Του Γιάννη Περπερίδη
Όχι, τον Σκρουτζ δεν τον «άλλαξε» απλώς το τελευταίο πνεύμα (μέλλον). Σε εκείνο το σημείο καταλαβαίνει ο θεατής (αναφέρομαι στην ταινία, γι’ αυτό «θεατής» αλλιώς αναγνώστης αν αναφερόμουν στο έργο του Ντίκενς, και σίγουρα μέσα από την ανάγνωση του έργου θα μπορούσε να γραφτεί ένα πολύ πιο ακριβές άρθρο) την αλλαγή του γέρο-Σκρουτζ, αλλά αυτή επήλθε πολύ πιο βίαια και πολύ πιο ριζικά. Άκουγα τον πατέρα μου να λέει, καθώς το παρακολουθούσαμε: «κοίτα πως τον άλλαξε το τελευταίο πνεύμα», και σκεφτόμουν ότι δεν είναι τόσο απλό, και δεν είναι απλώς ο φόβος του θανάτου που έκανε τον πρωτο-καπιταλιστή φιλάργυρο και τσιγκούνη Σκρουτζ να εκτιμήσει τη ζωή.
Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για εκτίμηση της ζωής όσο για ανανοηματοδότησή της. Το κλειδί για την κατανόηση της ανανοηματοδότησης της ζωής είναι ο Χρόνος.
Το παράδειγμα του χαρακτήρα του Ντίκενς είναι πάρα πολύ εύστοχο καθώς ακραίο. Άρα και χρήσιμο για την ανάλυση. Τον Σκρουτζ λοιπόν τον επισκέπτεται σε όνειρο –(είναι σημαντικό το γεγονός ότι αυτό λαμβάνει μέρος στον κόσμο του ονείρου και όχι στον πραγματικό, αλλά θα χρειαζόταν μία πολύ καλή ψυχαναλυτική μελέτη για να αναλυθεί) ο Χρόνος. Με ποια έννοια; Ας περάσουμε κατευθείαν στο ψητό. Κάθε πνεύμα δεν είναι απλώς το παρελθόν το παρόν και το μέλλον. Αυτό θα μπορούσε να δείχνει και ότι ο χρόνος είναι απλώς τρία μέρη που αποτελούν μονάχα στιγμές που ενώνονται ή με απλά λόγια ότι ο χρόνος είναι μόνο η μονάδα μέτρησης του διαστήματος μεταξύ αυτών των στιγμών. Ωστόσο ο χρόνος ως μονάδα μέτρησης δεν θα μπορούσε να επιφέρει καμία αλλαγή σε κανέναν. Ο Σκρουτζ όμως άλλαξε. Γιατί; Διότι στο όνειρό του έλαβαν χώρα δύο πολύ σημαντικές αντιλήψεις. Αφενός, η αντίληψη του ανθρώπου ως χρονικότητας, ως διάρκειας. Και δεύτερον η αντίληψη του ανθρώπου ως είναι-προς-θάνατο.
Όλοι θα πεθάνουμε. Τέλεια. Πολλοί τη λένε αυτή τη φράση. Λίγοι κατανοούν όμως ότι αυτό δεν είναι κάτι μακάβριο αλλά είναι αυτό που δίνει όλο το νόημα στη ζωή μας. Κάποτε σε μία συζήτηση με έναν φίλο μου (μου είχε πει να γράψω γι’ αυτό το πράγμα που είπα πάνω στη συζήτηση και του είπα θα το κάνω, ωστόσο πέρασαν 3 χρόνια ακριβώς από εκείνη τη συζήτηση και να που το γράφω τώρα) είχα πει ότι «καλύτερα θνητός με φιλοσοφία και ποίηση παρά αθάνατο γουρούνι».
Αν, για να κάνουμε ένα πείραμα, ο Σκρουτζ είχε λάβει την επίσκεψη μόνο από το «Παρόν», τότε θα του είχε πει «εντάξει ξέρω πως έχουν τα πράγματα άσε με στην ησυχία μου». Αν είχε λάβει επίσκεψη μόνο από το παρελθόν θα του έλεγε «και τι μου τα δείχνεις αυτά; Τι σχέση έχουν με εμένα σήμερα;» και αν είχε λάβει επίσκεψη μόνο από το μέλλον τότε θα του έλεγε «εντάξει το ξέρω πως όλοι θα πεθάνουμε, τι θες;». Αυτό που φοβήθηκε ο Σκρουτζ δεν είναι ο θάνατος. Άλλωστε τη στιγμή που το τρίτο πνεύμα του δείχνει την ταφόπλακά του το χιόνι δεν τον αφήνει να δει τη χρονολογία (στο animation τουλάχιστον, στο οποίο και αναφέρομαι). Επομένως θα μπορούσε ο θάνατός του να είναι σε 50 χρόνια. Δεν είναι η εγγύτητα με τον θάνατο που τον φόβισε. Δεν είναι απλώς το μέλλον.
Τι φόβισε τον Σκρουτζ και τον έκανε να «αλλάξει»; Τι έδωσε ένα άλλο νόημα στη ζωή του, τέτοιο που τον έκανε να εκτιμήσει τη ζωή; Ίσως, έτσι όπως το σκέπτομαι εγώ, η αντίληψη της θνητότητας, δηλαδή ότι ο άνθρωπος είναι χρονικότητα που δημιουργεί.
Ο Σκρουτζ, χαμένος για πολλά χρόνια μέσα στα χρήματα, ως γνήσιος πρωτο-καπιταλιστής, είχε αφήσει τη ζωή να γλιστρήσει στο κάτω μέρος της κλεψύδρας όπως οι κόκκοι. Αν ο Σκρουτζ ήταν αθάνατος, τότε τίποτε από την ιστορία δεν θα είχε γίνει. Η αντίληψη της θνητότητας, του ορίου είναι που δίνει νόημα στον άνθρωπο να δημιουργήσει. Το «μέλλον» απεικονίζεται στο animation ως ο χάρος ακριβώς γιατί η επαφή με τη θνητότητα για τον Σκρουτζ ήταν κάτι πάρα πολύ βίαιο. Τα χρήματα είχαν νοηματοδοτήσει τη ζωή του σε τέτοιον βαθμό που όταν πέθανε ο συνεργάτης του ακόμη και το γεγονός του θανάτου ήταν μετρήσιμο σε νομίσματα. Όταν όμως έκανε επαφή με τον Χρόνο, με την ίδια την ανθρώπινη φύση ως διάρκεια, τότε υπερέβη το ανθρώπινο συναλλακτικό κατασκεύασμα και η ζωή του ανανοηματοδοτήθηκε. Στην περίπτωση της αθανασίας θα χανόταν το νόημα.
Δημιουργούμε γιατί γνωρίζουμε ότι δεν θα είμαστε εδώ για πάντα.
Αυτό το για πάντα μπορεί να μην σημαίνει απλώς την αέναη κατεύθυνση, αλλά και την απόλυτη επανάληψη. Αυτή η τελευταία προωθείται από τον καπιταλισμό (από την αρχή του μέχρι και σήμερα) ως ο μόνος τρόπος ζωής. Έχουμε πολλά παραδείγματα γι’ αυτό. Από τη συνεχή συλλογή νομισμάτων και χρημάτων, τον καθημερινό ολόιδιο προγραμματισμό της ημέρας και τη μόνιμη σκέψη γύρω από τις ίδιες πρακτικές και ιδέες, μέχρι και πολύ σημερινά συνθήματα όπως το να «κάνουμε την Αμερική σπουδαία ξανά» ή την «επιστροφή στην κανονικότητα».
Λοιπόν, δεν υπάρχει κανονικότητα αλλά κι αν υπήρχε δεν μπορεί να υπάρχει επιστροφή σε κάτι παλαιότερο. Ο άνθρωπος δημιουργεί (ό,τι δημιουργία κι αν είναι αυτή), αναπτύσσεται. Οι «επιστροφές» ή τα «ξανά» είναι οι πιο αισχρές μεταμορφώσεις ενός πνεύματος (με την έννοια της γενικευμένης ιδέας) που δεν αντιλαμβάνεται ότι ο άνθρωπος δεν είναι μηχανή. Γιατί ο άνθρωπος δεν είναι μηχανή; Ακριβώς γιατί (και εκεί εδράζεται η φαντασία για εμένα προσωπικά) ο άνθρωπος έχει τη φαντασία. Τη φαντασία να δημιουργήσει κάτι καινούργιο. Να σκεφτεί πέρα από κάποιο όριο. Αυτό δεν προγραμματίζεται σε κανένα AI και δεν βρίσκεται πουθενά αλλού.
Ο Σκρούτζ φαντάστηκε έναν διαφορετικό Σκρουτζ όταν αντιλήφθηκε αρχικά ότι ακόμη και αυτός, ο πλούσιος, με πρόγραμμα και ισχύ οικονομικός κολοσσός τελικά μπορεί να πεθάνει, και σε δεύτερο χρόνο ότι αυτό που έχει δημιουργήσει μέχρι τώρα (και αύριο μπορεί να πεθάνει και να μην δημιουργήσει τίποτε άλλο) είναι κάτι για το οποίο τον χλευάζουν και δεν τον αποδέχεται κανείς κοινωνικά. Αν πεθάνει ο Σκρουτζ δεν θα μπορέσει να δημιουργήσει κάτι διαφορετικό, και θα πεθάνει σίγουρα. Το θέμα είναι: «θες να δημιουργήσεις κάτι;» Αν ναι, τότε κατάλαβε ότι είσαι χρόνος και σαν χρόνος θα τελειώσεις. Αξιοποίησε λοιπόν το «παρόν» σου λαμβάνοντας κατευθύνσεις από το «παρελθόν» σου και δημιουργώντας το «μέλλον» σου.
Με την αντίληψη αυτού του πράγματος μπορεί να ξεπεράσουμε τις «κανονικότητες» στις οποίες νομίζουν πως μας γυρνούν, μπορεί να αναδημιουργήσουμε τους θεσμούς μας, μπορεί να δώσουμε νόημα στη ζωή μας αυτόνομα. Όπως ο Σκρούτζ στο τέλος της ταινίας.
Αντιλαμβανόμενοι το παραπάνω οι άνθρωποι δρουν καθημερινά δημιουργώντας. Σε αυτό το σημείο έγκειται η πραγματική Πολιτική. Η Πολιτική δεν κάθεται σε 300 θέσεις ούτε είναι κλεισμένη σε κτήρια. Η καθημερινές πρακτικές, οι καθημερινοί διάλογοι η καθημερινές συναθροίσεις είναι η πραγματική πολιτική. Η επανάληψη, η κανονικότητα, η προσμονή μίας μετά θάνατον ζωής, η αντίληψη του χρόνου ως παρελθόν-παρόν-μέλλον, όλα αυτά σχετίζονται με έναν μηχανοποιημένο κόσμο όπου η αυτοματοποίηση επιφέρει κοινωνικές πρακτικές ελαχιστοποίησης της ανθρώπινης φύσης. Η αντίληψη της θνητότητας και η διαφορετική και η εκτίμηση της ζωής μέσω της ανανοηματοδότησής της δεν ταιριάζουν στο φαντασιακό του καπιταλισμού. Ωστόσο αυτός συνεχώς κατασκευάζει τις άμυνές του και μέσα από αυτές την ίδια τη «δεύτερη φύση» ως την ανθρώπινη φύση.
Η έμφαση πλέον πρέπει να δοθεί στο καθημερινό. Στον απλό λόγο, στον λόγο της καθημερινότητας, στον δημόσιο χώρο που αναδύεται μέσα από τις καθημερινές συζητήσεις των ανθρώπων και τις πολιτικές τους απολήξεις. Σε εκείνον τον χώρο λαμβάνει χώρα η δημιουργία του Πολιτικού, και είναι αυτός ο χώρος που στηρίζει αυτόν που θεωρείται από τους περισσότερους σήμερα ως ο κατεξοχήν πολιτικός χώρος δηλαδή η Βουλή ή τα κανάλια με τους πολιτικούς. Αυτούς τους πολιτικούς τους στηρίζει η Πολιτική που λαμβάνει χώρα στον δημόσιο χώρο, και όχι σε κλειστές αίθουσες.
Η επιστροφή στην κανονικότητα, σε μία κανονικότητα επανάληψης, χωρίς νόημα και με αδιαφορία για τη θνητότητα χρειάζεται αυτός που θα επαναφέρει την τάξη στα πάντα. Όπως σε ένα εργοστάσιο αν κάτι «χαλάσει» θα έρθει ο τεχνικός να το επαναφέρει, έτσι, και στους αυτοματοποιημένους «ανθρώπους» αν κάτι παρεκκλίνει του «κανονικού» χρειάζονται ένστολοι που με ξύλο και ξεδιάντροπες πρακτικές θα το «επαναφέρουν» στην κανονικότητα.
Μακάρι να μην έχουμε χτυπηθεί όλοι όταν καταλάβουν όσοι πρέπει να το καταλάβουν ότι η «κανονικότητα» είναι η ρευστότητα και η αλλαγή και «στον ίδιο ποταμό δεν μπορείς να εισέλθεις δύο φορές», δηλαδή, αν η ίδια η «κανονικότητα» είναι ρευστή δεν μπορείς να επιστρέψεις σε κάτι. Όπως ακριβώς δεν μπορείς να κάνεις ταξίδι στον χρόνο και να επιστρέψεις στο παρελθόν, μία φαντασίωση και πάλι του ανθρώπου που ζει στον καπιταλισμό.
Ασυνείδητα ωστόσο, κάποιες ταινίες δείχνουν ότι ο άνθρωπος καταλαβαίνει ότι είναι χρόνος. Θέλω να πιστεύω πως δεν ήταν τυχαίο και χωρίς νόημα ότι ο μέγας «κακός» στο Game of Thrones δεν κυνήγησε κανέναν βασιλιά ή βασίλισσα, αλλά το παιδάκι που είχε γίνει πλέον η «ιστορία της ανθρωπότητας». Με άλλα λόγια τη μνήμη του ανθρώπου, η μνήμη των συμβάντων δίνει νόημα στο τώρα.
Και το νέο Star Wars μας έδωσε κάτι τέτοιο ασυνείδητα (λέω ασυνείδητα γιατί δεν πιστεύω πως οι παραγωγοί, αν και μπορεί να το έχουν κάνει δεν υποτιμώ κανέναν, ότι έχουν μελετήσει Bergson ή Freud ή πολλούς άλλους που ασχολούνται με όλα αυτά τα ζητήματα): ίσως η πιο λυπητερή στιγμή να είναι όταν πρόκειται να σβηστεί η μνήμη του C-3PO. Διότι όσοι παρακολουθούν τις ταινίες 30 χρόνια τώρα ξέρουν ότι το συγκεκριμένο ανδροειδές έχει υπάρξει σε όλα μα όλα τα γεγονότα. Επομένως η φράση του «όλα θα πάνε στράφι αν δεν γίνει αυτό, όλη μας η προσπάθεια μέχρι σήμερα» που σε κανονικό χρόνο παραπέμπει σε 3 τριλογίες 40 χρόνων και σε χρόνο ταινίας παραπέμπει σε όλους τους θανάτους, στα κοψίματα χεριών στην «εντολή 66» και σε πολλά ακόμη, σκέφτεται κανείς ότι η διαγραφή της μνήμης του ανδροειδούς σημαίνει τη λήθη της μνήμης στο παρόν. Και κάπου βαθιά μέσα μας όλοι νιώσαμε πως αυτό είναι κάτι αν όχι «κακό» τότε θλιβερό.
Ωστόσο, αυτά τα ασυνείδητα χρειάζονται να γίνουν συνειδητά. Η αντίληψη της θνητότητας να δώσει το νόημα στην κοινωνική ζωή ώστε να δημιουργεί χωρίς όριο, ακατάπαυστα. Να μην απωθούνται όλα σε κάποιο παρελθόν αλλά το ίδιο το παρελθόν να υπάρχει στο παρόν δημιουργώντας συνεχώς το μέλλον. Όπως είπε και ο πατέρας της ψυχανάλυσης με μία φράση που αφήνει να συγκεραστεί ο χρόνος, ο ψυχισμός και η κοινωνική πραγματικότητα: «Όπου “Αυτό” να γίνει “Εγώ”».
