Κείμενο: Νίκος Βράντσης
1.
Παρότι συχνά αόρατη, ακριβώς επειδή είναι πανταχού παρούσα, η γη βρίσκεται στον πυρήνα του καπιταλιστικού τρόπου κοινωνικής οργάνωσης. Είναι θεμελιώδης για τη ζωή, την οργάνωση της συλλογικής ύπαρξης και, άρα, για την ίδια την πολιτική. Είναι ταυτόχρονα η βάση της εξουσίας, ο πόρος που καθορίζει την πρόσβαση σε όλους τους άλλους πόρους της ζωής. Μεσολαβεί κοινωνικές σχέσεις, αγκυρώνει καθεστώτα κυριαρχίας και ελέγχου της εργασίας.
Στην αγροτική γη, η ζωντανή εργασία είναι απαραίτητη για την παραγωγή εμπορευμάτων προς κατανάλωση (πρώτες ύλες, τροφή, ορυκτά κλπ.). Στην αστική γη, αντίθετα, η γη τσιμεντώνεται, γίνεται δομημένο περιβάλλον γεμάτο υποδομές και ανωδομές, μετατρέπεται σε «δεύτερη φύση», εγκιβωτίζοντας τις ροές του αστικού πληθυσμού και παράγοντας συσσώρευση μέσω της προσόδου. Το ποιος ελέγχει τη γη και πώς διανέμεται μέσω της ιδιοκτησίας καθορίζει τη μορφή της κοινωνικής τάξης. Η ιδιοκτησία, επομένως, δεν είναι απλώς μια «δέσμη δικαιωμάτων», αλλά μια κοινωνική σχέση που ορίζει την πρόσβαση σε πόρους και θεσμούς.
Σήμερα, οι κοινωνικές σχέσεις γύρω από τη γη υφίστανται μια βαθιά μεταμόρφωση. Και μάλλον εδώ θα πρέπει να εντοπιστεί και το κατεξοχήν γνώρισμα του νεοφιλελευθερισμού. Ενώ οι περισσότερες κριτικές αναλύσεις συνδέουν τον νεοφιλελευθερισμό με την μετακίνηση των νεοφιλελεύθερων ιδεών από το περιθώριο της δεκαετίας του ‘30 στην κυριαρχία τους τη δεκαετία του ’70 ή με νέες τεχνικές διακυβέρνησης που δημιουργούν εξατομικευμένες υποκειμενικότητες, ίσως το πιο καθοριστικό χαρακτηριστικό του είναι η μαζική, άνευ προηγουμένου ιδιωτικοποίηση της γης (Christophers, 2018).
Σε μια συγκυρία πτώσης της κερδοφορίας του παραγωγικού κεφαλαίου (λόγω αυτοματοποίησης, συρρίκνωσης εισοδημάτων και μείωσης της κατανάλωσης) το κεφάλαιο στρέφεται από την παραγωγή αγαθών στη γη και στις υποδομές. Από το κέρδος περνάμε σε έναν καπιταλισμό της προσόδου, όπου η συσσώρευση βασίζεται στον έλεγχο και την τιμολόγηση της γης. Όχι μόνο η ίδια η γη, αλλά και καθετί που στηρίζεται πάνω της (δρόμοι, αεροδρόμια, λιμάνια, σχολεία, νοσοκομεία, κατοικίες, δίκτυα) αποκτούν τιμή και εμπορευματοποιούνται.
Η πρόσβαση στις υποδομές περιορίζεται ολοένα και περισσότερο σε όσους διαθέτουν μισθό ή πίστωση, δηλαδή σε όσους είναι πλήρως ενσωματωμένοι στην καπιταλιστική σχέση. Έτσι εξαφανίζεται αυτό που ο Loïc Wacquant (2007) αποκάλεσε «ενδοχώρα», εννοώντας τις μη εμπορευματοποιημένες μορφές φροντίδας και διαβίωσης που πρόσφεραν καταφύγιο σε όσους εκτοπίζονταν από την αγορά. Σήμερα, η ίδια η επιβίωση προϋποθέτει μισθό και μεταφράζεται σε χρήμα. Η ζωή γίνεται λογιστικός υπολογισμός, ιδιαίτερα για τους φτωχούς που μετρούν το κόστος κάθε ανάγκης.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Javier Moreno Zacarés (2024) ανέλυσε τη «στεγαστική συσσώρευση», δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο η κατοικία, αυτός ο αναγκαίος για τη ζωή πόρος, μετατρέπεται σε μηχανισμό απορρόφησης προσόδων. Όπως γράφει: «Όταν ένα σπίτι συνδέεται με μια συγκεκριμένη τοποθεσία, παράγει τις προσόδους της γης πάνω στην οποία βρίσκεται. Αυτές συνίστανται σε δύο αλληλένδετες μορφές: την πρόσοδο από την αξία της γης (γαιοπρόσοδος) και την πρόσοδο από την κατασκευή (οικοδομική πρόσοδος)» (Zacarés, 2024, σ. 8). Αλλά μια συγκριτική μελέτη σε 14 ανεπτυγμένες οικονομίες έδειξε ότι από το 1950 έως το 2012, μόλις το 19% της αύξησης στις τιμές κατοικίας οφειλόταν στο κόστος κατασκευής, ενώ το 81% προερχόταν από την άνοδο της αξίας γης (Arbaci et al. 2021). Το συμπέρασμα είναι σαφές: τα στεγαστικά προβλήματα δεν μπορούν να αναλυθούν αποκομμένα από τη δυναμική της γαιοπροσόδου.
2.
Στην Ελλάδα, ο μικρός κλήρος και γενικά η μικρή ιδιοκτησία δέθηκαν ιστορικά με τον κοινωνικό θεσμό της οικογένειας, θεμελιώνοντας ένα οικογενειοκεντρικό ήθος, διαμορφώνοντας σχέσεις αλληλοϋποστήριξης και στηρίζοντας πελατειακές μορφές εξουσίας. Για δεκαετίες, η πρόσβαση στη γη και στη στέγη περνούσε μέσα από μηχανισμούς πατρωνίας. Πολιτικοί προστάτες, γραφειοκράτες και τοπικές ελίτ αντάλλασσαν ψήφους με χάρες, προσέφεραν άτυπες ρυθμίσεις σε καταπατητές και ανέστελλαν τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του κράτους. Στο κενό ενός πλήρους κτηματολογίου, αυτό το πλέγμα διασφάλιζε την κερδοφορία των μεγαλοϊδιοκτητών (π.χ. Εκκλησία), τη διαιώνιση της πολιτικής ηγεμονίας μέσω πελατειακότητας και τη συμμόρφωση των εργαζομένων που εξασφάλιζαν ένα κομμάτι γης ή μια στέγη μέσω πολιτικής μεσολάβησης.
Σήμερα ζούμε μια κρίση των παγιωμένων κοινωνικών σχέσεων που συγκροτήθηκαν γύρω από τον προηγούμενο τρόπο διαχείρισης της γης. Η συσσώρευση κεφαλαίου, εξαρτάται πλέον από την εγκατάλειψη ή απαλλοτρίωση ολόκληρων κοινοτήτων, την αποδόμηση σχέσεων, την αποδιάρθρωση των υποκειμενικοτήτων και τη ραγδαία αναδιοργάνωση της γης, ώστε να εξυπηρετεί τη λογική της συσσώρευσης μέσω προσόδου. Καθώς αυτή η διαδικασία βαθαίνει, διαβρώνει κοινωνικούς δεσμούς και πλήττει ομάδες που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν ασφαλείς, αυτές που με τις συμβάσεις του ακαδημαϊκού και του δημόσιου λόγου αποκαλούμε «μεσαίες τάξεις». Η αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος φέρνει μια νέα σύγκρουση ανάμεσα σε κερδοσκόπους διαχειριστές περιουσιακών στοιχείων και σε όσους αποκλείονται από τη γη, την κατοικία, την πρόσβαση σε υποδομές.
Παρότι οι αναλύσεις εστιάζουν (καλώς) στη δύναμη των πολυεθνικών και των εταιρικών επενδυτών στον τομέα της κατοικίας, ξεχνάμε ότι και μεσαίοι ή μικρότεροι εκμισθωτές, τοπικοί δρώντες με λίγες ιδιοκτησίες, υιοθετούν την ίδια λογική συσσώρευσης μέσω προσόδου. Σύμφωνα με τη Marta Il Raga (2025), η διαδικασία της «περιουσιοποίησης» (assetisation) δεν αφορά μόνο τους μεγάλους παίκτες, αλλά διαχέεται σε όλα τα επίπεδα, εντείνοντας την εκμετάλλευση μέσω προσόδου και υπονομεύοντας την καθολική πρόσβαση στην κατοικία.
3.
Για κάποιους, η κρίση αυτή μεταφράζεται σε πόλεμο ενάντια στους πιο αδύναμους. Η πρόσβαση στη γη περνά μέσα από τον αποκλεισμό ή ακόμη και την καταστροφή περιθωριοποιημένων πληθυσμών που στιγματίζονται ως «άχρηστοι» ή «απειλή». Αυτές οι στρατηγικές ριζώνουν στον φόβο, την αίσθηση σπάνης και την ανάγκη προστασίας μέσα σε ένα εχθρικό περιβάλλον.
Όταν η υλική βάση που στηρίζει τις κοινωνικές σχέσεις συρρικνώνεται, οι ρόλοι και οι ταυτότητες αποσταθεροποιούνται. Η απάντηση των κυρίαρχων είναι η εντατικοποίηση της κυριαρχίας. Όπως υπάρχουν αλυσίδες μεταφοράς αξίας, έτσι υπάρχουν και αλυσίδες διάχυσης της κυριαρχίας και μετακύλισής της προς τα κάτω. Δεν χρειάζεται να κοιτάξουμε μακριά: στις πιεσμένες συνοικίες της Δυτικής Θεσσαλονίκης και της Αθήνας, όπου χαμηλοί μισθοί, φόροι, χρέη και εκρηκτικό κόστος ζωής συνθλίβουν την καθημερινότητα, η αγανάκτηση συχνά στρέφεται ενάντια στους ακόμη πιο αποκλεισμένους. Υπό συνθήκες ακραίας περιθωριοποίησης, αυτοί μπορεί να καταφεύγουν στη μικροπαραβατικότητα, τροφοδοτώντας ομάδες «αυτοδικίας» και μικρούς ηγέτες που πουλάνε ασφάλεια και συσσωρεύουν πολιτικό κεφάλαιο. Έτσι, η κυριαρχία διαχέεται προς τα κάτω: οι κυριαρχούμενοι στρέφουν την κυριαρχία τους ενάντια στους ακόμη πιο αδύναμους.
Η διάχυση της κυριαρχίας εντοπίζεται σε συμπυκνωμένη μορφή στο ελληνικό νοικοκυριό. Καθώς οι μισθοί συρρικνώνονται, η πρόσβαση σε ιδιοκτησία για τις νέες γενιές μένει ορφανή, ο ρόλος του άνδρα-πατέρα-κουβαλητή αποσταθεροποιείται και η ανάγκη του για έλεγχο πάνω στα υπόλοιπα μέλη μπορεί να εκδηλώνεται πιο έντονα, ακόμα και πιο βίαια. Έτσι πολλαπλασιάζεται η εσωτερική κυριαρχία και εμφανίζεται ένα φαινόμενο που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «αόρατη αστεγία»: άνθρωποι παγιδευμένοι σε βίαια νοικοκυριά χωρίς διέξοδο, καθώς οι εναλλακτικές στέγασης καταρρέουν λόγω εκτόξευσης των ενοικίων και ανυπαρξίας κοινωνικής κατοικίας.
Η δικαιοσύνη γύρω από τη γη δεν αφορά μόνο την αλλαγή των καθεστώτων ιδιοκτησίας. Αφορά τη διάρρηξη των αλυσίδων κυριαρχίας (από την αγορά, στις κοινότητες και στα νοικοκυριά) και τη δημιουργία όρων όπου η επιβίωση δεν θα αντιστρατεύεται την αλληλεγγύη. Όπως οι Ιταλοί εργατιστές (Tronti, 2019) αναζητούσαν το σημείο της αλυσίδας αξίας όπου οι εργάτες ήταν πιο δυνατοί και το κεφάλαιο πιο αδύναμο, έτσι κι εμείς πρέπει να χαρτογραφήσουμε την αλυσίδα της κυριαρχίας για να βρούμε πού μπορεί να σπάσει.
4.
Κάποιοι εναποθέτουν τις ελπίδες τους στην έρευνα, θεωρώντας ότι αυτό που λείπει είναι απλώς περισσότερη πληροφόρηση. Όμως η έρευνα δεν είναι ουδέτερη ούτε θεϊκή δραστηριότητα που προσφέρει αυτόνομες λύσεις. Η αλλαγή ξεκινά από τα κινήματα, όχι από ερευνητ(ρι)ες. Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι μόνο ποια γνώση παράγεται, αλλά αν υπάρχει συλλογικό υποκείμενο που μπορεί να τη χρησιμοποιήσει. Οι ερευνητ(ρι)ες που είναι προσανατολισμένες στη δικαιοσύνη πρέπει να ρωτούν: πώς μπορούμε να φανούμε χρήσιμες; Όχι μέσα από μια λογική ατομικής θυσίας που εξαντλεί, αλλά με συλλογικές ερευνητικές πρακτικές, με διαφάνεια, στόχο και λογοδοσία απέναντι στα κινήματα και στις ερευνητικές μας συλλογικότητες.
Πολλοί εναποθέτουν τις ελπίδες αλλαγής στο κράτος. Όπως έγραφε ο Πουλαντζάς (1978), το κράτος είναι συμπύκνωση κοινωνικών σχέσεων και αγώνων. Αυτό που συχνά παραλείπεται είναι η αναγκαία σχέση ανάμεσα στις κινήσεις εντός του κράτους και τα κοινωνικά κινήματα που το πιέζουν απ’ έξω. Η κοινωνική αδικία δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με κρατική δράση. Χρειάζονται κινήματα με θέση κριτικής έντασης απέναντι σε κόμματα και θεσμούς. Μια μορφή δυαδικής εξουσίας: κινήματα αρκετά ισχυρά ώστε να πιέζουν το κράτος, παραμένοντας έξω από την ενσωμάτωση στους μηχανισμούς του.
Η πραγματική αλλαγή στην πολιτική της γης, και ιδίως η αποεμπορευματοποίησή της εξαρτάται από αυτή τη διπλή κίνηση. Χωρίς συνεχή πίεση απ’ έξω, οι αγώνες μέσα στους θεσμούς σπάνια φτάνουν στην κορυφή του κράτους. Η αυτονομία των κινημάτων είναι κρίσιμη για να χτίσουν δύναμη και να αμφισβητήσουν τις κρατικές δομές. Η πρόκληση είναι να οικοδομήσουμε συλλογικές απαντήσεις που θα επαναπλαισιώνουν τη γη ως κοινό θεμέλιο αλληλεγγύης και επιβίωσης. Σε αυτό το πλαίσιο αναδύονται νέες διαιρέσεις: εκμισθωτές, ιδιοκατοίκοι, ενοικιαστές. Το ερώτημα είναι: ποια τμήματα της κοινωνικής πλειοψηφίας που πλήττεται μπορούν να συστρατευτούν σε έναν αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη και τι θα απαιτούσε ένας τέτοιος αγώνας;[1]
Βιβλιογραφία
Arbaci, S., Bricocoli, M., & Salento, A. (2021). The value of the city: Rent extraction, right to housing and conflicts for the use of urban space. Partecipazione e Conflitto, 14(2), pp. 774–792. https://doi.org/10.1285/i20356609v14i2p774
Christophers, B. (2018). The new enclosure: The appropriation of public land in neoliberal Britain. Verso.
Ill Raga, M. (2025, August 26–29). From home to asset: How variegated landlords extract rent from tenants in Barcelona [Conference presentation]. Panel: Housing-Assets, Class, and Power II: Landlords, Tenants, and the Political Economy of Contemporary Residential Landscapes, European Consortium for Political Research (ECPR) General Conference, Thessaloniki, Greece.
Moreno Zacarés, J. (2024). Residential Accumulation: A Political Economy Framework. Housing, Theory and Society, 41(1), pp.4–26. https://doi.org/10.1080/14036096.2023.2292567
Poulantzas, N. (1978). State, power, socialism (P. Camiller, Trans.; S. Hall, Intro.). New Left Books.
Tronti, M. (2019). Workers and capital. Verso.
Wacquant, L. (2007). Territorial Stigmatization in the Age of Advanced Marginality. Thesis Eleven, 91(1), pp. 66-77. https://doi.org/10.1177/0725513607082003
[1] Στην Ελλάδα για πρώτη φορά δημιουργήθηκε σωματείο βάσης ενοικιαστριών, στη Θεσσαλονίκη. Βλ. https://www.facebook.com/thessaloniki.tenants.union
