του Yavor Tarinski
Σήμερα, οι ολομέλειες μιλούν για έναν νέο τύπο άμεσης δημοκρατίας.
~Dalibor Petrović[1]
Βλέπουμε ότι σε διαφορετικές χρονικές και χωρικές πραγματικότητες, σε στιγμές κοινωνικής αναταραχής, οι κοινωνίες αρχίζουν να κινούνται και να αυτοοργανώνονται. Υπάρχει ένα κοινό χαρακτηριστικό που συχνά συνδέει αυτές τις εμπειρίες – η ανάδυση θεσμών από τα κάτω, οι οποίοι επιτρέπουν την άμεση συμμετοχή των πολιτών. Τούτο αντανακλά αυτό που ο CLR James έχει ονομάσει ως καθολικό συναίσθημα προς την άμεση δημοκρατία.[2] Τέτοιοι δημοκρατικοί θεσμοί εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης με τη μορφή τμηματικών συνελεύσεων,[3] στην ακμή της Αϊτινής Επανάστασης ως όργανα του λαού,[4] στα πρώτα στάδια της Ρωσικής Επανάστασης ως σοβιέτ,[5] καθώς και στη διάρκεια της Ισπανικής Επανάστασης με τη μορφή λαϊκών επιτροπών.[6]
Σήμερα η θεσμική έκφραση αυτής της επαναστατικής δημιουργικότητας μεταφέρεται από τα κοινωνικά κινήματα σε όλο τον κόσμο όταν αυτά αντιστέκονται στην αδικία. Το βλέπουμε επίσης στα Βαλκάνια, όπου ένας συγκεκριμένος θεσμός, ο οποίος προέρχεται και πάλι από τα κάτω, κάνει επίμονα την εμφάνισή του σε κάθε μεγάλη αναταραχή – αυτός της ολομέλειας (plenum) στον μετα-γιουγκοσλαβικό χώρο.
Η ολομέλεια, στο φαντασιακό των κοινωνικών κινημάτων της περιοχής, σημαίνει μια μορφή δημοκρατικής συνέλευσης ανοιχτής στη λαϊκή συμμετοχή. Ο Σέρβος δημοσιογράφος Nemanja Rujevic εξηγεί ότι αυτός ο λατινικός όρος (δηλαδή, ο όρος plenum) σημαίνει ουσιαστικά τη συμμετοχή του μεγαλύτερου δυνατού υποσυνόλου όλων των μελών.[7] Για τους διαμαρτυρόμενους αυτό σημαίνει ότι όλες οι αποφάσεις που τους αφορούν και η γενική πορεία της κοινωνίας, πρέπει να λαμβάνονται από (ή τουλάχιστον να είναι ανοικτές στη συμμετοχή) της μεγαλύτερης δυνατής πλειοψηφίας. Με αυτή την έννοια, η ολομέλεια υποδηλώνει μια προσπάθεια προς την κατεύθυνση της άμεσης δημοκρατίας. Τα κοινωνικά κινήματα στον μετα-γιουγκοσλαβικό χώρο, λόγω του κοινού παρελθόντος και των γλωσσικών ομοιοτήτων τους, συνεχίζουν να επηρεάζουν το ένα το άλλο (γι’ αυτό και το κοινό λεξιλόγιο), μεταδίδοντας τις νεοεμφανιζόμενες δημοκρατικές σημασίες και προοπτικές πέρα από τα εθνικά σύνορα. Αντί για κάποια νοσταλγία για το παλιό συγκεντρωτικό σοσιαλιστικό παρελθόν, η εφαρμογή της ολομέλειας από τη βάση σηματοδοτεί τον αγώνα των καταπιεσμένων για αυτονομία – έναν αγώνα που μπορεί να παρατηρηθεί από την αρχαιότητα σε όλο τον κόσμο.
Η πρώτη σημαντική εμφάνισή της ολομέλειας ήταν αναμφισβήτητα στο φοιτητικό κίνημα του 2008-2009 στην Κροατία, το οποίο αγωνίστηκε για δωρεάν – δημόσια χρηματοδοτούμενη – τριτοβάθμια εκπαίδευση. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι φοιτητές κατέλαβαν πάνω από 20 πανεπιστήμια σε όλη τη χώρα. Εγκαταλείποντας τα όργανα εκπροσώπησης των φοιτητών, το φοιτητικό κίνημα διαχειρίστηκε τις καταλήψεις και τις δράσεις του μέσω ολομελειών και ομάδων εργασίας. Αυτό όμως που είναι ακόμη πιο σημαντικό είναι ότι οι φοιτητές άνοιξαν τα όργανα λήψης αποφάσεων σε ολόκληρη την κοινωνία, μεταφέροντας έτσι τον αγώνα τους πέρα από την εκπαιδευτική σφαίρα και προς μια πιο γενικευμένη αντίθεση στο σύνολο του συστήματος.[8] Και παρόλο που με το πέρασμα του χρόνου η δυναμική του κινήματος εξασθένησε, εντούτοις (όπως θα δούμε παρακάτω), άφησε ισχυρή κληρονομιά άμεσης δημοκρατίας για την ευρύτερη περιοχή.
Το 2014, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, έλαβε χώρα μια λαϊκή εξέγερση. Προκλήθηκε από την εκτεταμένη διαφθορά και την επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών, με αιχμή του δόρατος την ιδιωτικοποίηση των εργοστασίων και τις μαζικές απολύσεις των εργαζομένων. Πολίτες από όλα τα κοινωνικά στρώματα βγήκαν στους δρόμους για να αντιταχθούν στην άρχουσα τάξη. Καίγοντας κυβερνητικά κτίρια στις μεγάλες πόλεις, οι Βόσνιοι, ξεκίνησαν ταυτόχρονα να δημιουργούν τις δικές τους ολομέλειες, όπου όλοι μπορούσαν να συμμετέχουν σε μακρές διαβουλεύσεις.[9] Με τις αρχές να μην μπορούν να καταστείλουν με ωμή βία τη λαϊκή εξέγερση και το δημοκρατικό της περιεχόμενο, οι τοπικές αρχές αναγκάστηκαν να υιοθετήσουν πολλά από τα αιτήματα του πλήθους, όπως την αναθεώρηση των ιδιωτικοποιήσεων, τον τερματισμό των υπερβολικών παροχών των πολιτικών, διάφορα κοινωνικά αιτήματα κ.λπ.[10] Και μολονότι οι ολομέλειες δεν μπόρεσαν τελικά να αλλάξουν ριζικά την πολιτική δομή στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, εντούτοις, άφησαν ανεξίτηλα τη σφραγίδα τους στην περιοχή.
Στη σημερινή Σερβία έχει επίσης ξεσηκωθεί ένα μαζικό κοινωνικό κίνημα, το οποίο βρίσκεται ενάντια στην ατιμωρησία και την απληστία της άρχουσας ελίτ. Με αφορμή την κατάρρευση του στεγάστρου του πρόσφατα ανακατασκευασμένου σιδηροδρομικού σταθμού στην πόλη Νόβι Σαντ τον Νοέμβριο του 2024, η οποία άφησε πίσω της 15 νεκρούς και δύο βαριά τραυματίες, ένα κύμα λαϊκής οργής συγκλονίζει τη χώρα. Εκατοντάδες χιλιάδες κατεβαίνουν στους δρόμους τακτικά, με πιο ενεργητικούς τους φοιτητές. Είναι ακριβώς το φοιτητικό κίνημα που διατύπωσε το θεσμό της ολομέλειας ως εναλλακτική λύση στο σύστημα αντιπροσώπευσης που εκτρέφει τη διαφθορά. Οργανώνοντας οριζόντια τις δραστηριότητες διαμαρτυρίας τους, μέσω των δικών τους ολομελειών, οι φοιτητές καλούν όλη την κοινωνία να υιοθετήσει αυτό το στοιχείο του δημοκρατικού προτάγματος ως πρακτική και ως ορίζοντα.[11] Όποια κι αν είναι η έκβαση αυτού του κινήματος, ένα είναι σίγουρο – έφερε για άλλη μια φορά την άμεση δημοκρατία στο προσκήνιο της δημόσιας συζήτησης στα Βαλκάνια και όχι μόνο.
Τέλος, στη Βόρεια Μακεδονία οι άνθρωποι ξεσηκώθηκαν ενάντια στην εκτεταμένη διαφθορά στη χώρα, τόσο χαρακτηριστική για τα ολιγαρχικά καπιταλιστικά συστήματα, η οποία οδήγησε σε μια ακόμη τραγωδία – την πυρκαγιά σε ένα νυχτερινό κέντρο (με αμφισβητούμενη άδεια λειτουργίας) στην πόλη Kočani στις 16 Μαρτίου 2025, όπου μάλιστα 59 νέοι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Έχοντας εξοργιστεί με τους ισχυρούς και τους πλούσιους και την πάγια τακτική τους να δίνουν προτεραιότητα στα κέρδη τους έναντι των ανθρώπινων ζωών, η λαϊκή οργή γέμισε τους δρόμους των πόλεων σε όλη τη Βόρεια Μακεδονία. Μεταξύ των συνεχιζόμενων διαδηλώσεων υπάρχουν ήδη εκκλήσεις προς την κοινωνία να αυτοοργανωθεί στη βάση ολομελειών. Έχουν δημιουργηθεί ομάδες με ονόματα όπως «Φοιτητική Ολομέλεια», ενώ στην πρωτεύουσα τους, στα Σκόπια, έχουν αρχίσει να πραγματοποιούνται συνελεύσεις.[12] Όλα αυτά δείχνουν ελπιδοφόρα σημάδια ότι η λαϊκή επιθυμία για άμεση δημοκρατία είναι ακόμα ζωντανή και στη Βόρεια Μακεδονία. Ενδεικτική είναι η ανακοίνωση που εξέδωσε η άτυπη ομάδα Promeni.mk, μια συλλογικότητα που υποστηρίζει τις ανεξάρτητες και μη κομματικές διαμαρτυρίες, που απορρίπτει την πολιτική εκπροσώπηση και καλεί αντ’ αυτού σε λαϊκή αυτενέργεια:
Αρκετά με την αποδοχή της αδικίας ως «φυσιολογικό πράγμα»! Η Μακεδονία βυθίζεται στη διαφθορά, την ανικανότητα και την απελπισία και κανείς δεν κάνει τίποτα γι’ αυτό. Η έλλειψη οργανωμένων διαμαρτυριών είναι τρομακτική – ήρθε η ώρα οι πολίτες να αναλάβουν οι ίδιοι τις ευθύνες τους! Δεν χρειάζεται να περιμένουν πια «κάποιον άλλον» να κάνει κάτι. Εμείς είμαστε αυτοί που θα κάνουμε τη διαφορά.[13]
Όλες αυτές οι περιπτώσεις έρχονται να δείξουν ότι το καθολικό συναίσθημα προς την άμεση δημοκρατία είναι παρόν και ζωντανό μέσα στα κοινωνικά κινήματα και στις αναταραχές σε όλη τη μετα-γιουγκοσλαβική περιοχή. Ξανά και ξανά τα διαμαρτυρόμενα πλήθη φέρνουν στο προσκήνιο το θεσμό της ολομέλειας από τη βάση ως μέσο και σκοπό για την επίτευξη της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το ερώτημα που παραμένει είναι αν οι ολομέλειες θα μπορέσουν να διατηρήσουν μια μακροχρόνια λειτουργία, η οποία να ξεπερνά την ακμή των κοινωνικών εξεγέρσεων και να σχηματίσουν συνομοσπονδίες μεταξύ τους, ώστε να αναδυθεί ένα νέο οργανωτικό μοντέλο από τα κάτω και να αμφισβητήσει το status quo. Δύο πράγματα μπορούν να μας δώσουν ελπίδα για τη δυνατότητα μιας τέτοιας προοπτικής: αφενός, η επιμονή με την οποία ο θεσμός της ολομέλειας επανέρχεται στο προσκήνιο του δημόσιου διαλόγου και της κοινωνικής πρακτική και αφετέρου, το γεγονός ότι στην πόλη Μάριμπορ της Σλοβενίας – μια ακόμη μετα-γιουγκοσλαβική χώρα – ένα κίνημα βάσης καταφέρνει να διατηρεί ένα λειτουργικό δίκτυο συνελεύσεων πολιτών σε περίπου 10 συνοικίες της πόλης για πάνω από 10 χρόνια.[14] Ό,τι κι αν επιφυλάσσει το μέλλον, τέτοιες εξελίξεις μας δίνουν την ελπίδα ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός και μας εμπνέουν να δράσουμε κι εμείς από τη μεριά μας στις δικές μας γεωγραφίες.
[1] Rujević, Nemanja. “The Ćaci Do Not Want a Plenum.” Vreme, March 5, 2025. https://vreme.com/en/vesti/caci-nece-plenum/
[2] Susan Craig (ed.): Contemporary Carribean: A Sociological Reader (Maracas: The College Press, 1981), 23.
[3] Albert Soboul: The Sans Culottes: The Popular Movement and Revolutionary Government, 1793–1794 (New York: Doubleday & Co., 1972), 95.
[4] Sudhir Hazareesingh: Black Spartacus: The Epic Life of Toussaint Louverture (London: Penguin Books, 2021), p147.
[5] Suzi Weissman: ‘The Russian Revolution and Workers Democracy‘ in Against the Current, No. 188, May/June 2017 [available online at https://www.marxists.org/history/etol/newspape/atc/4975.html%5D
[6] Gaston Leval: Collectives in the Spanish revolution: Detailed account of worker-controlled agriculture, industry and public services in revolutionary Spain during the civil war. (London: Freedom Press, 1975). [available online at https://theanarchistlibrary.org/library/gaston-leval-collectives-in-the-spanish-revolution#toc22%5D
[7] Rujević, Nemanja. “The Ćaci Do Not Want a Plenum.” Vreme, March 5, 2025. https://vreme.com/en/vesti/caci-nece-plenum/
[8] Horvat, Srećko, and Igor Štiks. “The New Balkan Revolts: From Protests to Plenums, and Beyond.” openDemocracy, March 12, 2014. https://www.opendemocracy.net/en/can-europe-make-it/new-balkan-revolts-from-protests-to-plenums-and-beyond/.
[9] Europe Solidaire Sans Frontières. “Bosnia and Herzegovina: Plenums, Power, Politics.” January 28, 2014. https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article32246.
[10] Horvat, Srećko, and Igor Štiks. “The New Balkan Revolts: From Protests to Plenums, and Beyond.” openDemocracy, March 12, 2014. https://www.opendemocracy.net/en/can-europe-make-it/new-balkan-revolts-from-protests-to-plenums-and-beyond/.
[11] Mašina. “Students from All Over Serbia on Their Way to Belgrade: ‘Every Corner of the Country Echoes with One Voice’.” LeftEast, March 14, 2025. https://lefteast.org/students-from-all-over-serbia-on-their-way-to-belgrade-every-corner-of-the-country-echoes-with-one-voice/.
[12] Europe Solidaire Sans Frontières. ” ‘Everyone to the Plenum!’: The Beginning of Self-Organisation in North Macedonia.” Accessed March 23, 2025. https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article74112.
[13] Europe Solidaire Sans Frontières. ” ‘Everyone to the Plenum!’: The Beginning of Self-Organisation in North Macedonia.” Accessed March 23, 2025. https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article74112.
[14] IMZ Maribor (Iniciativa Mestni Zbor) and Alexandria Shaner. “IMZ: 10 Years of Citizens’ Assemblies.” Αυτολεξεί. https://www.aftoleksi.gr/2023/03/29/10-chronia-syneleyseon-geitonias-marimpor-tis-slovenias/
