Κείμενο: Γιάννης Περπερίδης
Τις τελευταίες ημέρες έχει «ταράξει» τα (οικονομικά κυρίως) νερά η DeepSeek με ένα νέο μοντέλο LLM από την Κίνα. Ακούμε και διαβάζουμε για τις οικονομικές συνέπειες αυτού του μοντέλου, ότι δηλαδή ταρακούνησε το χρηματιστήριο, ότι έκανε την εταιρία nvidia να χάσει δισεκατομμύρια και ότι ταλάνισε της εμπιστοσύνη διάφορων μετόχων προς τις εταιρίες της Αμερικής και της Ευρώπης, μιας και έδειξε ότι πολύ αποτελεσματικά μοντέλα Τεχνητής Νοημοσύνης δύναται να εκπαιδευτούν με πολύ λιγότερα χρήματα και με πολύ μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα. Μέχρι εδώ καλά· όλα τα παραπάνω, με πολύ πιο συγκεκριμένη γλώσσα και πολλές ακόμη λεπτομέρειες μάς τα αναφέρουν οικονομικοί αναλυτές και δεν έχουμε κανένα λόγο να μην θεωρήσουμε ότι όντως η DeepSeek είχε αυτόν τον οικονομικό αντίκτυπο.
Ένα άλλο στοιχείο που αναφέρθηκε έντονα είναι ότι το μοντέλο αυτό είναι open-source, δηλαδή ανοιχτού κώδικα σε αντίθεση με τα μοντέλα που γνωρίζουμε από τις άλλες εταιρίες των οποίων ο κώδικας είναι ως επί το πλείστον κρυφός, μαζί με πολλές άλλες πληροφορίες οι οποίες παραμένουν κλειστές από τους χρήστες. Παρά το γεγονός ότι κάθε εταιρία εκπαιδεύει και ανοιχτού κώδικα μοντέλα (π.χ., Llama3 της Meta, Mistral της MistralAI κ.α – ακόμη και η ίδια η OpenAI δημοσιεύει τμήματα του κώδικα των μοντέλων της) με το μοντέλο της DeepSeek άρχισαν να ακούγονται διάφορες απόψεις περί εκδημοκρατισμού της κοινωνίας, περί επικράτησης κοινοτήτων διασποράς γνώσης προς όλες και όλους, περί ανάδυσης νέων μορφών που αντίκεινται στον καπιταλισμό, περί νέων σχεδιασμών στη βάση της «ανοιχτότητας» κ.α.
Παρόλο που θέλω να πιστέψω πάρα πολύ σε αυτή την αφήγηση, η εξειδίκευσή μου στη φιλοσοφία της τεχνολογίας δυστυχώς δεν με αφήνει. Για κακή μας τύχη, η αλληλοδιαπλοκή κοινωνίας και τεχνολογίας είναι ένα πολύ πιο περίπλοκο πεδίο μάχης, όπου δεν μπορούν να διαγραφούν ευθείες γραμμές από ένα στοιχείο του ενός (π.χ. κοινωνία) σε ένα στοιχείο ή μία ομάδα στοιχείων του άλλου (π.χ. τεχνολογία). Ωστόσο κατανοώ ότι είναι εύκολο να υπάρξουν παρανοήσεις. Το «μπαμ» που έκανε το DeepSeek στην οικονομία, μπορεί εύκολα να παρερμηνευθεί με «μπαμ» στην κοινωνία ευρύτερα. Εντούτοις, η κοινωνία δεν ανάγεται στην οικονομία. Το ότι το DeepSeek έφερε «τα πάνω κάτω» στο χρηματιστήριο δείχνοντας σε όλους ότι μπορούν να εκπαιδεύσουν μοντέλα με λιγότερα κόστη, δεν σημαίνει ότι ο κόσμος θα στραφεί πλέον προς την ελεύθερη διάχυση της γνώσης και ότι καθείς και καθεμιά θα αρχίσει φαντάζεται έναν κόσμο όπου τα πάντα είναι open-source και δημιουργούνται κοινότητες γύρω από τα παραγόμενα «ανοιχτά» αγαθά, τα οποία μπορούν (και πρέπει) διαρκώς να αναδιαμορφώνονται ανάλογα με τα νέα φαντασιακά νοήματα της εκάστοτε κοινότητας. Είμαστε εξαιρετικά μακριά από αυτό (αν είμαστε και καθόλου κοντά, δηλαδή).
Το μεγάλο «μπαμ» ως προς τα τεχνο-κοινωνικά (και όχι απλώς τα οικονομικά) επέρχεται με αλλαγή συμβολικών νοημάτων για τον ίδιο τον κόσμο και την καθημερινή αλληλεπίδραση με αυτόν και την επίδραση πάνω στις διάφορες μορφές υλικότητας από τους ανθρώπους και τις κοινωνίες τους. Δηλαδή αλλαγή στο πως φανταζόμαστε κοινωνικά τους εαυτούς μας τη σχέση μας με τον υλικό κόσμο αλλά και μεταξύ μας. Ταυτόχρονα, οι τεχνολογίες που δημιουργούμε επιφέρουν συνέπειες για τις σχέσεις μας και πάλι με τον κόσμο, μεταξύ μας, αλλά και μαζί τους. Με αυτές τις γραμμές παρουσιάζω εξαιρετικά συνοπτικά το γεγονός ότι μία κοινωνική αλλαγή δεν μπορεί να επιφέρει μεγαλειώδεις τεχνολογικές μεταβολές, και αντίστοιχα, μία τεχνολογική αλλαγή δεν μπορεί να επιφέρει μεγαλειώδεις κοινωνικές μεταβολές. Η δυναμική μεταξύ των δύο είναι περιπλοκότερη. Αν το μοντέλο της DeepSeek εκλαμβάνεται και πάλι ως ένα μοντέλο σαν το ChatGPT (με ό,τι ρόλους και λειτουργίες συμβολικά έχει αποκτήσει το τελευταίο κατά τα δύο προηγούμενα έτη) απλώς πιο «φθηνό» να φτιαχτεί, τότε, δεν πρόκειται να επέλθει καμία κοινωνική αλλαγή από αυτό. Η μόνη αλλαγή θα είναι για τις αγορές και για την παραγωγή και εκπαίδευση του μοντέλου (οικονομική δηλαδή, όπως και έγινε). Αν προσέξουμε, στα διάφορα δημοσιεύματα αλλά και στις ειδήσεις που έπαιξε, η DeepSeek επικοινωνήθηκε ως οικονομική βόμβα για την Αμερική και όχι ως βόμβα για τη μορφή ζωής και τις σχέσεις που αναδύονται στον καπιταλισμό. Το νόημα, δηλαδή, που αποδόθηκε σε αυτό το νέο μοντέλο, είναι ότι μπορεί να διαρρήξει τις οικονομικές κυριαρχίες εταιριών της Αμερικής· όχι το φαντασιακό, τις αξίες, τις βλέψεις, τα οράματα, τα νοήματα και εντέλει την κοσμοαντίληψη και το οντολογικό υπόβαθρο των καπιταλιστικών κοινωνιών.
Στη βάση αυτή, θα πρότεινα να μη διαγράφονται ευθείες γραμμές από ένα τεχνούργημα σε ολόκληρα τεχνο-κοινωνικά συστήματα και να μη δημιουργούνται βεβιασμένες κρίσεις. Είναι θετικό που πολύς κόσμος είναι υπέρ της ανοιχτότητας και που, πράγματι, δόθηκε έμφαση στο ότι το μοντέλο της DeepSeek είναι open-souce αλλά να μην ξεχνάμε ότι open-source τεχνουργήματα υπάρχουν δεκαετίες τώρα και δυστυχώς δεν έχουν επιφέρει κάποιον σοβαρό εκδημοκρατισμό της κοινωνίας (ακόμα τουλάχιστον -ας είμαστε αισιόδοξες). Ίσως το νόημα που έχουμε κοινωνικά δημιουργήσει για το open source να πρέπει να αλλάξει.
Στο επιστημονικό άρθρο που δημοσίευσα πριν από λίγους μήνες (εδώ το επιστημονικό: https://link.springer.com/article/10.1007/s13347-024-00766-4 , εδώ το πιο εκλαϊκευμένο: https://www.aftoleksi.gr/2024/07/18/provlimatismoi-mia-oysiastiki-ithiki-tis-techniti-noimosynis/ ), επιχειρηματολογώ υπέρ των ανοιχτών τεχνολογιών, και ειδικότερα υπέρ της ανοιχτότητας στην Τεχνητή Νοημοσύνη. Το υπογραμμίζω αυτό διότι μπορεί να φανεί από το παρόν κείμενο ότι είμαι κατά της ανοιχτότητας. Είμαι καταφανώς υπέρ. Ωστόσο δεν είμαι υπέρ και της απλουστευτικής θεώρησης της σχέσης τεχνολογίας και κοινωνίας.
Εν κατακλείδι θα ήθελα να καταθέσω εδώ τι μου θύμισαν όλες αυτές οι θεωρήσεις περί εκδημοκρατισμού και αλλαγής μέσα από το μεμονωμένο τεχνούργημα της DeepSeek:
Ο εξαιρετικά σημαντικός ανθρωπολόγος της τεχνολογίας Pierre Lemonnier έγραφε σε ένα βιβλίο του (Elements for an Anthropology of Technology, 1992):
Μια επικίνδυνα απλοϊκή εξήγηση του ρόλου της τεχνολογίας στην ιστορία χαρακτήριζε την προσέγγιση του Lynn White (1962) για την άνοδο της φεουδαρχίας. Για τον εν λόγω συγγραφέα, η εισαγωγή του αναβολέα (stirrup) στην Ευρώπη τον όγδοο αιώνα (από την Ανατολή) έδωσε στους ιππείς καλύτερο κάθισμα και έτσι τους επέτρεψε να επιτίθενται κρατώντας ένα δόρυ. Ακολούθησε η ανάπτυξη του βαρέως ιππικού. Οι ιππότες έγιναν στη συνέχεια εξειδικευμένοι ιππείς που είχαν τόσο μεγάλη στρατιωτική όσο και πολιτική δύναμη. Σύμφωνα με αυτή τη συλλογιστική, η φεουδαρχία θα μπορούσε να είναι απλώς το αποτέλεσμα της εισαγωγής του αναβολέα!
Στο παραπάνω απόσπασμα, αντικαταστήστε την «φεουδαρχία» με την «εκδημοκρατισμένη κοινωνία» ή την «αφετηρία για ένα πιο αισιόδοξο μη-καπιταλιστικό μέλλον» και τον «αναβολέα» με το «μοντέλο της DeepSeek» και ίσως αρθρώσετε παρόμοια επιχειρήματα με αυτά που ακούγονται τις τελευταίες ημέρες.
Τέλος, με το παρόν κείμενο, υπογραμμίζω και πάλι, δεν είμαι αφοριστικός σχετικά με την ανοιχτότητα και το open-source. Είμαι αφοριστικός με αυτή την «επικίνδυνα απλοϊκή εξήγηση του ρόλου της τεχνολογίας στην ιστορία» όπως θα έλεγε ο Lemonnier. Η αλλαγή επέρχεται υλικά και συμβολικά, όχι μόνο υλικά και όχι μόνο συμβολικά. Αυτή είναι η φύση της τεχνολογίας και μόνο σε συμφωνία με αυτήν μπορεί να αναδυθεί κάποια κοινωνικο-πολιτική αλλαγή. Ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη -όπου «κούκος» βάλτε «διαφορετικός τεχνολογικός σχεδιασμός».