Tο δόγμα της ανάπτυξης …και η απώλεια του ανθρώπου

Η ανάπτυξη καταδυναστεύει τον άνθρωπο! Τη καταδυνάστευση αυτή θα τη δείξουμε κάνοντας μιαν ιστορική αναφορά. Θ’ αναφερθούμε στην περίοδο μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Τότε, θυμηθείτε…, λέγονταν πως η ανάπτυξη θα προέλθει από την εκμετάλλευση πηγών, πόρων και αγαθών, που είναι προσφερτά στον άνθρωπο από τη φύση ή που θα δημιουργηθούν από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο. Υποστηρίζονταν πως η φθηνή πυρηνική ενέργεια και οι μηχανές θ’ απαλλάξουν τον άνθρωπο από περιττές και χρονοβόρες ενέργειες δίνοντάς του τη δυνατότητα για την «καλή» ζωή στα πλαίσια της κοινωνίας των ανθρώπων, ζώντας με την οικογένεια και τους φίλους όμορφες, ξέγνοιαστες στιγμές απόλαυσης, έχοντας τον προσωπικό χρόνο αφιέρωσης στον εαυτό, στους γύρω και στο περιβάλλον του (ας φέρουμε στο νου τις μεταπολεμικές αμερικάνικες διαφημίσεις, που προμοτάριζαν το «αμερικάνικο όνειρο» και παρουσίαζαν οικογένειες, φίλους, ανθρώπους λειτουργούντες στο σύστημα της ανάπτυξης, σε στιγμές ευτυχίας ν’ απολαμβάνουν ξέγνοιαστοι τα προσφερόμενα αγαθά της).

Είναι χαρακτηριστική ως προς τούτο η αποστροφή των λόγων του Charles Darwin, εγγονού του Δαρβίνου, ο οποίος σ’ ένα δοκίμιό του το έτος 1956, σημείωνε με κάποιο σαρκασμό για τα μέλλοντα, σε σχέση με το πώς οι άνθρωποι, έχοντας πολύ ελεύθερο χρόνο, θα βρίσκουν τρόπους για να τον καλύπτουν δημιουργικά: «Είναι άραγε η πλειονότητα της ανθρωπότητας πραγματικά ικανή ν’ αντιμετωπίσει την επιλογή αργόσχολων απολαύσεων ή θα παραστεί ανάγκη να παρασχεθεί στους ενήλικες κάτι σαν τα υποχρεωτικά παιχνίδια των σχολιαρόπαιδων για ν’ απασχολούνται στον ελεύθερο χρόνο τους;» (Darwin Ch., «Η εποχή της σχόλης», magazine «New Scientist», 1956).

Πόσο έξω έπεσαν όλοι κείνοι οι «ρομαντικοί» της ανάπτυξης! Πόσο τραγικά τους διέψευσε η ίδια η ανάπτυξη όταν κλήθηκε να υποστηρίξει τη μεγέθυνση του ανθρώπου! Η ανάπτυξη γίνηκε τόσο σπάταλη, που εξόν από πόρους κι ενέργεια απαίτησε και το χρόνο του ανθρώπου, ο οποίος αφιερώνεται πλέον ολοκληρωτικά σε αυτήν και στα επιτεύγματά της. Ο άνθρωπος στις μέρες μας εργάζεται όλο και περισσότερο, συνεχώς κι ακαταπαύστως, ενώ όταν δεν το κάνει, αφιερώνεται στις προσφορές της ανάπτυξης, κατευθυνόμενος από το marketing για τη συνεχή παραγωγή νέων αγαθών. Χάνει έτσι τον εαυτό του, δαπανούμενος κατ’ ουσίαν στις απαιτήσεις της ανάπτυξης ή στις προσφορές της!

Θυμηθείτε τον Έλληνα της μεσημεριανής σιέστας. Θυμηθείτε τον απλοέλληνα της αυλής, που απολάμβανε τον ίσκιο της κληματαριάς χωρίς άγχη. Θυμηθείτε τη γιαγιά στο κατώφλι με το πλεκτό της ν’ ασκείται με το καλημέρισμά της στην κοινωνία της με τους περαστικούς, με τους γειτόνους, με τους οικείους. Θυμηθείτε τον υπαίθριο άνθρωπο, αυτόν που με κάθε ευκαιρία ξεχύνονταν στη φύση για να γευτεί τις χάρες της, αυτόν που ήθελε το μπαλκόνι, το αίθριο στην πόλη, για να μπορεί να επικοινωνεί με τα φυσικά στοιχεία του αστικού περιβάλλοντος και να προσλαμβάνει αναπνοές φύσης.

Η κοινωνία των ανθρώπων ήταν υπέρτερη της οικονομίας του συστήματος, καθώς θεωρούνταν (και ορθά) πως η οικονομία πρέπει να εξυπηρετεί την κοινωνία, χωρίς να τη θίγει με τον τρόπο που εφαρμόζεται. Η αντίστοιχη, μετά τούτων, διάθεση χρόνου για την ανθρώπινη επαφή ήταν πολυτιμότερη από αυτήν της εργασίας, πέραν φυσικά του απαραίτητου χρόνου που της διατίθετο προκειμένου να εξυπηρετείται ο βασικός κανόνας της αξιοβίωσης των ανθρώπων.

Όλα τούτα όμως, τα έσβησε η μετανεωτερική οικονομική αντίληψη της ζωής. Η φθοροποιός δαπάνη του ανθρώπου στην εργασία για την οικονομία υπολογίζεται πλέον ως η εξ ανάγκη κατάστασή του, μια συνθήκη βίου που την επιβάλλει το κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο ζωής, το αγόμενο από την ελεύθερη αγορά, την προσανατολισμένη στην έννοια της ανάπτυξης. Ο άνθρωπος πια δεν έχει χρόνο για τον εαυτό του και για τους γύρω, για το περιβάλλον και την κοινωνία του, αφού τον σύνολο παραγωγικό χρόνο του τον απαιτεί η εργασία. Κουρασμένος και αποκαμωμένος από την εργασιακή διαπάλη, αισθάνεται κατατονικός και μη δυνάμενος για τους οικείους και τον συνάνθρωπο, για τους γύρω και τα γύρα. Είναι ένας άνθρωπος σε κοινωνική αποδρομή, μα μολοντούτο είναι ένας άνθρωπος σ’ εργασιακή δυναμική. Είναι αφιερωμένος στην εργασία και στην επιτυχία της. Ο ελεύθερος χρόνος του, ο οποίος μπορεί να τον προσδιορίσει κοινωνικά κι ανθρώπινα, έχει κυριολεκτικά υποκλαπεί από την εργασία, την ασκούμενη στα πλαίσια της ανάπτυξης.

Ο ελεύθερος χρόνος του ανθρώπου λοιπόν, όπως τον ευαγγελίζονταν οι «ρομαντικοί» της ανάπτυξης, απεδείχθη μιαν ουτοπία των νεοκαιρών. Την ιδέα μολοντούτο του ελεύθερου χρόνου, τον αφιερωμένο στον άνθρωπο, την εξέθρεψε η ίδια η ανάπτυξη, που όμως απεδείχθη φαύλη ως προς τις διακηρύξεις της!..