Της Kristin Ross. Aπόσπασμα από το καινούργιο βιβλίο της The Commune Form: The Transformation of Everyday Life (Verso Books, 2024). Μετάφραση αποσπάσματος στα ελληνικά: Γιάννης Οικονόμου.
Στοχαστές όπως ο Καρλ Μαρξ και ο Πιότρ Κροπότκιν αναγνώρισαν την Kομμούνα ως το πολιτικό πλαίσιο για μια μετασχηματισμένη, ριζικά δημοκρατική κοινωνία. Μπορούμε να βρούμε παραδείγματα αυτού σε μερικούς από τους βασικούς κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς αγώνες του κόσμου σήμερα.
Όταν ο Καρλ Μαρξ, από παρατηρητήριό του στο Λονδίνο, διάβασε αναφορές για το τι συνέβαινε στους δρόμους του Παρισιού την άνοιξη του 1871, υπάρχουν όλες οι ενδείξεις ότι άρχισε να οραματίζεται, για πρώτη φορά στη ζωή του, πώς μοιάζουν οι απλοί εργαζόμενοι όταν συμπεριφέρονται ως ιδιοκτήτες της ζωής τους και όχι ως μισθωτοί σκλάβοι.
Στο βιβλίο Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία, ο Μαρξ σημειώνει δεόντως τα νομοθετικά επιτεύγματα των κομμουνάρων. Αλλά ήταν η μορφή που έπαιρνε η ζωή τους, η τέχνη και η διαχείριση της καθημερινότητάς τους, αυτή που του τράβηξε την προσοχή και η οποία θα άλλαζε την πορεία της δικής του έρευνας και συγγραφής την τελευταία δεκαετία της ζωής του. Τα ζητήματα που αντιμετώπισε τα επόμενα χρόνια, τα υλικά που επέλεξε και τα ευρύτερα πνευματικά, πολιτικά και γεωγραφικά τοπία που χαρτογράφησε, όλα υπέστησαν ουσιαστικές αλλαγές λόγω της συνάντησής του με τη μορφή της κομμούνας. Τα ιδεώδη των κομμουνάρων το 1871, όσο υψηλά και αν ήταν, δεν τον απασχολούσαν αυτά καθ’ εαυτά. Αντίθετα, ήταν οι κομμουναλιστικές πρακτικές -η ίδια η «πραγματική λειτουργική ύπαρξη» της Κομμούνας, όπως το έθεσε ο ίδιος- που είχαν σημασία.
Η μορφή της Κομμούνας
Η περιέργεια και ο θαυμασμός του Μαρξ επιφυλάσσονταν για την ανακάλυψη και την εφαρμογή από τους απλούς ανθρώπους, «επιτέλους», μιας μορφής: «Η πολιτική μορφή κάτω από την οποία θα εκπονηθεί η οικονομική χειραφέτηση της εργασίας». Η οικονομική χειραφέτηση της εργασίας, όπως αποδεικνύεται, δεν ήταν ένας επιδιωκόμενος στόχος ή μια ανταμοιβή για καλή συμπεριφορά. Στη ζωντανή, αναπνέουσα μορφή των ανθρώπων που ζούσαν μια ζωή χωρίς κανόνες, βασισμένη στη συνεργασία και την ένωση, στην «παθιασμένη συνεργασία» τους –η φράση είναι του Σαρλ Φουριέ– αυτή η χειραφέτηση βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη σε υλικό επίπεδο.
Οι εργαζόμενοι ήθελαν να οργανώσουν την κοινωνική τους ζωή σύμφωνα με τις αρχές του συνεταιρίζεσθαι και της συνεργασίας. Έδωσαν σε αυτή την επιθυμία το όνομα «Κομμούνα», απηχώντας το σύνθημα που είχε αρχίσει να ηχεί στις εργατικές συγκεντρώσεις και τις λέσχες σε όλη την πόλη στο τέλος της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Η Παρισινή Κομμούνα ήταν μια ρεαλιστική παρέμβαση στο εδώ και τώρα. Η μορφή της κομμούνας αφορά πρώτα απ’ όλα τους ανθρώπους που ζουν διαφορετικά και αλλάζουν τις συνθήκες τους δουλεύοντας μέσα στις συνθήκες που υπάρχουν στο παρόν. Με αυτή την έννοια, η μορφή ως μορφή ήταν δυσδιάκριτη από τους συγκεκριμένους ανθρώπους που άλλαζαν τη ζωή τους, ζώντας διαφορετικά, εκείνη τη στιγμή και στον χώρο -τις γειτονιές- όπου το έκαναν.
Σε μια άλλη από τις συχνά αναφερόμενες διατυπώσεις του, ο Μαρξ γράφει ότι οι κομμουνάροι «συντρίβουν το κράτος». Ωστόσο, στις καθημερινές δραστηριότητες των κομμουνάρων, όπως το βλέπω εγώ, δεν συνέβαινε τόσο πολύ η συντριβή όσο ένα είδος σταδιακής αποσυναρμολόγησης. Η διάλυση οποιουδήποτε αριθμού κρατικών ιεραρχιών και λειτουργιών βρισκόταν σε εξέλιξη, και κυρίως εκείνης που καθιστά την πολιτική μια εξειδικευμένη δραστηριότητα απομονωμένη για τους λίγους και βαρύγδουπους που δρούσαν πίσω από κλειστές πόρτες.
Ανακάλυψη και επανανακάλυψη
Εκεί όπου ο Μαρξ είδε στην Παρισινή Κομμούνα του 1871 τη βαρυσήμαντη ανακάλυψη μιας μορφής, ο Πιότρρ Κροπότκιν, όπως φαίνεται, είδε μάλλον την επανανακάλυψη αυτής της μορφής.
Έτσι, ένας από τους πιο ενδιαφέροντες, από τους πολλούς, συλλογισμούς του Κροπότκιν σχετικά με τη μορφή της κομμούνας δεν εμφανίζεται στα γραπτά του για την εξέγερση του 1871, αλλά, μάλλον, κατά τη διάρκεια της μακράς ιστορίας του για μια άλλη γαλλική εξέγερση – τη μεγάλη, όπως την αποκαλούσε στον τίτλο του βιβλίου του La Grande Révolution: 1789-1793, ή Η Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση: 1789-1793.
Εξίσου σημαντικές με τις συνοικίες της πρωτεύουσας, ξεκαθαρίζει ο Κροπότκιν, ήταν οι αγροτικές κομμούνες στην ύπαιθρο. Οι διαδοχικές εξεγέρσεις των αγροτών έπαιξαν τον γενικά υποτιμημένο αλλά αποφασιστικό ρόλο στη ριζοσπαστικοποίηση της επαναστατικής διαδικασίας μεταξύ 1789 και 1794. Αυτές οι τελευταίες δυνάμεις της υπαίθρου ήταν που απαίτησαν την κατάργηση των φεουδαρχικών δικαιωμάτων και την επιστροφή των φεουδαρχικών γαιών που οι άρχοντες και ο κλήρος είχαν αρπάξει από τα χωριά από τον δέκατο έβδομο αιώνα και μετά.
Άλλωστε, όπως μας υπενθυμίζει ο Κροπότκιν, το κύριο μέσο εκμετάλλευσης της ανθρώπινης εργασίας εκείνη την εποχή δεν ήταν το εργοστάσιο, που μόλις και μετά βίας υπήρχε, αλλά η γη. Η επαναστατική σκέψη του 18ου αιώνα επικεντρώθηκε στην κοινή κατοχή της γης. (Το ίδιο, θα μπορούσα να προσθέσω, θα μπορούσε να ειπωθεί και για τη δική μας εποχή). Η εξέγερση των κοινοτήτων των χωριών στην ύπαιθρο, γράφει, «είναι η ίδια η ουσία, το θεμέλιο της μεγάλης Επανάστασης».
Την ίδια στιγμή, το Παρίσι «προτίμησε να οργανωθεί σε μια τεράστια εξεγερμένη κομμούνα, και αυτή η κομμούνα, όπως μια κομμούνα του Μεσαίωνα, πήρε όλα τα απαραίτητα μέτρα άμυνας κατά του βασιλιά». Το Παρίσι ως Κομμούνα ήταν αυτό που ανέτρεψε τον βασιλιά, που έγινε το όπλο των sans-culottes (ξεβράκωτων) κατά της βασιλικής εξουσίας και των συνωμοτών και που ανέλαβε την ισοπέδωση των περιουσιών. Οι παρισινές συνοικίες επρόκειτο να κρατήσουν την επαναστατική πρωτοβουλία για σχεδόν δύο χρόνια. Οι συνοικίες δεν ήταν μόνο «το πραγματικό κέντρο και η πραγματική δύναμη της Επανάστασης», αλλά, όταν πέθαναν, η ίδια η Επανάσταση έληξε, καθώς μια συγκεντρωτική κυβέρνηση άρχισε να εδραιώνεται.
Άμεση Δημοκρατία
Τόσο για τον Μαρξ όσο και για τον Κροπότκιν, η επανάσταση είναι ταυτόσημη με την άμεση δημοκρατία της μορφής της Κομμούνας, και αυτή η δημοκρατία είναι μια εξέγερση που υπερβαίνει τις τρέχουσες πολιτικές μορφές. Αυτό εννοούσε ο Μαρξ όταν αναφερόταν στην Παρισινή Κομμούνα ως «μια πλήρως ευρύχωρη πολιτική μορφή». Η μορφή της κομμούνας, τόσο για τον Μαρξ όσο και για τον Κροπότκιν, είναι ταυτόχρονα το πλαίσιο και το περιεχόμενο της επανάστασης, ή, σύμφωνα με τα λόγια του Κροπότκιν, «το απαραίτητο πλαίσιο για την επανάσταση και τα μέσα για την πραγματοποίησή της». Η ονομασία «Κομμούνα», ως τέτοια, αντιπροσωπεύει και περιλαμβάνει αυτό που ο Κροπότκιν (και οι περισσότεροι ιστορικοί) αντιλαμβάνονται ως την πιο ριζοσπαστικά δημοκρατική δύναμη που έδρασε στη Γαλλική Επανάσταση. Αλλά ο Κροπότκιν λέει κάτι περισσότερο από αυτό.
Η επανάσταση, κατά την άποψή του, δεν είναι τίποτα περισσότερο από τη σύγκρουση μεταξύ του κράτους από τη μια πλευρά και των κομμούνων από την άλλη.
Η αντίφαση δεν είναι μεταξύ του κράτους και της αναρχίας, αλλά μεταξύ του κράτους και μιας άλλης οργάνωσης της πολιτικής ζωής, ενός εναλλακτικού είδους πολιτικής νοημοσύνης, ενός διαφορετικού είδους κοινότητας. Στον βαθμό που το κράτος υποχωρεί, οι κομμούνες και ο τρόπος ζωής τους ανθίζουν. Αν ο ρόλος του κράτους είναι στην πραγματικότητα να διαχειρίζεται όλες τις πτυχές των κοινωνιών, ενώ παράλληλα κυριαρχεί σε αυτές και τις διαιωνίζει, τότε ίσως θα ήταν καλύτερα να μην βλέπουμε την κρατική μορφή ως κάτι τελικό, ως κάτι ολοκληρωμένο. Ίσως είναι καλύτερα να τη βλέπουμε ως τάση, ως προσανατολισμό. Το ίδιο, λοιπόν, θα ίσχυε και για τη μορφή της κομμούνας: καλύτερα να τη θεωρούμε όχι ως κάτι ολοκληρωμένο, αλλά μάλλον ως τάση, ως προσανατολισμό.
Οι παρατηρήσεις που έκαναν ο Μαρξ και ο Κροπότκιν σχετικά με τη μορφή της κομμούνας στη γαλλική επαναστατική ιστορία μπορούν να μας βοηθήσουν να απομονώσουμε ορισμένα επαναλαμβανόμενα, αναγνωρίσιμα νήματα ή στοιχεία της εν λόγω πολιτικής μορφής. Ο χωροχρόνος της μορφής της κομμούνας εδράζεται στην τέχνη και την οργάνωση της καθημερινής ζωής και σε μια συλλογική και ατομική ευθύνη που αναλαμβάνεται για τα μέσα διαβίωσης. Αυτό επομένως, συνεπάγεται αναγκαστικά μια άκρως πραγματιστική παρέμβαση στο εδώ και τώρα και μια δέσμευση να δουλεύει με τα συστατικά της παρούσας στιγμής.
Προϋποθέτει ένα περιβάλλον τοπικό, γειτονικό ή οριοθετημένο. Οι διακριτές χωρικές διαστάσεις και η χρονικότητα της μορφής της κομμούνας ξεδιπλώνονται παράλληλα -ή στο πλαίσιο- ενός απομακρυσμένου, διαλυμένου ή διαλυόμενου κράτους ή ενός κράτους του οποίου οι υπηρεσίες έχουν καταστεί περιττές από μια ομάδα ανθρώπων που έχουν αναλάβει οι ίδιοι τη διαχείριση των δικών τους ανησυχιών.
Καθοριστικοί αγώνες
Ο στόχος μου σε αυτές τις σύντομες σκέψεις δεν είναι να δώσω έναν ορισμό μιας μορφής που λόγω της τυχαιότητας, της έλλειψης αφαιρετικότητας και της συνεχιζόμενης, ημιτελούς φύσης της δύσκολα θα μπορούσε να προσφερθεί για ένα τέτοιο έργο. Η μορφή της κομμούνας, ως μορφή, δεν προσφέρεται για έναν στατικό ορισμό, αμετάβλητο μέσα στο χρόνο· δεν εκτυλίσσεται με τον ίδιο τρόπο παντού στον κόσμο.
Πρόκειται για τοπικά πειράματα που αρνούνται να καθοριστούν από μία τοπικιστικό σωβινισμό. Μόνο με την αναδημιουργία παρελθοντικών καταστάσεων –επανατοποθετώντας αυτές που στην πραγματικότητα είναι τοπικές μάχες- μπορούμε να αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε τη σχέση τους με άλλες εμπειρίες αλλού στον χρόνο και αλλού γεωγραφικά.
Τα τελευταία χρόνια, δυναμικοί εδαφικοί αγώνες όπως η ZAD (Zone A Defendre, δλδ Ζώνη προς Υπεράσπιση) κοντά στο αγροτικό χωριό Notre-Dame-des-Landes στη δυτική Γαλλία, ή οι καταλήψεις αγωγών στη Βόρεια Αμερική, έχουν αναβιώσει πτυχές της μορφής της κομμούνας και την έχουν οικειοποιηθεί. Κινήματα όπως η υπεράσπιση του δάσους Weelaunee στην Ατλάντα (Stop Cop City) δημιουργούν ισχυρές παρεμβάσεις στη συνεχώς επιταχυνόμενη καταστροφή του βιώσιμου περιβάλλοντος που συντελείται παντού γύρω μας.
Η ύπαρξη αυτών των κινημάτων σήμερα -και μόνο το γεγονός ότι υπάρχουν- έχει επίσης ένα δευτερεύον, αλλά, κατά τη γνώμη μου, όχι λιγότερο δραματικό αποτέλεσμα: μεταβάλλουν ό,τι είναι αντιληπτό για το πρόσφατο παρελθόν, και ιδιαίτερα για τις δεκαετίες του 1960 και του ’70. Οι οικολογικές ανησυχίες του σήμερα ξυπνούν νέους απόηχους από το πρόσφατο παρελθόν που με τη σειρά τους αλλάζουν την αντίληψή μας για το τι έχει σημασία τώρα.
Οι σύγχρονοι εδαφικοί αγώνες μάς βοηθούν να επαναπροσδιορίσουμε μια νέα αίσθηση των κύριων γραμμών σύγκρουσης κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα μέχρι και τη δική μας εποχή. Αλλάζουν την αντίληψή μας για το τι είχε σημασία τότε και τι έχει σημασία (ή τι μας είναι χρήσιμο) σήμερα. Οι μακροχρόνιες μάχες που δόθηκαν κατά τη δεκαετία του 1970 από τους αγρότες και τους συμμάχους τους στη νότια Γαλλία και έξω από το Τόκιο για να αποτρέψουν την αρπαγή της γης τους για την ανάπτυξη των υποδομών ή τον στρατό γίνονται ορατές ως αυτό που μπορούμε τώρα να δούμε ότι είναι: ως καθοριστικοί αγώνες της εποχής.
Υπό το πρίσμα των σύγχρονων κινημάτων, το πρόσφατο θεωρητικό τοπίο αναδιαμορφώνεται επίσης. Ο μαρξισμός που στράφηκε κατά της παραγωγής, της δεκαετίας του 1970, ενός στοχαστή όπως ο Henri Lefebvre, που αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό εκείνη την εποχή στη Γαλλία (αν και όχι στην Αμερική), αποκτά νέα απήχηση σήμερα, σε μεγάλο βαθμό λόγω της ενασχόλησης του Lefebvre με το ζήτημα που είναι τόσο κεντρικό για τη μορφή της κομμούνας στη καθημερινή ζωή: τις δυσαρέσκειές της και τις εναλλακτικές της. Τα δικά του και άλλα κείμενα από τη δεκαετία του 1970 γίνονται εκ νέου διαθέσιμα για τη χρήση μας στις προσπάθειες να ξεπεράσουμε την καπιταλιστική λογική στο εδώ και τώρα μέσω της επανάκτησης του βιωμένου χρόνου και χώρου.
