Κείμενο: Δεληγιάννης Κωνσταντίνος, προπτυχιακός φοιτητής Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, ΕΑΠ
I won’t be happy until I’m as famous as God.
~Madonna
Η εξατομίκευση είναι μια πτυχή των δυτικών κοινωνιών, απαραίτητη για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών και της ιδιοπροσωπίας κάθε ανθρώπου. Είναι μια αναγκαία προϋπόθεση για τη δημιουργία μιας αυτόνομης και δημοκρατικής κοινωνίας, καθώς η δημοκρατία θεμελιώνεται πάνω σε άτομα τα οποία δύνανται να εκφραστούν και να πράξουν ελεύθερα μέσα στα όρια της κοινότητας. Ωστόσο, παρατηρείται στις μέρες μας ότι, ενώ υπάρχουν οι συνθήκες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας, η κοινωνία δεν οδηγείται στην αυτονομία αλλά, τουναντίον, κατευθύνεται ολοένα και περισσότερο προς κοινωνίες πλήρως ετερόνομες. Τι είναι αυτό που αντιστρέφει την εξατομίκευση, από βασική συνιστώσα της δημοκρατίας, σε βασική συνιστώσα της ετερονομίας;
Νομίζω πως η εξατομίκευση έχει θετικό πρόσημο, όταν το υποκείμενο δρα ελεύθερα με σκοπό τη θεσμοθέτηση συλλογικών μορφών οργάνωσης με βασικό άξονα την έννοια της ελευθερίας, τόσο της ατομικής, όσο και της συλλογικής. Στόχος, λοιπόν, του υποκειμένου είναι η επεξεργασία θεσμών που αναπτύσσουν την ατομικότητα εντός συλλογικών μορφών οργάνωσης, καθώς η ατομική αυτονομία νοείται μόνο σε σχέση με τους υπόλοιπους πολίτες. Η ελευθερία δεν είναι μόνο μια ατομική υπόθεση, αλλά πραγματώνεται μέσα στη συλλογική ύπαρξη, καθώς το άτομο ζει και καθορίζεται αναγκαστικά από την κοινωνία. Το άτομο είναι κοινωνικό ον· ως επί το πλείστον, η δραστηριότητα και τα όρια των επιλογών του είναι και ζήτημα συλλογικό. Η πίστη ότι το άτομο μπορεί να δρα πλήρως ελεύθερα χωρίς όρια είναι, ίσως, μια συνιστώσα του φιλελεύθερου καπιταλισμού, αλλά σίγουρα όχι μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Αντίθετα, όταν το υποκείμενο χρησιμοποιεί την ελευθερία με σκοπό την προσωπική του απόλαυση και ηδονή, δημιουργεί μια κατάσταση που οδηγεί στον ναρκισσισμό και την ιδιώτευση. Με άλλα λόγια, το άτομο εγκλωβίζεται σε μια ιδανική εικόνα που έχει για τον εαυτό του, η οποία λειτουργεί σαν είδωλο που πρέπει συνεχώς να ικανοποιεί. Η εαυτό-εικόνα του αυτονομείται και μετατρέπεται σε εξωτερικό μοχλό καταπίεσης, απαραίτητη προϋπόθεση για μια ετερόνομη κοινωνία. Η ανεξαρτητοποίηση της εαυτό-εικόνας καθοδηγεί και νοηματοδοτεί τις επιθυμίες του ατόμου, καθώς η φύση της είναι πλήρως καταπιεστική. Είναι πλήρως καταπιεστική, όχι μόνο γιατί δρα σαν εξωτερική μορφή καταπίεσης, αλλά και γιατί δίνει την ψευδή εντύπωση ότι πραγματώνει τις αληθινές ανάγκες του υποκειμένου, καθώς είναι δύσκολο για το άτομο να ξεχωρίσει αν η εαυτό-εικόνα του είναι ψυχολογικός δυνάστης. Πρόκειται για έναν βελούδινο καταπιεστή, ο οποίος κρύβεται εντός του ίδιου του υποκειμένου και, ο οποίος καλείται να ξεδιαλύνει την πλάνη μέσα στην οποία ζει.
Σε αυτές τις συνθήκες, το άτομο χάνει την προσωπική του ελευθερία καθώς, συνεχώς, αναγκάζεται να ικανοποιεί το είδωλό του, το οποίο ανυψώνεται στη θέση του θεού, τον οποίο λατρεύει. Εν ολίγοις, το είδωλο μετατρέπεται σε όργανο της ετερονομίας, παγιδεύοντας το υποκείμενο στον αέναο κύκλο των απαιτήσεων που το είδωλο δημιουργεί. Το άτομο κλείνεται στον εαυτό του και στον ιδιόκοσμο του, τρέφοντας αδιαλείπτως την εαυτό-εικόνα του. Η ενδοβολή του ειδώλου (εαυτό-εικόνας) προσπαθεί να στειρώσει την ερωτική ικανότητα του υποκειμένου και να νεκρώσει τον ανθρώπινο ψυχισμό, αδρανοποιώντας την αστείρευτη δημιουργικότητά του, διότι η εαυτό-εικόνα στέκεται όπως το προκάλυμμα και κόβει το βλέμμα του υποκειμένου από την απύθμενη εσωτερικότητά του.
Αυτή η κλειστότητα αποτελεί τροχοπέδη για την ανάπτυξη της μοναδικότητας του καθενός, διότι το είδωλο εμποδίζει κάθε προσπάθεια για συνομιλία με τους μύχιους πόθους του. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις, ακόμη και η προσωπική απόλαυση καθίσταται αδύνατη, γιατί η απόλαυση μπορεί να είναι δυνατή μόνο όταν το υποκείμενο έχει τη ικανότητα να επεξεργάζεται τις ασυνείδητες σκέψεις του ελεύθερα, όχι όταν καλείται να ικανοποιεί μια ψευδαίσθηση. Συνεπώς, ακόμη και η προσωπική απόλαυση, που είναι ίσως πρωταρχικός στόχος ενός νάρκισσου ανθρώπου, γίνεται αδύνατη και, το μόνο που μπορεί να εκφράζει το άτομο σε αυτή την κατάσταση είναι μια μόνιμη απογοήτευση. Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο, στη σημερινή κοινωνία επικρατεί η απαισιοδοξία και η παγιωμένη θλίψη. Μια κοινωνία που ονειροπολεί την ικανοποίηση της εαυτό-εικόνας της, χάνει την αγωνιστικότητά της και οδηγείται, με μαθηματική ακρίβεια, στην παρακμή και στην απάθεια.
Αυτή η αδιαφορία για τα κοινά και η προσκόλληση στην ατομική ευδαιμονία είναι τόσο εκτεταμένη που εκφράζει σχεδόν ολοκληρωτικά τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, σε τέτοιον βαθμό που φαίνεται πως ο ανθρώπινος τύπος του ναρκισσιστή δεν είναι μεμονωμένες περιπτώσεις, αλλά κυριαρχεί ως είδος ανθρώπου στη σημερινή εποχή.
Μήπως, η διάχυση αυτού του ανθρωποτύπου μάς οδηγεί να μιλήσουμε για ένα νέο οντολογικό ανθρώπινο είδος; Ένα νέο οντολογικό είδος το οποίο παρασιτεί εις βάρος του συλλογικού και της αυτονομίας;
Δεν είναι τυχαίο που στις δυτικές κοινωνίες μεγάλη απήχηση έχουν βιβλία αυτοβελτίωσης και life coaching, ή διάφορες ψυχολογικές σχολές που ενισχύουν την εγωπάθεια και τον ναρκισσισμό καθώς, μέλημα του ανθρώπου είναι η περιχαράκωσή του και η κατοχύρωση της ατομικότητάς του. Σε αυτό το περιβάλλον, ο ανταγωνισμός είναι μονόδρομος και η επιβίωση του καθενός καθίσταται αγωνιώδης. Η νέα πραγματικότητα καλλιεργεί την κουλτούρα του grind και, ο νέος τύπος ανθρώπου αποκόπτεται σταδιακά από οτιδήποτε είναι κοινωνικό. Ξένος μέσα στην κοινωνία, αυτός ο νέος άνθρωπος θεωρεί την κοινωνία πεδίο μάχης και αντιπαλότητας.
Ο ναρκισσιστικός ανθρωπότυπος ενδυναμώνεται και από τη χρήση του διαδικτύου και τη δραστηριότητά του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ειδικότερα, εξαιτίας της εξειδικευμένης λογικής των αλγορίθμων, το διαδίκτυο έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζει όλο και περισσότερο το περιεχόμενό του στις ιδιαιτερότητες τού καθενός καθώς, συγκεντρώνει πληροφορίες από τον χρήστη με στόχο να τού εμφανίζει περιεχόμενο που άπτεται των ενδιαφερόντων του. Ο κόσμος του διαδικτύου, σε μεγάλο βαθμό, δημιουργεί μια φούσκα μέσα στην οποία ζει ο χρήστης, επιτρέποντάς του, συνεχώς, να πολλαπλασιάζει τον εαυτό του. Ακολούθως, η ψηφιακή πραγματικότητα φαίνεται να αποτελεί τον ιδανικό τόπο, όπου το υποκείμενο αντανακλά «καθαρά» το ειδώλό του, ενισχύοντας την αυτοαναφορικότητα και τη μοναξιά του.
Αντίστοιχα, και οι ψηφιακές πλατφόρμες επικοινωνίας, όπως το Instagram, το Facebook, το X κ.λπ., αποτελούν τόπους όπου κυριαρχεί η κουλτούρα της αυτοπροβολής. Οι χρήστες φροντίζουν, επιμελώς, τα ψηφιακά τους προφίλ, προσπαθώντας να παρουσιάσουν μια εξιδανικευμένη εικόνα της προσωπικής τους ζωής. Βασικό κίνητρο των χρηστών είναι η επιβεβαίωση, συγκεντρώνοντας likes, καρδούλες και ψηφιακούς ακολούθους.
Συνεπώς, στα πλαίσια της κουλτούρας του ναρκισσισμού, καθίσταται επιτακτική η ανάγκη για επαναπροσδιορισμό της έννοιας της εξατομίκευσης. Η πρόκληση είναι να διαρρήξουμε τη φαινομενική παντοδυναμία του ναρκισσιστικού ανθρωπότυπου, αντιστρέφοντας τη ναρκισσιστική και μοναχική του φύση καθώς, η ανάπτυξη και καλλιέργεια της προσωπικής ελευθερίας συνιστά τη βάση για τη θεσμοθέτηση μιας δημοκρατικής και αυτόνομης κοινωνίας.