Ακολουθεί η εισήγηση του David Blanco, Γραμματέας Διεθνών Σχέσεων της ισπανικής συνδικαλιστικής οργάνωσης CGT, στην εκδήλωση που έγινε στις 22/09/2025, στο Αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο Ναυαρίνου και οργανώθηκε από την Εναλλακτική Δράση και τη ΒΙΟΜΕ. Τη μετάφραση από τα ισπανικά έκανε ο Μάκης Σταύρου, ιστορικός, μέλος της Εναλλακτικής Δράσης. Η εκδήλωση διοργανώθηκε με αφορμή την 10η Διεθνή Συνάντηση για την Αυτοδιαχείριση.
Η αυτοδιαχείριση αναδύεται ως μια ριζοσπαστική, εναλλακτική και ριζοσπαστική απάντηση στις επαναλαμβανόμενες κρίσεις του καπιταλισμού. Σε αντίθεση με το παραδοσιακό ιεραρχικό επιχειρηματικό μοντέλο, όπου οι αποφάσεις και γενικότερα η διοίκηση συγκεντρώνονται στην κορυφή της ιεραρχίας (δηλαδή σε λίγα πρόσωπα), η αυτοδιαχείριση προτείνει μια αποκεντρωμένη και συμμετοχική οργάνωση. Οι εργαζόμενοι στην αυτοδιαχείριση δεν είναι απλοί μισθωτοί, αλλά γίνονται οι ίδιοι διαχειριστές της επιχείρησης συνολικά, όπως και του κάθε έργου που αναλαμβάνει, παίρνοντας τις αποφάσεις συλλογικά και ισότιμα.
Σε ένα αυτοδιαχειριζόμενο σύστημα, η ιδιοκτησία (μπορούμε στη συνέχεια να εισέλθουμε στη συζήτηση για την ιδιωτική, συλλογική και μη ιδιοκτησία) και ο έλεγχος των μέσων παραγωγής (μια άλλη πιθανή συζήτηση για το τι να παράγουμε και πώς) ανήκει στην ίδια την κοινότητα των εργαζομένων. Αυτό σημαίνει ότι δεν χρειάζεται ούτε ο διευθυντής ούτε ο ιδιοκτήτης. Τα κέρδη, αντί να πηγαίνουν σε κάποιους λίγους, επανεπενδύονται στην επιχείρηση ή κατανέμονται δίκαια μεταξύ όλων. Αυτό όχι μόνο δημιουργεί μεγαλύτερη οικονομική ισότητα, αλλά και καλλιεργεί ένα αίσθημα ευθύνης και συλλογικής συνείδησης που σπάνια παρατηρείται στις συμβατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Σε αυτές τις συνθήκες η αυτοδιαχείριση αποτελεί ταυτόχρονα και αντίσταση στον καπιταλισμό.
Η σχέση μεταξύ συνδικάτων και αυτοδιαχείρισης είναι περίπλοκη και συχνά παρουσιάζει σύγκρουση συμφερόντων. Οι παραδοσιακές συνδικαλιστικές οργανώσεις βασίζονται στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων έναντι του εργοδότη ή της διοίκησης, θέσεις που δεν υπάρχουν στις αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις. Αυτό δημιουργεί μια σειρά από ιδιαίτερα προβλήματα και προκλήσεις.
Το παράδοξο της εκπροσώπησης
Ένα από τα κύρια ζητήματα είναι ότι η παραδοσιακή συνδικαλιστική δομή βασίζεται σε μια ασύμμετρη εργασιακή σχέση: εργοδότης έναντι εργαζομένου. Σε μια αυτοδιαχειριζόμενη επιχείρηση, αυτή η διχοτομία εξαφανίζεται. Όλοι οι εργαζόμενοι είναι ταυτόχρονα ιδιοκτήτες και διαχειριστές, πράγμα που σημαίνει ότι το συνδικάτο, στον κλασικό του ρόλο ως μεσολαβητή ή αντίβαρου, χάνει τον λόγο ύπαρξής του. Εάν οι εργαζόμενοι είναι αυτοί που λαμβάνουν τις αποφάσεις, εναντίον ποίου θα διαμαρτυρηθούν; Αυτή η έλλειψη φανερού αντίπαλου μπορεί να κάνει το συνδικάτο να αισθάνεται περιττό ή ότι ο ρόλος του επικαλύπτεται από αυτόν της συνέλευσης των εργαζομένων.
Προκλήσεις για το συνδικαλιστικό μοντέλο
Η αυτοδιαχείριση είναι μία από τις θεμελιώδεις αρχές της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CGT), ένα κομβικής σημασίας χαρακτηριστικό της ταυτότητάς μας που καθοδηγεί τη συνδικαλιστική δράση και το οργανωτικό της μοντέλο. Δεν είναι απλώς μια λέξη, αλλά μια συνεχής πρακτική που επιδιώκει, να στηρίξει τους εργάτες και τις εργάτριες ώστε μέσω της οριζόντιας συμμετοχής τους να είναι πρωταγωνιστές των δικών τους αγώνων και αποφάσεων.
Πιο συγκεκριμένα αυτοδιαχείριση για την CGT σημαίνει:
- Λήψη αποφάσεων από κάτω προς τα πάνω: Η αυτοδιαχείριση στην CGT, τη Συνομοσπονδία Συνδικάτων, προϋποθέτει ότι οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται από μια ηγεσία ή μια επιτροπή, αλλά προέρχονται από συνελεύσεις μελών. Κάθε άτομο έχει λόγο και ψήφο σε θέματα που αφορούν το σωματείο και με τον τρόπο αυτό διασφαλίζεται ο άμεσος έλεγχος στη ζωή του συνδικάτου. Αυτό αντανακλά την ιδέα του να ζει κανείς όπως σκέφτεται, δηλαδή να εφαρμόζει στην πράξη τα ιδανικά της ελευθερίας και της οριζοντιότητας που υπερασπίζεται.
- Οικονομική ανεξαρτησία: Η CGT βασίζει την οικονομική της αυτοδιαχείριση στις συνδρομές των μελών της. Αυτό δίνει στο συνδικάτο τη δυνατότητα να λαμβάνει τις δικές του αποφάσεις σχετικά με το πώς ξοδεύει χρήματα σε ό,τι θεωρεί πιο σημαντικό. Επιπλέον, πολλά συνδικάτα διαθέτουν απεργιακά ταμεία που, σε περίπτωση απεργίας, τους επιτρέπουν να λαμβάνουν χρήματα τις ημέρες που βρίσκονται σε απεργία.
- Ανεξαρτησία από την εξουσία: Αυτή η αρχή μεταφράζεται σε σαφή ανεξαρτησία της CGT από το κράτος, τα πολιτικά κόμματα και τους συστημικούς θεσμούς.
- Αμοιβαία υποστήριξη και αλληλεγγύη: Η αυτοδιαχείριση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αλληλοβοήθεια. Αντί να εξαρτώνται από ιεραρχικές δομές, τα μέλη οργανώνονται και αλληλοϋποστηρίζονται για την αντιμετώπιση εργασιακών και κοινωνικών προβλημάτων. Είναι ένα μοντέλο ενεργού αλληλεγγύης, όπου η υπεράσπιση των δικαιωμάτων κάποιου είναι η υπεράσπιση των δικαιωμάτων όλων.
- Άμεση δράση: Η αυτοδιαχείριση εκδηλώνεται επίσης με άμεση δράση, η οποία είναι η προτιμώμενη μορφή αγώνα του συνδικάτου. Αυτό σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι, μέσω από τις συνελεύσεις στα τμήματα των συνδικάτων και στα σωματεία, αποφασίζουν πότε και πώς θα ενεργήσουν (απεργίες, διαμαρτυρίες, διαπραγματεύσεις) χωρίς να περιμένουν να το κάνουν άλλοι για αυτούς.
Οι αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις αποτελούν μια πραγματική πρόκληση για τις λίγο-πολύ κάθετες δομές των συνδικάτων. Είναι φανερό ότι εξ ορισμού, δεν είναι προετοιμασμένες για να χειριστούν τις πολύπλοκες διαδικασίες αυτών των νέων δομών, οι οποίες, με βάσει τους κανόνες που οι εργαζόμενοι έχουν θεσπίσει, είναι πολύ οριζόντιες και συχνά λειτουργούν εκτός των παραδοσιακών συλλογικών συμβάσεων εργασίας και των συμβατικών εργασιακών κανονισμών. Η διαπραγμάτευση των μισθών, για παράδειγμα, είναι ένα εσωτερικό ζήτημα και όχι ένας εξωτερικός αγώνας. Επιπλέον, η οριζόντια αλληλεγγύη που καλλιεργείται από την αυτοδιαχείριση μπορεί, σε ορισμένες περιπτώσεις, να κάνει τους εργαζόμενους να αισθάνονται λιγότερο ταυτισμένοι με μια εξωτερική συνδικαλιστική οργάνωση.
Οι καπιταλιστικές κρίσεις, με τις μαζικές απολύσεις, την εργασιακή ανασφάλεια και τις αυξανόμενες ανισότητες, αποκαλύπτουν τα εγγενή ελαττώματα του συστήματος. Η αυτοδιαχείριση παρουσιάζεται ως μια στρατηγική αντίστασης που επιδιώκει να οικοδομήσει ένα πιο δίκαιο και βιώσιμο οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο. Δίνοντας προτεραιότητα στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τη συλλογική ευημερία έναντι της μεγιστοποίησης του κέρδους, η αυτοδιαχείριση όχι μόνο προσφέρει μια λύση στην κρίση, αλλά θέτει επίσης τα θεμέλια για μια πιο δημοκρατική κοινωνία σε όλα τα επίπεδα.
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα από κοοπερατίβες και αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις σε όλο τον κόσμο που αποδεικνύουν τη βιωσιμότητά τους. Αυτά τα εγχειρήματα όχι μόνο κατάφεραν να επιβιώσουν σε ένα καπιταλιστικό περιβάλλον, αλλά και να ευδοκιμήσουν, δείχνοντας ότι είναι εφικτός ένας τρόπος εργασίας που ωφελεί τους πάντες, όχι μόνο λίγους.
Οικονομικά προβλήματα και δυσκολίες στη διακίνηση των προϊόντων
Η αναζήτηση χρηματοδότησης είναι ένα άλλο σημαντικό εμπόδιο. Σε αντίθεση με τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις που μπορούν να προσελκύσουν επενδυτές με αντάλλαγμα ένα μερίδιο στο μετοχικό κεφάλαιο, οι αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις συχνά πρέπει να βασίζονται σε τραπεζικά δάνεια ή συλλογική χρηματοδότηση (crowdfunding), γεγονός που περιορίζει τις επιλογές ανάπτυξής τους. Επιπλέον, αντιμετωπίζουν άνισο ανταγωνισμό στην αγορά. Συχνά ανταγωνίζονται μεγαλύτερες, πιο εδραιωμένες εταιρείες που μπορούν να επωφεληθούν από οικονομίες κλίμακας και μεγαλύτερες δυνατότητες μάρκετινγκ. Η διατήρηση της επιβίωσής τους και η ανταγωνιστικότητά τους σε ένα περιβάλλον που ευνοεί τη συσσώρευση κεφαλαίου μπορεί να ένας διαρκής γολγοθάς.
Προκλήσεις ανάπτυξης και κουλτούρας
Η επιχειρηματική κουλτούρα που είχαν διαμορφώσει οι εργαζόμενοι είναι ένας παράγοντας που δυσκολεύει την κατάσταση, διότι η αυτοδιαχείριση απαιτεί από τους εργαζόμενους να προσαρμοστούν σε μια νοοτροπία συνεργασίας, υπευθυνότητας και συλλογικής λήψης αποφάσεων. Αυτό μπορεί να είναι δύσκολο για όσους έχουν συνηθίσει σε ένα ιεραρχικό περιβάλλον. Επίσης και η διαχείριση της ανάπτυξης μπορεί να αποτελέσει πρόκληση, διότι, καθώς μια αυτοδιαχειριζόμενη επιχείρηση αναπτύσσεται, η διατήρηση μιας επίπεδης, οριζόντιας λειτουργίας χωρίς η λήψη αποφάσεων να ξαναγίνει μη διαχειρίσιμη είναι ένα σύνθετο καθήκον. Γιατί οι επιτυχημένες αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις συχνά αναγκάζονται να δημιουργήσουν υποομάδες ή επιτροπές, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε κάποια μορφής ιεραρχία, η οποία αντιβαίνει τις αρχές της αυτοδιαχείρισης.
Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα του καπιταλισμού στην αυτοδιαχείριση;
- Κάνοντας διάγνωση της καπιταλιστικής κρίσης, η οποία φαίνεται από 4 στοιχεία
- Συγκεντροποίηση της εξουσίας: Ο έλεγχος των μέσων παραγωγής και της λήψης αποφάσεων βρίσκεται στα χέρια μιας ελίτ.
- Εκμετάλλευση της εργασίας: Η επιδίωξη της μεγιστοποίησης του κέρδους συχνά οδηγεί σε επισφαλή απασχόληση, χαμηλούς μισθούς και κακές συνθήκες εργασίας.
- Οικονομική ανισότητα: Το σύστημα δημιουργεί ένα αυξανόμενο χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών.
- Αποξένωση των εργαζομένων: Οι εργαζόμενοι δεν αισθάνονται πλέον μέρος της παραγωγικής διαδικασίας, παρά μόνο ένα γρανάζι στη μηχανή.
- Καθιερώνοντας τις αρχές της αυτοδιαχείρισης ως εναλλακτική λύση, οι οποίες (αρχές) είναι
- Οικονομική δημοκρατία: Οι αποφάσεις σχετικά με την παραγωγή, τους μισθούς και τις επενδύσεις λαμβάνονται συλλογικά και οριζόντια σε συνελεύσεις.
- Συλλογική ιδιοκτησία: Τα μέσα παραγωγής (εργοστάσια, εργαλεία, γη) ανήκουν στους εργαζόμενους ή στην κοοπερατίβα και όχι σε εξωτερικούς επενδυτές.
- Δίκαιη κατανομή: Τα κέρδη επανεπενδύονται στην επιχείρηση ή κατανέμονται δίκαια σε όλους τους εργαζόμενους και δεν δίνονται σε παχυλούς μισθούς για τη διοίκηση.
- Ευθύνη και αυτονομία: Κάθε μέλος έχει ενεργό ρόλο και είναι υπεύθυνο για την επιτυχία του έργου της επιχείρησης, γεγονός που ενισχύει τη δέσμευση και τη δημιουργικότητα.
III. Μηχανισμοί Αυτοδιαχείρισης ενάντια στον Καπιταλισμό
- Επανοικειοποίηση της εργασίας: αυτό σημαίνει ότι οι εργάτες ανακτούν τον έλεγχο της εργασίας τους και των καρπών των προσπαθειών τους, καταργώντας με αγώνα την εργασιακή εκμετάλλευση.
- Αλληλεγγύη και Συνεργασία: Η αυτοδιαχείριση προωθεί τη συνεργασία αντί του εσωτερικού ανταγωνισμού, χτίζοντας ένα δίκτυο αμοιβαίας υποστήριξης ανάμεσα στις κοοπερατίβες και δημιουργώντας μια πιο δίκαιη και πιο ισορροπημένη αγορά όπου οι επιχειρήσεις ή οι συνεταιρισμοί μπορούν να λειτουργήσουν μέσα σε μια λιγότερο επιθετική αγορά.
- Δημιουργία Εναλλακτικών Οικοσυστημάτων: Αυτό σημαίνει ότι οι αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις μπορούν να ενωθούν σε δίκτυα, δημιουργώντας αλυσίδες διακίνησης προϊόντων που λειτουργούν εκτός του παραδοσιακού καπιταλιστικού συστήματος και ενισχύουν την κοινωνική οικονομία.
- Ανθεκτικότητα για την αντιμετώπιση της κρίσης: Αν οι άυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις πετύχουν να μην εξαρτώνται από εξωτερικές κεφαλαιακές επενδύσεις και έχουν μια πιο ευέλικτη δομή, μπορούν να είναι πιο ανθεκτικές απέναντι στις οικονομικές κρίσεις.
- Περιορισμοί και προκλήσεις που πρέπει να ξεπεραστούν
- Πίεση της αγοράς: Ο ανταγωνισμός με μεγάλες καπιταλιστικές εταιρείες μπορεί να είναι δύσκολος λόγω της έλλειψης οικονομιών κλίμακας και πρόσβασης σε μεγάλα κεφάλαια.
- Αναποτελεσματική λήψη αποφάσεων: Η συναίνεση μπορεί να είναι μια αργή και περίπλοκη διαδικασία, ειδικά σε μεγάλες οργανώσεις.
–Αποκλεισμός (θεσμικός και οικονομικός): Η έλλειψη νομικού πλαισίου λειτουργίας, όπως και σταθερής πηγής οικονομικής υποστήριξης μπορεί να δυσκολέψει τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητά της αυτοδιαχειριζόμενης επιχείρησης.
–Ανάγκη για αλλαγή της καπιταλιστικής κουλτούρας: Η αυτοδιαχείριση απαιτεί από τους εργαζόμενους να προσαρμοστούν σε μια νέα νοοτροπία, αφήνοντας πίσω την παθητικότητα του καπιταλιστικού μοντέλου.
Ως τελικό συμπέρασμα, μπορούμε να απαντήσουμε στο αρχικό ερώτημα εάν η αυτοδιαχείριση αποτελεί εναλλακτική λύση στην κρίση του καπιταλισμού: και απαντάμε, ναι, μπορεί, γιατί από την εμφάνιση του καπιταλισμού αυτό ήταν. Η επιτυχία της θα εξαρτηθεί από τις δυνατότητές μας και τη θέλησή μας να χτίσουμε κάτι που δεν είναι εφήμερο, αλλά απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση.
Η αυτοδιαχείριση απαιτεί από κάθε εργαζόμενο να αποδεχτεί ξεκάθαρα ότι είναι αυτός που παίρνει τις αποφάσεις για το τι θα κάνει και πώς, ότι πρέπει ο ίδιος να εξασφαλίσει τα μέσα για να το επιτύχει και παράλληλα, ότι, εκτός από την ατομική ευθύνη πρέπει να συνδυάσει την επιθυμία και την ευελιξία για συλλογική οικοδόμηση.
Η αυτοδιαχείριση, επομένως, δεν είναι καθόλου εύκολη, όμως είναι εφικτή, και η εφαρμογή της αποδεικνύει ότι υπάρχει ένας διαφορετικός τρόπος δράσης στην οικονομία και στη ζωή των ανθρώπων, ένας τρόπος που αντιτίθεται πλήρως στην σημερινή κατάσταση, όπου τα πάντα κινούνται γύρω από την παραγωγή προϊόντων, την κατανάλωση και το χρηματικό κέρδος. Αντικαθιστά την απόκτηση χρημάτων ως βασικό στόχο στη ζωή μας, με την αναδιανομή του εισοδήματος και την επίτευξη μιας κοινωνίας που επιδιώκει την ικανοποίηση των πραγματικών αναγκών των ανθρώπων και την προσωπική ολοκλήρωση.
Και για να κλείσουμε την ομιλία και να ξεκινήσουμε τη συζήτηση, σας προτείνουμε δύο κείμενα, και περιμένουμε ευχαρίστως τις ερωτήσεις σας.
Το ένα κείμενο είναι του Nelson Méndez, καθηγητή πανεπιστημίου από τη Βενεζουέλα, ο οποίος γράφει ότι για το ιδανικό της αναρχίας, η αυτοδιαχείριση είναι ένα σχέδιο ή ένα κοινωνικό κίνημα που, επιδιώκοντας την αυτονομία του ατόμου, έχει ως μέθοδο και στόχο η επιχείρηση και η οικονομία να διευθύνονται από εκείνους που συνδέονται άμεσα με την παραγωγή, τη διανομή και τη χρήση αγαθών και υπηρεσιών. Η ίδια αυτή στάση δεν περιορίζεται στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, αλλά επεκτείνεται σε ολόκληρη την κοινωνία, υποστηρίζοντας την άμεση διαχείριση και τη δημοκρατία ως μοντέλο για τη λειτουργία των θεσμών συλλογικής συμμετοχής.
Με το δεύτερο κείμενο θα αναφερθούμε σε έναν συγγραφέα, τον οποίο κανείς δεν μπορεί έστω και κατά διάνοια να αποκαλέσει αναρχικό, και αυτός είναι ο Αριστοτέλης, ο οποίος διέκρινε τον ελεύθερο άνθρωπο από τον δούλο. Γράφει ο Σταγειρίτης φιλόσοφος: «Αυτός που, όντας άνθρωπος, δεν ανήκει εκ φύσεως στον εαυτό του, αλλά είναι άνθρωπος ενός άλλου, είναι εκ φύσεως δούλος». Εμείς είμαστε αντίθετοι στο ότι κάποιος μπορεί να είναι δούλος εκ φύσεως. Παράλληλα, όμως, ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει επίσης ότι υπάρχουν δούλοι εκ του νόμου, οι οποίοι υποτάσσονται με τη βία και στους οποίους οι νικητές επιβάλλουν την κυριαρχία τους, όπως συμβαίνει στην εποχή μας. Αυτό όμως, που πρέπει να τονίσουμε είναι ότι ένας από τους πατέρες της δυτικής σκέψης, όπως είναι ο Αριστοτέλης έχει ήδη επισημάνει ότι το χαρακτηριστικό του ελεύθερου ανθρώπου είναι να είναι αυτόνομος, να μην ανήκει σε κάποιον άλλο, να είναι για τον εαυτό του και να ανήκει στον εαυτό του, να είναι, δηλαδή, ι η ουσία της ίδιας του της ύπαρξης. Και το να είναι κανείς αυτόνομος δεν είναι τίποτα άλλο από το να έχει την δυνατότητα να αυτοδιαχειρίζεται τη ζωή του, η οποία μεταφράζεται σε αυτοδιαχείριση της εργασίας του, των πράξεων του και των στόχων του, στο πλαίσιο, βέβαια της κοινότητας στην οποία ανήκει. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να πούμε, όπως και ο Αριστοτέλης, ότι η αυτοδιαχείριση υπάρχει από τη φύση της στην ελευθερία ενός ανθρώπου που θεωρεί τον εαυτό του ως τέτοιο και αποτελεί προϋπόθεση για την πλήρη ολοκλήρωσή του.
