(ENG BELOW) Η Ουκρανή προσφύγισσα Yuliia Leites γράφει στο Αυτολεξεί για την ταινία Ο όρκος του Παμφίρ που προβλήθηκε στους κινηματογράφους της χώρας. (μτφρ. Ι.Μ. Μαραβελίδη)
Η ταινία Pamfir για την ιδεολογία, τον πολιτισμό και την (απο)αποικιοποίηση
Άκουσα για αυτή την ταινία το 2020-’21, όταν ακόμη ζούσα στο Κίεβο. Ο αγαπημένος μου φίλος ήταν μέλος του κινηματογραφικού συνεργείου. Συνήθιζε να ταξιδεύει για τα γυρίσματα στο δυτικό τμήμα της Ουκρανίας, στα Καρπάθια όρη.
Λίγα χρόνια αργότερα, κατέληξα κι εγώ σε αυτή την περιοχή. Στις 24.02.22, όταν άρχισε η πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, υπήρχε μεγάλη απειλή να πέσει το Κίεβο. Έτσι, οι φίλοι μου και εγώ μπήκαμε στα αυτοκίνητά μας και οδηγήσαμε προς τα ρουμανικά σύνορα (αυτά που περνούν οι χαρακτήρες της ταινίας).
Πέρασα την πρώτη εβδομάδα της εισβολής σε ένα χωριό παρόμοιο με αυτό του Παμφίρ.
Με εξέπληξε πολύ το γεγονός ότι αυτή η ταινία προβάλλεται στους ελληνικούς κινηματογράφους, μαζί με το “Avatar” και ότι ο κόσμος έρχεται να τη δει. Φαντάζομαι πως για πολλούς Έλληνες, η πρώτη τους επαφή με τον ουκρανικό πολιτισμό θα είναι μέσα από την παρακολούθηση αυτής της ταινίας. Είναι σαν να ακούς για κάποιον από πολλούς ανθρώπους (στις ειδήσεις) και τελικά να τον συναντάς για πρώτη σου φορά στην πραγματική ζωή – να έχεις αυτή την ευκαιρία να σχηματίσεις τη δική σου γνώμη.
Οι χαρακτήρες της ταινίας μιλούν σκληρά ουκρανικά. Με δυσκολία κατάλαβα κάτι στα πρώτα δύο λεπτά, αλλά στη συνέχεια προσάρμοσα το αυτί μου και τα πράγματα κύλησαν ομαλά. Η γλώσσα του λαού στην ταινία αναμειγνύεται έντονα με τη ρουμανική, όχι λόγω ιδεολογίας αλλά λόγω γεωγραφίας.
ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
Μιλώντας γενικά για την ιδεολογία, αυτή αποτελεί ένα πάρα πολύ δυτικό κατασκεύασμα. Δεν είδα να την υιοθετεί ούτε ο σκηνοθέτης ούτε το ουκρανικό κράτος.
Δεν υπάρχει ιδεολογία στην ταινία, αλλά υπάρχει η ηθική του Pamfir. Είναι συνεχώς αναγκασμένος να παλεύει γι’ αυτήν ενάντια στις συνθήκες που τον ξεπερνούν.
Μιλώντας γι’ αυτό, φανταστείτε τον εαυτό σας σαν μια από αιώνες αποικιοκρατούμενη και αόρατη χώρα στην περιφέρεια της Ευρώπης. Ένας γίγαντας-γείτονας σας επιτίθεται με πολλά όπλα και έναν τεράστιο στρατό. Κανείς δεν περίμενε ότι η αντίστασή σας θα εμφανιζόταν τόσο σθεναρή. Γίνεται απροσδόκητη ακόμη και για εσάς. Οι άλλοι αρχίζουν να στρέφουν την προσοχή τους, αλλά η προσοχή δεν χαρίζει τη νίκη.
Για να νικήσεις, για να υπερασπιστείς τον αγώνα σου, θα πρέπει 1) να γίνεις ορατός, 2) να γίνεις κατανοητός αλλάζοντας γρήγορα τις παρανοήσεις που έχουν κατασκευαστεί μέσα σε δεκαετίες κόκκινης προπαγάνδας της Αυτοκρατορίας, 3) να πάρεις όπλα και άλλη βοήθεια.
Υπό αυτές τις συνθήκες, θα στέλνατε έξω μια ταινία που θα έδειχνε την ωμή πραγματικότητα της χώρας σας – φτώχεια, λαθρεμπόριο, διαφθορά και σκληρότητα;
Το “Pamfir” έρχεται σε αντίθεση με όλους τους νόμους της ήπιας ισχύος του ύστερου καπιταλισμού με το σούπερ μάρκετ συμβόλων του. Ή τους ξεπερνά όλους.
Κατά τη γνώμη μου, η ίδια η πράξη της πρεμιέρας αυτής της ταινίας τώρα, θεωρώντας ότι θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μία εισαγωγή στην Ουκρανία, αποτελεί μια αρκετά τολμηρή πράξη, μια αντι-αυτοαποικιακή πράξη ή απλώς μια αδαής πράξη, όπως είναι μερικές από τις πιο ιδιοφυείς κινήσεις.
Ωστόσο, αποφεύγοντας την επιθυμία να γυαλίσει τις αντιφάσεις και την ατέλεια της χώρας, αυτή η άρνηση στολισμού (απλά αναβάλλοντας την ημερομηνία κυκλοφορίας για ένα/δύο χρόνια) – είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτού που μπορούμε να ονομάσουμε αναρχική πρακτική που εκτελείται από τους Ουκρανούς.
Είμαι σίγουρη ότι μια τέτοια ταινία δεν θα είχε ταξιδέψει ποτέ ως πολιτιστική διπλωματία της Αυτοκρατορίας. Η Κίνα στέλνει τα πάντα, η Ρωσία στέλνει τον Ντοστογιέφσκι και το μπαλέτο, και οι ΗΠΑ – υπερήρωες. Μια ταινία όπως το “Pamfir” μπορεί να έρθει μόνο από μια ελεύθερη χώρα που δεν προσπαθεί να μετατρέψει τον πολιτισμό της σε όπλο ή εμπόρευμα.
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Μιλώντας για πολιτισμό, η Ουκρανία έχει πράγματι πολιτισμό. Είναι απίστευτα ζωντανός και ζωηρός, διατηρείται από τους αγρότες και τους εργαζομένους. Έχει ακόμη δύο αλληλένδετες αφηγήσεις: την παγανιστική και την εκκλησιαστική.
Η εκκλησία που απεικονίζεται στην ταινία δεν είναι μια κλασική ουκρανική εκκλησία, αλλά κάτι παρόμοιο με αυτή των Βαπτιστών, πιθανότατα διαδεδομένη στην περιοχή των Καρπαθίων. Ο σκηνοθέτης εκθέτει τον λαϊκισμό και τη συστηματική καταπίεση δείχνοντας έναν ιερέα που προδίδει τον πιστό ενορίτη του. Επιλέγει το χρήμα και την εξουσία του υλικού θεού (μαφιόζος Μόρντα) έναντι του αφηρημένου θεού που κηρύττει. Έτσι, ενημερώνει τους ληστές για τον γιο της Ωλένας και του Παμφίρ, προκαλώντας την τραγωδία στη γιορτή του πανηγυριού.
Η αφήγηση του καρναβαλιού της Malanka καταδεικνύει το παγανιστικό-ριζωμένο επίπεδο της ουκρανικής θρησκευτικότητας. Γιορτάζεται στις 13 Ιανουαρίου, παραμονή της Πρωτοχρονιάς, σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο, το οποίο είναι 13 ημέρες πίσω από το Γρηγοριανό.
Σύμφωνα με τον μύθο, η Malanka είναι το όνομα της κόρης δύο σλαβικών θεών, του Lada και του Lado. Ένα φίδι την έκλεψε στο βασίλειο των νεκρών (κάτι παρόμοιο με το μύθο του Άδη και της Περσεφόνης). Αλλά στη δική μας εκδοχή, δεν ήταν η μητέρα της που τη διέσωσε, αλλά ο ήρωας Vasyl.
Έτσι, η 13η Ιανουαρίου γιορτάζεται ως η γιορτή της Σελήνης – Malanka, και η επόμενη μέρα, 14 Ιανουαρίου, είναι αφιερωμένη στον Ήλιο – η ημέρα του Vasyl.
Τη νύχτα της 13ης προς 14η Ιανουαρίου, στο μεταίχμιο, ανάμεσα στο φεγγάρι και τον ήλιο, οι κάτοικοι της Ουκρανίας γιορτάζουν το Γενναιόδωρο Βράδυ (Shchedry Vechir). Είναι η νύχτα που τα κορίτσια λένε μαντείες για τον έρωτα και τα παιδιά τραγουδούν τα κάλαντα στη γειτονιά, τραγουδώντας τελετουργικά τραγούδια – Shchedrivky. Επίσης, σκορπίζουν σιτάρι γύρω από τα σπίτια για να κάνουν τη χρονιά γενναιόδωρη και ευτυχισμένη. Είναι συμβολικό ότι η κεντρική δράση του “Pamfir” πραγματοποιείται αυτή τη νύχτα.
Σύμφωνα με την πεποίθηση – το πώς θα περάσετε τη νύχτα θα καθορίσει ολόκληρο το έτος.
ΑΠΟΙΚΙΟΠΟΙΗΣΗ
Γυρισμένο πολύ πριν από τον πόλεμο, το “Pamfir” κοιτάζει στο μέλλον, προβλέποντας τους σκοτεινούς καιρούς της ουκρανικής αντίστασης – την πάλη μεταξύ του τρομερού φιδιού του άσχημου σοβιετικού λαϊκισμού (Morda) και του αντιφατικού αλλά ακόμη αγνόκαρδου Pamfir, που πεθαίνει για να κάνει τη ζωή του παιδιού του καλύτερη από τη δική του.
Ένα άλλο ερώτημα είναι, τι σημαίνει «καλύτερη» για τον λαό της Ουκρανίας; Ο αμόρφωτος Pamfir (ο γιος του διαβάζει γι’ αυτόν στην ταινία) πιστεύει στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, στον πολιτισμό και στην ευρωπαϊκή οικονομία της αγοράς.
Είναι αρκετά ειρωνικό το γεγονός ότι ο γιος του καταλήγει τελικά στην Ευρώπη έπειτα από τραγικές συνθήκες. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν 8.000.000 Ουκρανοί που έχουν αναγκαστεί σε διεθνή ενσωμάτωση λόγω του πολέμου. Έχουν πια την ευκαιρία όχι να ονειρεύονται αλλά να ζουν το δυτικό σχέδιο – να το βιώνουν επιτελεστικά.
Ποιος ξέρει, ίσως υπάρξει ένα “Pamfir 2” ή ακόμα και ένα “Pamfir 3”, στο οποίο ο γιος θα επιστρέψει στην Ουκρανία και θα αγωνιστεί για τη ριζοσπαστική αυθεντικότητα, ενάντια σε όλες τις αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες, για τα δικαιώματα των εργαζομένων, όπως έκανε κάποτε ο Νέστορ Μάχνο.
The film ‘Pamfir’ on ideology, culture and (de)colonisation
Ukrainian refugee Yuliia Leites writes in greek libertarian journal “Aftoleksi” about the film “The Oath of Pamphir” that is currently projected in cinemas across the country – we learn that it is still projected in Thessaloniki for a few more days.
I heard about this film back in 2020/21 while living in Kyiv. My dear friend was a member of the film crew. He used to travel for shooting to the western, Carpathian part of Ukraine.
A few years later, I also ended up in this region. On 24.02.22, when Russia’s full-scale invasion of Ukraine had begun, there was a high threat of Kyiv falling. So, my friends and I got in our cars and drove towards the Romanian border (the one crossed by the characters in the movie). I spent the first week of the invasion in a village similar to one of Pamfir’s.
I was very surprised that this film is being shown in Greek cinemas, alongside ‘Avatar’ and that people are coming to watch it. I imagine that for many Greeks, the first encounter with Ukrainian culture will be through watching this film. It’s like hearing about someone from many people (the news) and finally meeting them for the first time in real life — getting a chance to form one’s own opinion.
Characters of the movie speak hard-Ukrainian. I barely understood something for the first couple of minutes, but then I adjusted my ear, and things went smoothly. The people’s language in the film is heavily mixed with Romanian, not due to ideology but geography.
IDEOLOGY
Speaking about ideology generally, it is too much of a Western construct. I didn’t see it adopted by either the director or the Ukrainian state.
There is no ideology in the film but Pamfir’s ethics. He is constantly forced to fight for it against the outstripping circumstances.
Talking of which, imagine oneself as a centuries-colonised and invisible country on the periphery of Europe. A giant neighbour attacked with lots of weapons and a vast army. No one expected your resistance to appear so fierce. It becomes unexpected even for you. Others start paying attention, but attention does not grant victory.
To win, to defend your cause, you need 1) to be recognised, 2) to be understood by quickly changing the misconceptions constructed by decades of red propaganda of the empire
3) to get weapons and other help.
In such circumstances, would you send a film showing your country’s raw reality — poverty, smuggling, corruption, and cruelty? ’Pamfir’ contradicts all the soft-power laws of late capitalism with its supermarket of symbols. Or outperforms them all.
In my opinion, the very act of premiering this film now, considering it might work as an introduction to Ukraine, is quite a bold act, an anti-auto colonial one or simply ignorant as some of the genius moves are.
Yet, by avoiding the desire to polish the country’s controversy and imperfection, this refusal to decorate (simply by postponing the release date for a year/two) — is an excellent example of what we can call an anarchist practice performed by Ukrainians.
I’m sure such a film would never have travelled as cultural diplomacy of the empire. China sends pandas, Russia sends Dostoevsky and ballet, and the US — superheroes. A movie like ‘Pamfir’ can come only from a free country that is not trying to turn its culture into a weapon or a commodity.
CULTURE
Speaking of culture, Ukraine indeed has one. It is incredibly vivid and alive, preserved by peasants and working people. It still has two interconnected narratives: the pagan and the church one.
The church depicted in the film is not a classical Ukrainian church but something similar to Baptism, probably widespread in the Carpathian region. The director exposes populism and systematic oppression by showing a priest who betrays his faithful parishioner. He selects the money and power of the material God (Morda mobster) over the abstract God he is preaching. So he informs the bandits about Olena’s and Pamfir’s son, causing the tragedy at the fest celebration.
The narrative of the Malanka carnival demonstrates the pagan-rooted level of Ukrainian religiosity. It is celebrated on January 13, New Year’s Eve, according to the Julian calendar, which is 13 days behind the Gregorian one.
According to the legend, Malanka is the name of the daughter of two Slavic gods, Lada and Lado. A snake stole her to the realm of the dead (something similar to the myth of Hades and Persephone). But in our version, it was not her mother who rescued her, but the hero Vasyl.
Thus, January 13 is celebrated as the holiday of the Moon — Malanka, and the next day, January 14, is dedicated to the Sun — the day of Vasyl.
On the night of 13-14 of January, in the liminal space, between the moon and the sun —the people of Ukraine celebrate the Generous Evening (Shchedry Vechir). It is the night girls tell fortunes for love, and children carol in the neighbourhood, singing ritual songs — Shchedrivky. They also sprinkle wheat around homes to make the year generous and happy. It is symbolic that the central act of ‘Pamfir’ occur this night.
According to the belief — how you spend the night will determine the whole year.
COLONISATION
Filmed long before the war, ‘Pamfir’ looks into the future, foreseeing the dark times of the Ukrainian resistance — the struggle between the terrible snake of ugly soviet populism (Morda) and contradictory but still pure-hearted Pamfir, who dies to make his child’s life better than his own.
Another question is, what does ‘better’ mean for the people of Ukraine? The uneducated Pamfir (his son reads for him in the film) believes in higher education, culture and the European market economy.
It is pretty ironic that his son eventually ends up in Europe in the aftermath of tragic circumstances. Right now there are 8,000,000 Ukrainians have been forced into international integration because of the war. They finally have the opportunity not to dream but to live the Western project — experience it performatively.
Who knows, maybe there will be a ‘Pamfir 2’ or even a ‘Pamfir 3’, in which the son will return to Ukraine and fight for radical authenticity, against all colonial empires, for the rights of the working people, as Nestor Makhno once did.
