του Αλέξανδρου Σχισμένου
“Τι είναι αλήθεια; λέγατε. Ίσως δεν ξέρουμε αλλά ξέρουμε τουλάχιστον τι είναι το ψέμα: είναι ακριβώς αυτό που μας μάθατε. Τι είναι το πνεύμα; Ξέρουμε το αντίθετό του, που είναι το έγκλημα. Τι είναι ο άνθρωπος; Αλλά εδώ σταθείτε, γιατί το ξέρουμε. Είναι η δύναμη που καταλήγει πάντα στην ανατροπή των τυράννων και των θεών. Είναι η δύναμη του αυταπόδεικτου.” [Αλμπέρ Καμύ, “γράμματα σ’ ένα φίλο γερμανό”, κυκλοφόρησε παράνομα το 1943 στο Παρίσι υπό Ναζιστική Κατοχή]
Ο Γοργίας ο Λεοντίνος έφερε τη ρητορική στην Αθήνα στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. ως τέχνη της πειθούς, δηλαδή της χειραγώγησης των λογικών δομών της γλωσσικής επικοινωνίας προς όφελος της επικράτησης, χωρίς μέριμνα για τη λογική συνέπεια ή την εγκυρότητα των επιχειρημάτων. Είναι περίφημη η προσωπογραφία του φιλοσόφου που δίνει ο Πλάτων στον ομώνυμο διάλογό του, όπου παρουσιάζει τον Γοργία να αντιπαρατίθεται στον Σωκράτη, προσωποποιώντας την αντιπαράθεση της ρητορικής, που στοχεύει στην πειθώ και της διαλεκτικής, που στοχεύει στην αλήθεια.
“ΓΟΡΓ. Λέω ότι το αγαθό αυτό είναι η δύναμη να πείθει κανείς και στο δικαστήριο τους δικαστές και στη Βουλή τους βουλευτές και στη Συνέλευση του λαού τους πολίτες και σε οποιαδήποτε συνέλευση τους προσερχόμενους. Καί ασφαλώς με τη δύναμη αυτή δουλο θα έχεις τον γιατρό, δούλο τον γυμναστή, ενώ ο χρηματιστής θα φαίνεται ότι κερδίζει χρήματα όχι για τον εαυτό του, αλλά για σένα, που μπορείς να μιλάς και να πείθεις τα πλήθη. […]
ΣΩΚΡ. Ποια λοιπόν πειθώ παράγει η ρητορική στα δικαστήρια και στις άλλες συνελεύσεις περί δικαίων και αδίκων; Εκείνη από την οποία πηγάζει η πίστη χωρίς γνώση, ή εκείνη άπό την οποία πηγάζει η γνώση;
ΓΟΡΓ. Είναι φανερό βέβαια, Σωκράτη, ότι η ρητορική παράγει εκείνη από την οποία πηγάζει η πίστη.
ΣΩΚΡ. Η ρητορική λοιπόν, καθώς φαίνεται, είναι δημιουργός πειθούς που παράγει πίστη, και δεν διδάσκει περί του δικαίου και του αδίκου.
ΓΟΡΓ. Ναι.”
Σαν άλλοι Γοργίες λοιπόν, οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης έχουν αναλωθεί σε μία ακατάσχετη ρητορική απόπειρα αυτές τις ημέρες, και ενόψει των διαδηλώσεων της 28ης Φεβρουαρίου ενάντια στο κρατικό έγκλημα των Τεμπών, μία απόπειρα συγκάλυψης της συγκάλυψης, που συνιστά συνολικά μια λογική πλάνη, τη λήψη του ζητουμένου ή φαύλο κύκλο (Petitio Principii), όπου οι προκείμενες παρουσιάζονται ως έγκυρες χωρίς υποστηρικτικές αποδείξεις και αποδεικνύονται από το ίδιο το συμπέρασμα που ζητούν να αποδείξουν.
Ο ρητορικός φαύλος κύκλος, από μόνος του σχήμα συγκάλυψης, περιλαμβάνει μία πληθώρα άλλων λογικών πλανών ως εργαλεία παραπλάνησης. Θα παρουσιάσουμε δέκα από αυτές τις λογικές πλάνες που εφαρμόζονται συνειδητά από τα κυβερνητικά στελέχη κατά της λογικής αλλά χωρίς επικοινωνιακή επιτυχία:
1. Η λογική πλάνη του Γοργία με αναδρομική διάψευση: Είναι ρητορικό σχήμα αυτοαναίρεσης που χρησιμοποιήθηκε από τον Γοργία για να αποδειχθεί ότι τίποτε δεν υπάρχει. Ας δούμε πώς το εφαρμόζει η κυβέρνηση:
Κυβέρνηση:
“α) Το τρένο δεν κουβαλούσε παράνομο φορτίο.
β) Ακόμα και αν το τρένο κουβαλούσε παράνομο φορτίο, δεν θα το ξέραμε.
γ) Ακόμα και αν το ξέραμε, δεν θα σας το λέγαμε.”
Επιχειρήματα:
α) Αν το τρένο κουβαλούσε παράνομο φορτίο, τότε είτε η κυβέρνηση είναι στο έλεος λαθρεμπόρων, είτε είναι λαθρέμποροι. Η κυβέρνηση δεν μπορεί να είναι στο έλεος λαθρεμπόρων, γιατί είναι κυβέρνηση. Η κυβέρνηση δεν μπορεί να είναι λαθρέμποροι, γιατί είναι κυβέρνηση. Άρα το τρένο δεν κουβαλούσε παράνομο φορτίο.
β) Αν το τρένο κουβαλούσε παράνομο φορτίο, τότε είτε η κυβέρνηση το ήξερε είτε δεν το ήξερε. Αν η κυβέρνηση το ήξερε, τότε το φορτίο δεν θα ήταν παράνομο. Άρα η κυβέρνηση δεν το ήξερε.
γ) Αν η κυβέρνηση το ήξερε, τότε είτε θα μπορούσε να το πει, είτε δεν θα μπορούσε να το πει. Αν μπορούσε να το πει, τότε θα έπαυε να είναι κυβέρνηση. Άρα η κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να το πει.
Σας φαίνονται παράλογα; Είναι. Αλλά με κάτι τέτοια σοφίσματα έγινε και ο Γοργίας πλούσιος, γιατί το ζητούμενο της κυβέρνησης δεν είναι η αλήθεια αλλά η σύγχυση.
Αντεπιχειρήματα: Το γ) αποδεικνύει πως το β) είναι ψευδές, πράγμα που αποδεικνύει πως και το α) είναι ψευδές.
2. Επιχείρημα ad Ignoratiam (προσφυγή στην άγνοια): Προσφυγή στην άγνοια για πράξεις που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία και την ευθύνη του ρήτορα:
Κυριάκος Μητσοτάκης, 29 Ιανουαρίου 2025, συνέντευξη στον Αντώνη Σρόιτερ:
“Άμα με ρωτάτε, λοιπόν, αν έχω μετανιώσει ή αν έκανα λάθος, σας το λέω ευθέως: προφανώς με αυτά τα οποία γνωρίζω σήμερα, δεν θα έλεγα τότε αυτό το οποίο είπα….. Αυτό μπορώ να σας πω, δεν μπορώ να σας πω κάτι περισσότερο, γιατί δεν γνωρίζω κάτι περισσότερο και δεν πρέπει να γνωρίζω κάτι περισσότερο.”
3. Στρεψοδικία [Red Herring]: Όταν ο ρήτορας αγανακτεί για το γεγονός ότι κατηγορείται, αλλάζοντας το θέμα χωρίς αναφορά στην υπόθεση για την οποία κατηγορείται:
Άδωνις Γεωργιάδης, 17 Φεβρουαρίου 2025, στο κοινοβούλιο: «Τη μία μας λέτε παιδεραστές, την άλλη λαθρέμπορους, τώρα δολοφόνους. Ως εδώ».
4. Πλάνη της αυθεντίας της παράδοσης: Όταν ο ρήτορας επικαλείται την παραδοσιακή αυθεντία ενός θεσμού για να αποκρούσει την κριτική περί κατάχρησης του θεσμού.
Ιωάννα Κλάπα, Πρόεδρος του Αρείου Πάγου, 11 Φεβρουαρίου 2025, ενάντια στη Μαρία Καρυστιανού: «η διαφωνία σε νομική προσέγγιση και ερμηνεία δεν μπορεί να εκφραστεί από οποιονδήποτε και για οποιονδήποτε λόγο, με λοιδορία, απειλητικές εκφράσεις, υποτίμηση, προσβολή και καθύβριση των θεσμών».
Ακροδεξιά είναι και η λογική αντιστροφή του ρόλου των θεσμών: Αντί οι θεσμοί να ελέγχονται δημόσια για να μην καταχραστούν την προνομιακή τους εξουσία, επικαλούνται την προνομιακή τους εξουσία για να μην ελεγχθούν για κατάχρηση. Ας θυμηθούμε εξάλλου την προειδοποίηση του Παναγιώτη Κονδύλη [ «Εισαγωγή», στο βιβλίο του Σ. ντε Μοντεσκιέ, Το Πνεύμα των Νόμων, τ. Α’, εκδ. Γνώση]:
“Η διαμόρφωση τοΰ θεσμοΰ τοΰ ΰπουργικοΰ συμβουλίου, τό όποιο στηρίζεται στήν πλειοψηφία τοΰ νομοθετικοΰ σώματος καί συνάμα ήγεΐται τής έκτελεστικής έξουσίας, ύπέσκαπτε ήδη τόν χωρισμό τών έξουσιών […] Ή ισχυρότερη κομματική ήγεσία δεσπόζει έτσι στό κοινοβούλιο, αύτή έλέγχει τήν έκτελεστική έξουσία καί αύτή έπίσης ορίζει, άμεσα ή έμμεσα, τή σύνθεση καί τίς δικαιοδοσίες τής δικαστικής. Οί έλεγχοι καί οί ισορροπίες οφείλονται, άν ύφίστανται, πολύ περισσότερο στή λειτουργία τοΰ ρητοΰ ή σιωπηροΰ κομματικοΰ παιγνιδιοΰ παρά σε γενικές κι άφηρημένες θεσμικές καί συνταγματικές ρυθμίσεις.”
Επίσης πρώτη φορά είδαμε να κυκλοφορούν ψηφιακά αφισάκια και αναρτήσεις με τίτλο ΔΕΝ ΘΑ ΠΑΩ [στη συγκέντρωση της 28ης Φλεβάρη για τα Τέμπη]. Πρώτη φορά είδαμε ανθρώπους να ανακοινώνουν ότι δεν θα κάνουν κάτι, να διακηρύττουν την απραγία. Γιατί δεν θα πάνε; Διότι εμπιστεύονται τη Δικαιοσύνη, λένε. Την εμπιστεύονται τόσο, ώστε νιώθουν την ανάγκη να δηλώσουν δημόσια την αντίθεσή τους σε όποια δημόσια συγκέντρωση ζητεί δικαιοσύνη.
5. Αδύναμη αναλογία: Ψευδής αναλογία ανάμεσα σε δύο καταστάσεις που έχουν μόνο επιφανειακή ομοιότητα.
Άδωνις Γεωργιάδης, 23 Φεβρουαρίου 2025, στην εκπομπή “Ώρα Ελλάδος”:
«Ο Πιλάτος είπε ποιον θέλετε να απελευθερώσουμε τον Ιησούν ή τον Βαραβάν; Και ο λαός είπε τον Βαραβάν. Και τον Ιησού τον έστειλαν να σταυρωθεί. Είχε δίκιο;».
6. Συμπτωματικός συσχετισμός ή πλάνη της ψευδούς αιτίας: Απόδοση ψευδούς αιτιακής σχέσης σε μη σχετιζόμενα φαινόμενα που απλώς συμπίπτουν χρονικά.
Νίκος Ταχιάος, 22 Φεβρουαρίου 2025, στο Kontra News:
“το σχέδιο αποσταθεροποίησης πρέπει να το αναγιγνώσκουμε και σε ένα διεθνές σκηνικό το οποίο ξαφνικά βλέπουμε πως έχει διαγραφεί τον τελευταίο καιρό. Σας είπα από την αρχή από πού ξεκίνησε αυτή η ιστορία της αποσταθεροποίησης με τις ψευδείς δηλώσεις, με τη συνωμοσιολογία, με τις ψευδείς ειδήσεις και δεν σας κρύβω ότι εγώ δεν αμφιβάλλω ότι μπορεί να υπάρχουν πάρα πολλοί, σίγουρα τα κόμματα της αντιπολίτευσης οι οποίοι θέλουν να αποσταθεροποιήσουν την πολιτική κυριαρχία του Μητσοτάκη. Γιατί δεν είναι κρυφό ότι υπάρχουν κόμματα τα οποία αυτή τη στιγμή θαυμάζουν ξένες δυνάμεις.”
7. Επιχείρημα Ad Hominem [κατά ανθρώπου]: Άσκηση κριτικής στο άτομο που επιχειρηματολογεί αντί για το ίδιο το επιχείρημα. Οι επιθέσεις απέναντι στους συγγενείς των θυμάτων με στοχοποίηση της Μαρίας Καρυστιανού είναι συνεχείς και βδελυρές. Ωστόσο, ας αναφέρουμε ένα άλλο παράδειγμα.
“Τα Τέμπη ως κολυμβήθρα του Σιλωάμ” είναι ο υβριστικός τίτλος άρθρου κάποιας Μαρίας Δεδούση στο Protagon.gr που συνιστά θρασύτητα ολκής και γελοιοποίηση του τραγικού γιατί σημαίνει την υποβάθμιση του θανάτου σε κομματική διαπίστευση. Μόνο άνθρωπος που δεν έχει νιώσει ποτέ αλληλεγγύη, δεν έχει ποτέ πενθήσει και δεν έχει νιώσει ποτέ το δράμα της άδικης απώλειας και τον τρόμο του απρόσωπου μηχανισμού μπορεί να σκέφτεται έτσι. Είναι η τελευταία γραμμή άμυνας της κυβέρνησης, η προσπάθεια παραπλανητικής διάθλασης της κοινωνικής οργής σε πρόσωπα ΑΣΧΕΤΑ προς το κρατικό έγκλημα των Τεμπών. Γελοίοι αντιπερισπασμοί έως βδελυγμίας. Είναι το ad hominem επιχείρημα, λογική πλάνη όπου αντί να επικρίνεις την άποψη κάποιου επικρίνεις τον βίο του.
Έτσι λοιπόν, η συντάκτρια του άρθρου γράφει “με αφορμή τον Αντώνη Κανάκη” που “πάρα πολύς κόσμος που μέχρι πρότινος τον έβριζε, άρχισε να τον αποθεώνει.”
Κανένα δεν άκουσα να αποθεώνει τον Κανάκη. Άκουσα και είδα πάμπολλους να γράφουν ότι συμφωνούν ΜΕ ΟΣΑ ΕΙΠΕ ο Κανάκης στην εκπομπή του για την ασυδοσία των κομματικών μηχανισμών και του κράτους. Και κάποιοι που γνωρίζουν τον βίο του Κανάκη, εντυπωσιάστηκαν που ακόμα και ο Κανάκης λέει τα αυτονόητα που αρνείται μόνο ο εγκληματίας – η κυβέρνηση.
Κανείς επίσης δεν “ξεπλύθηκε” στα Τέμπη. Αυτό είναι ύβρις και μόνο που το σκέφτηκαν. Είναι όμως και σαφής ένδειξη πώς αντιλαμβάνονται τον άδικο θάνατο των ανθρώπων.
Ως ευκαιρία. Ευκαιρία είτε για το κόμμα τους είτε για το κόμμα των αντιπάλων. Και ποντάρουν στην “κοντή μνήμη” που συνεχώς επικαλούνται.
8. Βεβιασμένη Γενίκευση: Όταν κάνουμε υποθέσεις για μια ολόκληρη ομάδα ή φάσμα περιπτώσεων με βάση ένα ανεπαρκές δείγμα.
Άδωνις Γεωργιάδης, 21 Φεβρουαρίου 2025:
“Όποιος πάει εκεί (σ.σ.: στα συλλαλητήρια), στηρίζει την Κωνσταντοπούλου.”
9. Ολισθηρός Κατήφορος [Slippery Slope]: Η υπόθεση του ρήτορα ότι μία πράξη θα ξεκινήσει μία ανεξέλεγκτη αλυσίδα ανεπιθύμητων γεγονότων.
Στάθης Καλύβας, καθηγητής της Οξφόρδης, 20 Φεβρουαρίου 2025, ανάρτηση στα κοινωνικά δίκτυα:
“Αυτό που σχεδιάζεται και οργανώνεται αυτές τις μέρες με αφορμή το δυστύχημα των Τεμπών δεν είναι τίποτα άλλο από ένα σχέδιο πολιτικής εκτροπής και ανωμαλίας, πιστό αντίγραφο ως προς το περιεχόμενο, την μεθοδολογία και την στόχευση με ανάλογες καταστάσεις που ζήσαμε στο παρελθόν.”
10. Επίκληση στον φόβο: Λογική πλάνη που παρουσιάζει μία καταστροφική μελλοντική κατάσταση ως απόρροια μίας παροντικής δράσης.
Κωνσταντία Δημογλίδου, εκπρόσωπος Τύπου της ΕΛ.ΑΣ, 25 Φεβρουαρίου 2025:
“Θέλουμε να μας βοηθήσουν να απομονώσουμε αυτά τα μεμονωμένα περιστατικά, τους ανθρώπους που θα προσπαθήσουν να διαταράξουν την ειρηνική διαμαρτυρία των συμπολιτών μας και ίσως να διαλύσουν τη συγκέντρωσή τους. Για αυτό ακριβώς θα είναι δρακόντεια τα μέτρα της ΕΛ.ΑΣ….. βλέπουμε όλο το τελευταίο διάστημα ανθρώπους που προσπαθούν να προκαλέσουν άτομα σε πράξεις βίας προφανώς και πρέπει να προσέχουμε την ημέρα αυτή… Αστυνομικοί θα υπάρχουν παντού ακόμη και μέσα στους συγκεντρωμένους.”
Αυτό είναι ένα μικρό δείγμα της κυβερνητικής ρητορικής συγκάλυψης στο δημόσιο λόγο. Μπορούμε να αναφέρουμε και άλλες λογικές πλάνες που χρησιμοποιεί όπως το ψευδοδίλημμα [Μητσοτάκης ή καταστροφή], η υποτίμηση [η τραγωδία των Τεμπών είναι “μικρό” περιστατικό], η πλάνη της κοινής λογικής [μπορεί μια νόμιμη κυβέρνηση να παρανομεί;] και μια σειρά από χυδαίες απειλές, διαστρεβλώσεις και απόπειρες δολοφονίας χαρακτήρα των συγγενών των θυμάτων και του κάθε επικριτή της κυβέρνησης.
Παρά την ομίχλη παραπληροφόρησης, υπάρχουν δύο διακριτά επίπεδα ευθύνης της κυβέρνησης για τα Τέμπη: το ορατό και το αόρατο.
Το ορατό είναι το κρατικό έγκλημα της μετωπικής σύγκρουσης δύο τρένων στην ίδια γραμμή που έχει δύο αιτίες: πρώτον, την ευρύτερη θεσμική διαφθορά που εκδηλώνεται στην παραμέληση του σιδηροδρομικού δικτύου, στην κατάχρηση δημοσίων πόρων και την άρνηση ολοκλήρωσης των συμβάσεων τηλεδιοίκησης, στην αναίρεση της ευθύνης των υπουργών, και δεύτερον, τη συγκεκριμένη κυβερνητική πολιτική της ιδιωτικοποίησης των δημόσιων λειτουργιών, της εκποίησης του δημόσιου πλούτου και της υποστελέχωσης των δημόσιων υπηρεσιών.
Σε αυτό το επίπεδο η ευθύνη της κυβέρνησης και η αναλγησία της ατιμωρησίας είναι αναμφισβήτητες.
Το άλλο, το αόρατο, είναι το πιθανό, υπό έρευνα, παρακρατικό έγκλημα της φόρτωσης παράνομου εύφλεκτου υλικού στην εμπορική αμαξοστοιχία και η ενδεχόμενη συγκάλυψη του εγκλήματος από τις κρατικές αρχές με άνωθεν εντολές. Αυτή η συγκάλυψη το αναβαθμίζει από παρακρατικό σε κρατικό έγκλημα.
Σε αυτό το επίπεδο, οι ευθύνες της κυβέρνησης είναι εύλογες, οι αποχρώσες ενδείξεις πολλές και πρέπει να διερευνηθούν εις βάθος προκειμένου να καταστούν αναμφισβήτητες ή να αναιρεθούν με βεβαιότητα.
Εδώ όμως, πίσω από το πέπλο, στο αόρατο επίπεδο επικεντρώνονται και φύονται όλες οι συζητήσεις και μαζί η παραπληροφόρηση, η συνομωσιολογία και η τρομοκρατία της κυβέρνησης. Εδώ βιάζονται τα κυβερνητικά στελέχη να σπείρουν την αμφιβολία και να δαιμονοποιήσουν τους αντιπάλους τους. Να θολώσουν τα νερά, σαν σουπιές.
Αλλά είναι ευάλωτη και εύθραυστη η προσπάθειά τους στο αόρατο επίπεδο. Επειδή παραμένουν ακλόνητες οι ευθύνες τους στο ορατό. Ακόμη κι αν δεν μάθουμε ποτέ τι μετέφερε η εμπορική αμαξοστοιχία, δεν θα ξεχάσουμε ποτέ ότι τα δύο τρένα συγκρούστηκαν μετωπικά στην ίδια τυφλή γραμμή.
Και όταν λογοδοτήσουν για το ορατό, θα αναγκαστούν να αποκαλύψουν και το αόρατο.
Γιατί, όπως επισημαίνει ο αντιστασιακός Καμύ στον Γερμανό Ναζί κατακτητή στο γράμμα που παραθέτουμε στην αρχή του άρθρου, ο άνθρωπος είναι “η δύναμη που καταλήγει πάντα στην ανατροπή των τυράννων και των θεών. Είναι η δύναμη του αυταπόδεικτου.”
