μια σειρά λαϊκών εξεγέρσεων για την υπεράσπιση μιας αξιοπρεπούς ζωής. Ίσως οι πιο ξεκάθαρες περιπτώσεις είναι η Χιλή και ο Ισημερινός, αλλά δεν είναι οι μόνες. Πώς μπορούμε να διαβάσουμε αυτές τις διαδικασίες του αγώνα από μια φεμινιστική οπτική που θέτει την αναπαραγωγή της ζωής στο επίκεντρο;
Πιστεύω ότι μια φεμινιστική οπτική είναι σημαντική ακριβώς εξαιτίας αυτού, επειδή επικεντρώνεται σε αυτό που είναι πιο θεμελιώδες, είτε ως στόχος είτε ως προϋπόθεση του αγώνα: η αλλαγή στην αναπαραγωγή της καθημερινής ζωής, την κοινωνική αναπαραγωγή -όχι μόνο την οικιακή αναπαραγωγή- σε όλους τους χώρους. Επειδή η αναπαραγωγή σημαίνει οικιακή εργασία, σεξουαλικότητα, ευαισθησία, σημαίνει επίσης το περιβάλλον, τη φύση, την ύπαιθρο, τη γεωργία, τον πολιτισμό, την εκπαίδευση.
Ο φεμινισμός αγγίζει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων που συνδέονται με την αναπαραγωγή της ζωής, τα οποία αποτελούν το θεμέλιο οποιασδήποτε κοινωνικής αλλαγής και το θεμέλιο κάθε αγώνα. Δεν μπορεί να υπάρξει ένας επιτυχημένος αγώνας χωρίς να αλλάξουν αυτά που είναι οι πιο σημαντικές πτυχές της ζωής. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι σε αυτές τις εξεγέρσεις που πραγματοποιήθηκαν στη Χιλή, στο Εκουαδόρ, η συμμετοχή των γυναικών είναι πολύ σημαντική. Ειδικά αν κοιτάξουμε μακροπρόθεσμα, παρατηρώντας αυτά τα κινήματα όχι ως στιγμιαία εξέγερση που αύριο πρόκειται να πέσει, αλλά ως κινήματα που εκφράζουν μια πολύ βαθιά εξέγερση, που εκφράζουν ένα πολύ βαθύ «αρκετά» με αυτό το σύστημα το τόσο άδικο, το τόσο βίαιο. Αν σκεφτούμε μακροπρόθεσμα, η θεώρηση και οι δραστηριότητες των γυναικών είναι θεμελιώδεις.
Αυτοί οι φεμινιστικοί αγώνες για τους οποίους μιλάμε, αντικαπιταλιστικοί ή λαϊκοί φεμινισμοί, ενδιαφέρονται για μια ποικιλία θεμάτων. Ενδιαφέρονται όχι μόνο για τα προβλήματα των γυναικών, αλλά και για το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων ή τη σχέση με τη φύση.
Ωστόσο, πολλές φορές προσπαθούμε να τοποθετήσουμε τις φωνές των γυναικών στον αγώνα ως έναν «τομέα», σαν να μπορούσαμε να μιλάμε μόνο για ζητήματα γυναικών. Συγκεκριμένα, αυτό είναι ένα σημείο σύγκρουσης με την Αριστερά.
Πώς εκτιμάς τη σχέση μεταξύ φεμινισμού και Αριστεράς;
Νομίζω ότι αυτό είναι πολύ θεμελιώδες, και πιστεύω ότι η Αριστερά δεν θέλει να το δει. Τα αρσενικά συμφέροντα τυφλώνουν τους άνδρες που προβάλλουν στις γυναίκες αυτό που είναι η δική τους κατάσταση: αντιπροσωπεύουν μόνο έναν τομέα, έναν ιδιαίτερο τύπο αγώνα.
Αυτό που μου φαίνεται σημαντικό για το φεμινιστικό κίνημα είναι ότι έχει ανοίξει τα μάτια του και έχει ανακαλύψει ολόκληρο το σύμπαν της αναπαραγωγής της ζωής. Πρόκειται για ένα κίνημα που πραγματικά δεν αφορά μόνο ένα ζήτημα της ζωής των εργαζομένων, το ζήτημα του προλεταριάτου στον καπιταλισμό, αλλά επίσης το εξετάζει στο σύνολο του. Στη δεκαετία του ’70, στην αρχή, συζητήθηκε η αναπαραγωγή ως οικιακή εργασία, αλλά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχουμε δει ότι η αναπαραγωγή είναι το παν. Είναι η καλλιέργεια, οι σπόροι, η γη, η υγεία, η εκπαίδευση, η ανατροφή, η ποιότητα του αέρα, τα συναισθηματικά δίκτυα κ.λπ.
Η συμβολή του φεμινισμού ήταν, επίσης, το ότι επισήμανε τις ανισότητες -επειδή ο καπιταλισμός παράγει έλλειψη και ανισότητες και όχι ευημερία.
Ο καπιταλισμός δεν παράγει μόνο εμπόρευμα, αλλά διαιρέσεις και ιεραρχίες ως την κύρια προϋπόθεση της ύπαρξής του. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο φεμινισμός μάς δίνει μια ευρύτερη προοπτική, η οποία δεν είναι θεματική, αλλά εξετάζει το σύνολο της ζωής.
Φυσικά, μιλάμε για έναν αντικαπιταλιστικό φεμινισμό, όχι για έναν κρατικό φεμινισμό, αυτόν που δημιούργησαν τα Ηνωμένα Έθνη και οι κυβερνήσεις για να προσλάβουν γυναίκες στις νέες μορφές της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Είναι πολύ σημαντικό να διευκρινιστεί αυτό γιατί σήμερα υπάρχει επίσης ένας κρατικός φεμινισμός, ένας θεσμικός φεμινισμός. Δεν μιλάμε για αυτούς τους φεμινισμούς.
Στις 8 Μαρτίου, σε πολλές χώρες, προετοιμάζονται απεργίες, κινητοποιήσεις και δράσεις. Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η επόμενη φεμινιστική απεργία, γενικότερα, και για να διατηρηθεί ανοιχτή αυτή την περίοδο του αγώνα;
Για μένα το πιο σημαντικό πράγμα είναι πάντα η διαδικασία, όχι η ημερομηνία, αλλά η διαδικασία της οικοδόμησης. Η 8η Μαρτίου είναι η εκδήλωση αυτού που έχει προηγηθεί, είναι μια πολύ σημαντική συμβολική στιγμή, αλλά το πιο σημαντικό είναι αυτό που έχει χτιστεί στη διαδικασία της επαφής με τις γυναίκες που, αν και συχνά έχουν κοινά συμφέροντα, δεν συναντώνται -η διαδικασία δημιουργίας νέων χώρων.
Είναι, επίσης, μια στιγμή για να εμβαθύνουμε σε αυτό που θέλουμε. Στη συνέχεια, αφενός για να δημιουργήσουμε στην πράξη νέες μορφές οργάνωσης, νέους χώρους -επειδή ο χώρος είναι θεμελιώδης- όπου να μπορούμε να συναντηθούμε. Αφετέρου, για να δημιουργήσουμε το πρόγραμμα, αυτό που θέλουμε, γιατί έχουμε ακόμα πολλά πράγματα να ξεκαθαρίσουμε.
Παραδείγματος χάριν, εξακολουθεί να υπάρχει ελάχιστη συζήτηση στον φεμινισμό σχετικά με την παιδική κατάσταση, η οποία για μένα είναι τραγική σήμερα, είναι μια πολύ ισχυρή κατάσταση κρίσης. Πρέπει να τη συνδέσουμε περισσότερο με το πρόγραμμά μας, είτε με τη μορφή αντιπολίτευσης σε ό,τι γίνεται, είτε με τη μορφή της οικοδόμησης, για να αντιληφθούμε τι θέλουμε, τι είδους κοινωνία και σχέσεις θέλουμε.
Και, όπως πάντα, ο τρίτος στόχος είναι να ξεπεραστούν οι διαφορές κάθε είδους που εξακολουθούν να υπάρχουν μεταξύ των γυναικών: οι φυλετικές, οι σεξουαλικές, η ηλικία, οι σχέσεις μεταξύ των νέων και των ηλικιωμένων κ.λπ. Αυτός είναι ένας πολύ σημαντικός στόχος, διότι οι διαιρέσεις και οι ιεραρχίες μάς αποδυναμώνουν, αποτελούν το ισχυρότερο όπλο που έχουν οι άλλοι για να δημιουργήσουν νέες συγκρούσεις, για να αποδείξουν ότι έχουμε διαφορετικά συμφέροντα, για να διασκορπίσουν τις δράσεις μας σε σεχταριστικούς αγώνες μεταξύ μας.
Μια που το ανέφερες, πώς βλέπεις τις διαγενεακές σχέσεις στο φεμινιστικό κίνημα;
Είμαι αισιόδοξη, επειδή έχω ταξιδέψει πολύ και βλέπω ότι στην Ισπανία, στην Αργεντινή ή εδώ στη Νέα Υόρκη, νέες γυναίκες έρχονται στις ομιλίες μου. Είμαι εβδομήντα επτά ετών και στις παρουσιάσεις μου η πλειονότητα, ογδόντα τοις εκατό, είναι πολύ νεαρές γυναίκες, δεκαεννέα, είκοσι ετών. Μου φαίνεται ότι έχουν την επιθυμία να συνδεθούν. Στη δεκαετία του ’70, στα μικτά κινήματα λεγόταν «ποτέ μην εμπιστεύεστε κάποιον που είναι πάνω από τριάντα χρονών». Λοιπόν, μπορώ να καταλάβω γιατί, αλλά ευτυχώς αυτό δεν συμβαίνει τώρα με τον φεμινισμό. Υπάρχει η επιθυμία να κατανοήσουν, να συνδεθούν με τα ηλικιωμένα άτομα. Παρόλο που το πρόβλημα των ηλικιωμένων προσεγγίζεται πολύ επιφανειακά ακόμη. Σήμερα, οι ηλικιωμένοι, και ιδιαίτερα οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, βιώνουν μια πολύ δυνατή κρίση. Πολλές από αυτές εργάζονταν όλη τους τη ζωή βοηθώντας τους ανθρώπους να ζουν και να πεθαίνουν και όταν χρειάζονται βοήθεια, επειδή δεν μπορούν πλέον να δουλέψουν, δεν έχουν πόρους, επειδή το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το πέρασαν δουλεύοντας χωρίς κανένα κέρδος.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι ηλικιωμένες γυναίκες είναι εκείνες που κατά κύριο λόγο μένουν στα κρατικά σπίτια-καταφύγια. Πρόκειται για πραγματικά τραγικές καταστάσεις, ιδίως για όσες δεν είναι αυτάρκεις, γιατί συχνά ζουν σε τρομερές συνθήκες. Πιστεύω ότι αυτό, όπως και η παιδική ηλικία, δεν έχει απασχολήσει επαρκώς το φεμινιστικό κίνημα. Αν και το κίνημα συγκεντρώνει σήμερα γυναίκες διαφορετικών ηλικιών, αυτό εξακολουθεί να αποτελεί ένα πρόβλημα που πρέπει να συμπεριληφθεί. Διότι, αν μιλάμε για βία, η οικονομική και συναισθηματική δυστυχία μέσα στην οποία ζουν τόσα πολλά ηλικιωμένα άτομα είναι μια μορφή βίας.
Ο φεμινιστικός αγώνας είναι πολύ δυνατός σε πολλά μέρη του κόσμου, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει μια προέλαση, συντηρητική στην καλύτερη περίπτωση, άμεσα φασιστική σε άλλες. Πώς θα κάναμε μια φεμινιστική ανάγνωση αυτής της διαδικασίας;
Εάν βάλουμε αυτή τη βία του σήμερα στο πλαίσιο του εικοστού αιώνα, χωρίς να φτάσουμε στο δέκατο έκτο ή στο δέκατο έβδομο αιώνα, μπορούμε να δούμε ότι ο καπιταλισμός, σε οποιοδήποτε από τα πρόσφατα στάδια ανάπτυξής του, ήταν πάντα βίαιος: δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, όπου πέθαναν σχεδόν πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι, τα μαζικά βασανιστήρια ως σύστημα κυριαρχίας στη Λατινική Αμερική από τη δεκαετία του ’60, όλοι οι πόλεμοι που έχουν προωθήσει τόσο οι δημοκρατικές όσο και οι ρεπουμπλικανικές κυβερνήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών κ.λπ. Νομίζω ότι είναι σημαντικό να τεθεί στο σωστό πλαίσιο αυτό το σημείο, ώστε να μην θεωρείται ότι είναι κάτι καινοφανές, να βλέπει κανείς ότι, ειδικά όταν ο καπιταλισμός αισθάνεται ότι απειλείται ή παρενοχλείται, έχει ανάγκη να αναπτύξει αυτή τη βία.
Και σήμερα ο καπιταλισμός αισθάνεται ότι απειλείται. Πρώτον, επειδή εδώ και χρόνια διαμαρτύρονται ότι το επίπεδο κέρδους δεν είναι αρκετό, οπότε είναι ένας καπιταλισμός που βρίσκεται σε κρίση. Δεύτερον, επειδή υπάρχει μια πρόοδος, επειδή ο φεμινισμός είναι η αιχμή του διαμαντιού μιας διεθνούς εξέγερσης.
Έχουμε πολλά χρόνια συνεχούς εξέγερσης. Από την Αραβική άνοιξη μέχρι σήμερα, κι αυτή η εξέγερση επιβάλλει, ως απάντηση, περισσότερα βασανιστήρια, πόλεμο, φυλακή. Στη συνέχεια, θεωρώ ότι όλη αυτή τη βία δεν είναι πρωτοφανής αλλά η συνήθης απάντηση του καπιταλισμού που βρίσκεται σε κρίση, που αισθάνεται ότι τα θεμέλιά του βρίσκονται σε κίνδυνο και επιχειρεί να αντιμετωπίσει τα διεθνή κινήματα, τα οποία, ενώ δεν είναι συντονισμένα, έχουν τις ίδιες θεματικές. Επειδή από τη Βραζιλία μέχρι τη Χιλή, περνώντας από τον Ισημερινό, τον Λίβανο και την Αϊτή, υπάρχει αντίσταση στη φτώχεια, τη δυστυχία, την αστυνομική και την κρατική βία.
Δεν είναι τυχαίο ότι όταν οι συντρόφισσες στη Χιλή διαδήλωσαν με το «ο βιαστής είσαι εσύ», με πολύ κουράγιο -επειδή το να το κάνεις αυτό στη Χιλή δεν είναι το ίδιο όπως το κάνεις σε άλλες χώρες- αυτό κυκλοφόρησε αμέσως. Αυτή η διεθνοποίηση και η άμεση κυκλοφορία των ερωτημάτων, των στόχων, των συνθημάτων, των μορφών οργάνωσης, μας λέει ότι υπάρχει μια εξέγερση, συμπυκνώνεται στη λέξη «αρκετά», που είναι πολύ γενικότερη. Νομίζω ότι ο Bolsonaro και όλες αυτές οι εκκλησιαστικές και οικονομικές πρωτοβουλίες είναι μια απάντηση σε αυτό. Δεν μπορεί να επιβληθεί μια βάναυση λιτότητα, μια βάναυση εκδίωξη για χρόνια και χρόνια, να εκδιώκονται εκατομμύρια άνθρωποι από τη γη τους, χωρίς την οργάνωση μιας τεράστιας μηχανής βίας.
Beyond the Periphery of the Skin
Το Πέρα από την περιφέρεια του δέρματος, το τελευταίο σου βιβλίο [1], έχει μόλις δημοσιευθεί. Εκεί αντιπαραθέτεις μια ιδέα του σώματος, όπως έχει θεωρηθεί από τον καπιταλισμό -δηλαδή, ως μηχανή εργασίας και, στην περίπτωση των γυναικών, ως μηχανή αναπαραγωγής- και με το σώμα όπως έχει σχεδιαστεί από το ριζοσπαστικό συλλογικό φαντασιακό, ειδικά από τον φεμινισμό από τη δεκαετία του ’70. Τι σημαίνει σήμερα το σώμα ως μια κατηγορία κοινωνικής και πολιτικής δράσης;
Μου αρέσει η ιδέα του σώματος-τόπου γιατί μας δίνει αμέσως μια συλλογική εικόνα. Όχι μόνο επειδή είναι ο πρώτος τόπος υπεράσπισης και συνδέει τη συζήτηση για το σώμα με τη συζήτηση για τη γη και τη φύση, αλλά επειδή θέτει τη συζήτηση για το σώμα ως συλλογικό ζήτημα. Έτσι, ο λόγος του σώματος αφορά το ποιος κυβερνά ποιον και το ποιος έχει τη δύναμη να αποφασίζει για τις ζωές μας.
Νομίζω ότι αυτό είναι ένα από τα θεμελιώδη ζητήματα στο βάθος του αγώνα. Επειδή υπάρχει ένα κράτος που θέλει να μας ελέγχει κάθε λεπτό, όχι μόνο στη δουλειά. Στην περίπτωση των γυναικών, εισβάλει στο σώμα μας, στην καθημερινότητά μας, με όλο και πιο έντονο και πιο καταπιεστικό τρόπο από ό,τι στην περίπτωση των ανδρών. Το πρόβλημα της άμβλωσης είναι πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Γι’ αυτό πιστεύω, ότι το να σκεφτούμε το σώμα από μια φεμινιστική οπτική σήμερα, είναι ιδιαίτερα σημαντικό για να καταδείξουμε το ποιος έχει τη δυνατότητα να αποφασίζει για τη ζωή μας.
Το σώμα σημαίνει ζωή, σημαίνει αναπαραγωγή, σημαίνει συναισθηματικότητα. Τα πάντα περιβάλλουν τη θεματική του σώματος: η τροφή, το φύλο, η ανατροφή, η αναπαραγωγή. Έτσι, ο αγώνας για το σώμα είναι ο αγώνας για τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της ζωής. Αυτός είναι ο λόγος που νομίζω ότι συνεπαίρνει τόσες πολλές γυναίκες με τόσο μεγάλη ένταση, διότι εδώ αποφασίζεται ποιος είναι το αφεντικό της ζωής μας. Εμείς οι ίδιες ή το κράτος;
Άρα, εσύ τονίζεις τη διεκδίκηση του σώματος συλλογικά, ανακτώντας την ικανότητα της συλλογικής απόφασης για τις ζωές μας…
Ναι, συλλογική ικανότητα, απολύτως. Μόνες είμαστε ηττημένες. Γι’ αυτό πρέπει να βγούμε από το σπίτι για τον αγώνα. Όχι για τη δουλειά, να βγούμε από το σπίτι για τον αγώνα, να βγούμε από το σπίτι για να συναντηθούμε, να βγούμε από το σπίτι για να αντιμετωπίσουμε όλα τα προβλήματα που έχουμε μόνες μας.
Η ιδέα της υπέρβασης της περιφέρειας του δέρματος έχει να κάνει με τη διεκδίκηση μιας επεκτατικής έννοιας του σώματος. Γι’ αυτό συζητάς το επεκτατικό σώμα, που διατυπώθηκε από τον Bajtín, το οποίο επεκτείνεται μέσω της ιδιοποίησης και προσλαμβάνει ό,τι είναι πέρα από αυτό. Εσύ προτείνεις μια εξίσου επεκτατική ιδέα αλλά με μια οπτική ριζικά διαφορετικής φύσεως. Μιλάς για μια «μαγική συνέχεια» με άλλους ζωντανούς οργανισμούς και για ένα σώμα που συγκεντρώνει αυτό που ο καπιταλισμός έχει χωρίσει. Με αυτή την έννοια, θα ήταν το σώμα το σημείο εκκίνησης για να σκεφτεί κανείς την αλληλεξάρτηση;
Δεν σκέφτομαι ένα σώμα που θέλει να ιδιοποιηθεί, αλλά ένα σώμα που θέλει να συνδεθεί. Δεν θέλει να φάει τον κόσμο, θέλει να συνδεθεί με τον κόσμο. Το βλέμμα του δέκατου έκτου και δέκατου έβδομου αιώνα της αναγέννησης δεν αντιλαμβανόταν το σώμα ως κάτι εντελώς απομονωμένο, δεν ήταν ένα νησί, αλλά ήταν ανοιχτό. Mπορούσε να επηρεαστεί από το φεγγάρι, τα αστέρια, τον άνεμο. Το σώμα αυτό είναι εκτεταμένο επειδή δεν είναι χωρισμένο από τον αέρα, από το νερό. Και είναι επίσης στενά συνδεδεμένο με το σώμα των άλλων. Η εμπειρία της αγάπης και του σεξ είναι παραδειγματική, αλλά δεν είναι η μόνη που δείχνει πώς επηρεαζόμαστε. Το σώμα μας αλλάζει συνεχώς. Η παράδοση του ματιάσματος, για παράδειγμα, έχει να κάνει με το γεγονός ότι οι άλλοι μπορούν να σε κάνουν να υποφέρεις ή μπορούν να σε κάνουν ευτυχισμέν*, σε αλλάζουν.
Δεν μπορούμε να σκεφτούμε το σώμα, όπως το σκέφτονται οι καπιταλιστές, όπως το σκέφτεται σήμερα η επιστήμη, δηλαδή σαν ένα σώμα που είναι απολύτως ένα μηχάνημα, το οποίο είναι ένα σύνολο κυττάρων, και κάθε κύτταρο έχει το πρόγραμμά του, κάθε γονίδιο έχει το πρόγραμμά του, δεν είναι κάτι οργανικό. Η οπτική μου και η πρόθεσή μου είναι να προωθήσω ένα όραμα του σώματος που πηγαίνει ακριβώς προς το αντίθετο από την οπτική που κυριαρχεί σήμερα στην επιστήμη. Όλο και περισσότεροι προσπαθούν να απομονώσουν το σώμα σε μικρά κομμάτια, το καθένα με τα δικά του χαρακτηριστικά. Πρόκειται για έναν κατακερματισμό. Σκέφτομαι το fracking. Όταν οι επιστήμονες σήμερα σκέφτονται το σώμα κάνουν ένα είδος επιστημολογικού fracking, που αποσυνθέτει το σώμα.
Για μένα, το σώμα πρέπει να επανασυνδεθεί με τα ζώα, με τη φύση, με άλλους. Αυτός είναι ο δρόμος για την ευτυχία μας και τη σωματική μας υγεία. Επειδή η δυστυχία, ακριβώς, περιλαμβάνει την περίφραξη του σώματος. Υπάρχει μια περίφραξη όχι μόνο της γης, όπως έγραψα στο The Caliban and the Witch, αλλά και στα σώματα. Όλο και περισσότερο μας κάνουν να αισθανόμαστε ότι δεν μπορούμε να εξαρτόμαστε από τους άλλους, ότι τους άλλους πρέπει να τους φοβόμαστε. Αυτός ο εξοργιστικός ατομικισμός, ο οποίος έχει επιταθεί με τον νεοφιλελευθερισμό, είναι αληθινά ελεεινός. Αυτό μας κάνει να πεθαίνουμε, γιατί είναι μια ζωή συνυφασμένη με τον φόβο, τον τρόμο, αντί να βλέπουμε ότι η σχέση με τους άλλους είναι ένας μεγάλος εμπλουτισμός.
Το τελευταίο κείμενο του βιβλίου On Joyful Militancy είναι ιδιαίτερα όμορφο. Εκεί αντιπαραθέτεις δύο ιδέες μαχητικότητας: μια χαρούμενη μαχητικότητα, που μας κάνει να αισθανόμαστε καλά και συνδέεται με τις επιθυμίες μας, σε αντίθεση με μια πολιτική και μια μαχητικότητα που είναι θλιβερές.
Για μένα, η θλιβερή μαχητικότητα είναι μια μαχητικότητα που δεν έχει μέλλον, αλλά υπάρχει. Πιστεύω ότι η μαχητικότητα που κυριαρχείται από τους άνδρες είναι μια θλιβερή μαχητικότητα, είναι μια μαχητικότητα ως αποξενωμένη δουλειά, είναι μια μαχητικότητα όπου κάποιος σκέφτεται «πρέπει να πάω σε μια άλλη συνάντηση», όπως κάποιος που σκέφτεται «πρέπει να πάω στη δουλειά». Είναι αυτός ο σύντροφος που αισθάνεται την ιστορική επιταγή, δεν του αρέσει, δεν έχει ενθουσιασμό, δεν του δίνει τίποτα, αλλά το κάνει ως καθήκον, ως υποχρέωση. Αυτό δεν είναι οικοδομούμε μια άλλη κοινωνία.
Μπορεί να αναλαμβάνεις ρίσκα, αλλά αυτό είναι διαφορετικό. Μερικές φορές παίρνεις ρίσκα επειδή κάτι τέτοιο σου δίνει κάτι, σου αλλάζει τη ζωή. Αλλά σε αλλάζει τώρα, όχι στο μέλλον, όχι σε είκοσι χρόνια ίσως, σε αλλάζει τώρα. Για μένα αυτό δημιουργεί έναν νέο κόσμο. Δεν είναι απλώς το να λες «όχι». Η ζωή αλλάζει με τον τρόπο που αρχίζουμε να αλληλεπιδράμε διαφορετικά με άλλους ανθρώπους και να ανακαλύπτουμε πράγματα για τον εαυτό μας. Διότι αλλάζουμε· όταν έχουμε διαφορετικές σχέσεις αλλάζουμε. Και νομίζω ότι η ζωή είναι τόσο θλιβερή για τους περισσότερους ανθρώπους στον κόσμο, που δεν θα πάνε να προσθέσουν κι άλλη θλίψη, προτιμούν να πεθαίνουν το βράδυ βλέποντας τηλεόραση αντί να πηγαίνουν σε μια συγκέντρωση, όπου όλα είναι πόνος ή πλήξη.
Αυτό που στον φεμινισμό ονομάζουμε ως πολιτική της επιθυμίας μοιάζει λίγο ως η αντίθεση σε αυτή τη θλιβερή μαχητικότητα…
Ακριβώς. Και είναι η δημιουργικότητα, η δημιουργικότητα της μαχητικότητας. Το γνώρισα αυτό πολύ καλά, γιατί θυμάμαι τη διαφορά που είδα, σε λίγα χρόνια, όταν οι γυναίκες έφυγαν από τα κινήματα με άνδρες -τα μικτά κινήματα. Οι γυναίκες άλλαξαν έτσι (γύρισε τις παλάμες των χεριών). Άρχισαν να μιλούν, να τραγουδούν, να δημιουργούν, να ζωγραφίζουν. Ήταν σαν μια έκρηξη απίστευτης δημιουργικότητας!
Πριν, έκαναν όλο το νοικοκυριό των οργανώσεων. Υπήρχε πολύ οικιακή εργασία στα κινήματα με τους άνδρες! Και τελικά έγινε πολύ διαφορετικό, έγινε μια ευχαρίστηση.
[1] Federici, Silvia. 2020. “Beyond the Periphery of the Skin: Rethinking, Remaking and Reclaiming the Body in Contemporary Capitalism”. Oakland, PM Press.