H φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας και η ενθήκευση της οικονομίας

0

Κείμενο: Ηλίας Σεκέρης

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης (1922 – 1997) και ο Karl Polanyi (1886 – 1964) είναι δύο εξέχοντες, σύγχρονοι στοχαστές, οι οποίοι αμφότεροι προσέφεραν κριτικές προοπτικές για τη νεωτερική κοινωνία και τον ρόλο των θεσμών στη διαμόρφωση των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων. Ενώ προέρχονται από διαφορετικές διανοητικές σχολές και παραδόσεις και ενώ επικεντρώνονται σε διαφορετικές πτυχές της κοινωνικής / πολιτικής θεωρίας, μπορεί κανείς να ανιχνεύσει αξιοσημείωτες ομοιότητες και συνδέσεις μεταξύ των ιδεών τους, ειδικά όσον αφορά τον ρόλο του πολιτισμού και των θεσμών στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της κοινωνικής / οικονομικής οργάνωσης. Το μικρό αυτό δοκίμιο δεν στοχεύει σε μια εκτεταμένη και εις βάθος ανάλυση του έργου των δύο στοχαστών, καθώς κάτι τέτοιο θα απαιτούσε ένα πολύ μεγαλύτερης έκτασης κείμενο, αντιθέτως στοχεύει στο να συγκρίνει και να αντιπαραβάλει βασικές έννοιες της «φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας» του Καστοριάδη και της «ενθήκευσης της οικονομίας» του Polanyi και να διερευνήσει πιθανή συνεισφορά τους στη σύγχρονη συζήτηση για την κοινωνική και πολιτική θεωρία.

Κορνήλιος Καστοριάδης και η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας

Ο Καστοριάδης, Έλληνας φιλόσοφος, ψυχαναλυτής και πολιτικός στοχαστής, ανέπτυξε την ιδέα του για τη Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, θέλοντας να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο δομείται και διατηρείται η κοινωνική πραγματικότητα. Το magnum opus του,  η «Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας» του 1975 είναι ένα πρωτοποριακό έργο, στο οποίο ο συγγραφέας εισάγει την ιδέα και διερευνά τον ρόλο του κοινωνικού φαντασιακού – το οποίο αποτελεί κεντρική έννοια της σκέψης του – για τη διαμόρφωση των ανθρώπινων κοινωνιών. Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, το κοινωνικό φαντασιακό δεν είναι απλώς η φαντασία, μια ψευδαίσθηση του κόσμου, ή μια αντανάκλαση των υπαρχουσών υλικών ή / και ιστορικών συνθηκών, αντίθετα αποτελεί μια ενεργή και δημιουργική δύναμη που διαμορφώνει και κατασκευάζει την κοινωνική πραγματικότητα. Πρόκειται για ένα σύμπαν συλλογικής σκέψης και δράσης που συνεχώς αμφισβητείται και εξελίσσεται και το οποίο διαμορφώνει τις πεποιθήσεις, τις αξίες, τους θεσμούς και τα σύμβολα που δομούν τις ανθρώπινες κοινωνίες (Καστοριάδης, 1978).

Ο Καστοριάδης τονίζει τη σημασία των θεσμών και του πολιτισμού για την ανάπτυξη της δημιουργικής δραστηριότητας στην κοινωνία και υποστηρίζει ότι οι πρώτοι πρέπει να είναι δομημένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπουν την ατομική και συλλογική δημιουργικότητα, καθώς και ότι οι πολιτιστικοί κανόνες και πρακτικές πρέπει να είναι ανοιχτές διαδικασίες στην αλλαγή και την καινοτομία (Καστοριάδης, ο.π.). Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας δεν είναι σταθερή ή προκαθορισμένη, αντίθετα (ανα) – δημιουργείται συνεχώς μέσω της συλλογικής δραστηριότητας και της δημιουργικότητας των ατόμων. Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, αυτή η δημιουργικότητα προκύπτει από αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «ριζικό φαντασιακό», το οποίο είναι εγγενές στα υποκείμενα και συνίσταται στην ανθρώπινη φαντασία και δημιουργικότητα η οποία δεν περιορίζεται από την υπάρχουσα κοινωνική δομή. Το «ριζικό φαντασιακό» είναι στην ουσία η δυνατότητα του να φαντάζεται κανείς και να δημιουργεί νέα οντολογικά είδη, νέες σημασίες και θεσμούς. Ο Καστοριάδης τονίζει έτσι τη σημασία της ανθρώπινης δράσης και της δημιουργικότητας στην κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας, υπογραμμίζοντας παράλληλα τη συνεχή διαδικασία του κοινωνικού και του πολιτισμικού μετασχηματισμού. Η κοινωνία ως δημιουργία του ανώνυμου συλλογικού φαντασιακού, αυτοθεσμίζεται φαντασιακά.

Στο επίκεντρο της ανάλυσης του Καστοριάδη βρίσκεται η ιδέα της ατομικής και της συλλογικής αυτονομίας. Η αυτονομία στο επίπεδο του ατόμου, είναι η θέσμιση μιας καινούργιας σχέσης ανάμεσα στον εαυτό του και στο ασυνείδητό του και έχει πελώριες θεσμικές προϋποθέσεις (Καστοριάδης, 1996). Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η αυτονομία του ατόμου είναι ζωτικής σημασίας για την άνθηση της δημιουργικής δραστηριότητας στην κοινωνία, καθώς τα άτομα πρέπει να είναι ελεύθερα να συμμετέχουν σε δημιουργικές δραστηριότητες και να αμφισβητούν τα υπάρχοντα νοήματα και σύμβολα, προκειμένου η κοινωνία να παραμείνει έτσι ανοιχτή σε νέες δυνατότητες (Καστοριάδης, 1978). Η συλλογική αυτονομία σημαίνει ότι η κοινωνία δίνει η ίδια συνειδητά στον εαυτό της τους νόμους της, αποκλείοντας κάθε ιδέα ετερονομίας, δηλαδή εξω-κοινωνικής πηγής των νόμων και των θεσμών, είτε αυτή η πηγή θεωρηθεί φυσική είτε υπερβατική (π.χ. ολιγαρχικά καθεστώτα, θρησκείες, ελεύθερη αγορά κλπ.). Η αυτονομία μεταφράζεται στο πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας, το οποίο σύμφωνα με τον Καστοριάδη είναι η ρητή αναστοχαστική αυτοθέσμιση της κοινωνίας.

Η «Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας» είναι ένα σύνθετο και πολύπλευρο έργο το οποίο συνεχίζει να ασκεί επιρροή στη σύγχρονη συζήτηση για τη σχέση πολιτισμού, θεσμών, ατόμων και κοινωνίας. Οι ιδέες δε του Καστοριάδη, συμβάλλουν ακόμα και σήμερα στις συζητήσεις που αφορούν τη σχέση μεταξύ της αυτενέργειας και της κοινωνικής μεταβολής και το έργο του έχει σημαντικό αντίκτυπο σε ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών κλάδων, συμπεριλαμβανομένης της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας και των πολιτισμικών σπουδών.

Karl Polanyi και ο Μεγάλος Μετασχηματισμός

Ο Polanyi, Αυστρο-Ούγγρος οικονομολόγος και κοινωνικός θεωρητικός, ανέπτυξε την έννοια της «ενθήκευσης της οικονομίας» σαν μια κριτική απέναντι στην ιδέα της αυτορρυθμιζόμενης αγοράς η οποία κατά τους θεωρητικούς του φιλελευθερισμού λειτουργεί ανεξάρτητα από κοινωνικούς και πολιτισμικούς κανόνες και αξίες. Ο Polanyi υποστηρίζει ότι η οικονομία δεν είναι μια ξεχωριστή σφαίρα δραστηριότητας, αλλά είναι μάλλον ενσωματωμένη (ενθηκευμένη) στις κοινωνικές σχέσεις και τους θεσμούς. Οι οικονομικές συναλλαγές σύμφωνα με τον συγγραφέα, δεν βασίζονται αποκλειστικά και μόνο στην αγορά, αλλά επηρεάζονται από κοινωνικούς κανόνες και αξίες, όπως η αμοιβαιότητα, η εμπιστοσύνη και η αλληλεγγύη (Polanyi, 1944). Τονίζει έτσι τη σημασία των κοινωνικών και πολιτιστικών θεσμών στη διαμόρφωση της οικονομικής συμπεριφοράς και την ανάγκη εξισορρόπησης της ραγδαίας ανάπτυξης της αγοράς με την κοινωνική προστασία και τη συλλογική ευημερία.

Στο κορυφαίο και κλασικό του έργο «Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός», ο Polanyi διερευνά τις απαρχές και τις συνέπειες της Βιομηχανικής Επανάστασης και την άνοδο του καπιταλισμού κατά τον 19o και τις αρχές του 20ου αιώνα. Υποστηρίζει ότι η εμφάνιση της οικονομίας της αγοράς δεν ήταν μια φυσική ή αναπόφευκτη εξέλιξη, αλλά μια μάλλον σκόπιμη εφεύρεση των φιλελεύθερων οικονομολόγων (Malthus, Ricardo κλπ.) η οποία μεταμόρφωσε βίαια την ανθρώπινη κοινωνία και δημιούργησε νέες μορφές κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας (Cook, 1968). Εντοπίζει τις απαρχές της οικονομίας της αγοράς στον 18ο αιώνα, όταν η βρετανική κυβέρνηση άρχισε να ιδιωτικοποιεί τους προηγουμένως κοινούς πόρους όπως για παράδειγμα τα δάση, ή κομμάτια καλλιεργήσιμης γης. Αυτή η διαδικασία, την οποία αποκαλεί «περίφραξη», είχε ως αποτέλεσμα, εκατομμύρια αγρότες και μικροϊδιοκτήτες να εκτοπιστούν από τα εδάφη τους να αναζητήσουν εργασία στα εργοστάσια των πόλεων ή να μεταναστεύσουν στις αποικίες. Ο Polanyi υποστηρίζει ότι αυτή η διαδικασία δημιούργησε ένα νέο τύπο οικονομικού συστήματος ο οποίος βασίζεται στην εμπορευματοποίηση της εργασίας, της γης και του κεφαλαίου (των πλασματικών δηλαδή εμπορευμάτων κατά τον ίδιο) και στη δημιουργία αγορών για αγαθά και υπηρεσίες.

Ωστόσο, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι αυτό το βασισμένο στην αγορά σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας, είναι εγγενώς ασταθές και μη βιώσιμο, καθώς δημιουργεί κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες οι οποίες υπονομεύουν τα θεμέλια της ανθρώπινης κοινωνίας. Υποστηρίζει ότι η οικονομία της αγοράς βασίζεται σε μια λανθασμένη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση, η οποία βλέπει τα άτομα ως απομονωμένα και ιδιοτελή υποκείμενα, τα οποία επιδιώκουν τα δικά τους στενά συμφέροντα χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους άλλους (Polanyi, 2014). Στην πραγματικότητα, υποστηρίζει ο Polanyi, οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα που εξαρτώνται ο ένας από τον άλλο για την επιβίωση και την ευημερία τους και τα οποία έχουν βαθιά ριζωμένη την ανάγκη για κοινωνική αλληλεγγύη και συνεργασία. Καταλήγει εν τέλει στο συμπέρασμα ότι ο μόνος τρόπος για να δημιουργηθεί μια βιώσιμη και δίκαιη κοινωνία είναι να αναγνωρίσουμε τους περιορισμούς της οικονομίας της αγοράς και να αναπτύξουμε νέες μορφές κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης που βασίζονται σε κοινωνικές και οικολογικές αρχές (Polanyi, ο.π.). Υποστηρίζει ότι αυτό απαιτεί έναν θεμελιώδη μετασχηματισμό των αξιών και των θεσμών μας και ένα νέο όραμα της ανθρώπινης κοινωνίας, το οποίο θα αναγνωρίζει την αλληλεξάρτηση όλων και την ανάγκη για συλλογική δράση για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προκλήσεων όπως η κλιματική αλλαγή και η γενικευμένη ανισότητα (Polanyi, 2017).

Η αποτυχία του φιλελευθερισμού και η σημασία των θεσμών

Στις αναλύσεις των δύο στοχαστών, μπορεί κανείς να διακρίνει δυο προφανείς συνδέσεις:

Πρώτον και οι δύο ασκούν κριτική στη αναγωγική άποψη για την ανθρώπινη φύση, η οποία εντοπίζεται σε πολλές σύγχρονες κοινωνικές και οικονομικές θεωρίες που με τη σειρά τους οδήγησαν είτε στον φιλελευθερισμό, είτε στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Θεωρίες οι οποίες αντιλαμβάνονται τον σύγχρονο άνθρωπο ως homo economicus (οικονομικό άνθρωπο). Αυθαιρέτως δηλαδή, οι θεωρίες αυτές υιοθετούν μια προσέγγιση η οποία υπερασπίζεται έναν ανθρωπολογικό τύπο ο οποίος έχει ξεκάθαρη γνώση των συμφερόντων του και είναι μάλιστα σε θέση να τα πραγματοποιήσει επιλέγοντας ελεύθερα τον τρόπο μεγιστοποίησης του ατομικού του οφέλους, στηριζόμενος σε καθαρά ορθολογικά κριτήρια. Τόσο ο Καστοριάδης, όσο και ο Polanyi υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι δεν είναι απλώς λογικά άτομα με κίνητρο το προσωπικό τους συμφέρον, αλλά μάλλον κοινωνικά και πολιτισμικά όντα. Ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι ο πολιτισμός αποτελεί θεμελιώδη πτυχή της ανθρώπινης ζωής και οι αξίες και οι πεποιθήσεις των ατόμων διαμορφώνονται από το ιστορικό και πολιτισμικό τους πλαίσιο (Καστοριάδης, 1978). Επιπλέον ασκεί κριτική και αμφισβητεί την ιδέα του ελεύθερου εμπορίου, καθώς διαπιστώνει την υποκρισία πίσω από τον ορισμό, αφού μια πραγματική αγορά κατά τον Καστοριάδη (2004), απαιτεί την ηγεμονία των καταναλωτών και την κατάργηση των μονοπωλιακών και ολιγοπωλιακών εξουσιών, πράγμα που προφανώς δεν συμβαίνει σήμερα. Ομοίως, ο Polanyi υποστηρίζοντας ότι τα οικονομικά συστήματα είναι πάντα ενθηκευμένα σε κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια διακρίνει ότι οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί παράγοντες διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση των οικονομικών θεσμών και πρακτικών (Polanyi, 1944). Τόσο ο Καστοριάδης όσο και ο Polanyi υποστηρίζουν λοιπόν, ότι η κατανόηση του πολιτισμού και της ιστορίας είναι απαραίτητη συνθήκη για την κατανόηση των κοινωνικών και οικονομικών συστημάτων.

Δεύτερον και οι δύο υπογραμμίζουν τη σημασία των θεσμών στη διαμόρφωση των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων. Ο Καστοριάδης βλέπει το φαντασιακό ως πηγή κοινωνικών κανόνων και πρακτικών που ρυθμίζουν την ατομική συμπεριφορά και την συλλογική αλληλεπίδραση. Οι θεσμοί κατά τον Καστοριάδη δημιουργούνται από την ίδια την κοινωνία όταν αυτή είναι αυτόνομη, καθώς μονάχα στις ετερόνομες κοινωνίες οι θεσμοί δίνονται από κάποιον άλλο. Συνεπώς μια κοινωνία βασισμένη στους σιδερένιους νόμους της αγοράς και στο αόρατο ρυθμιστικό της χέρι αποτελεί μια ετερόνομη κοινωνία κατά τον Καστοριάδη, η οποία σύμφωνα με τον Polanyi (1944) είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Ο Polanyi βλέπει την ενθήκευση της οικονομίας στις κοινωνικές σχέσεις ως τη βάση για την οικονομική συμπεριφορά που δεν βασίζεται αποκλειστικά στην αγορά, αλλά υποτάσσεται σε κοινωνικούς κανόνες και αξίες (Dale, 2016). Επιπλέον, τόσο ο Καστοριάδης, όσο και ο Polanyi υποστηρίζουν ότι οι κοινωνικοί θεσμοί είναι δυναμικοί άρα και συνεχώς μεταβαλλόμενοι.

Συμπερασματικά, υποστηρίζουμε ότι οι επιπτώσεις αυτών των ομοιοτήτων και συνδέσεων του έργου των δύο στοχαστών είναι αρκετά σημαντικές για τις σύγχρονες συζητήσεις σχετικά με την κοινωνική θεωρία και την οικονομική πολιτική. Τόσο ο Καστοριάδης, όσο και ο Polanyi αμφισβητούν το κυρίαρχο παράδειγμα του νεοφιλελευθερισμού, το οποίο υποστηρίζει την αυτορρύθμιση των αγορών και την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων και κοινών αγαθών. Και οι δύο επίσης υποστηρίζουν μια περισσότερο ολιστική και λεπτή κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της κοινωνικής οργάνωσης. Το έργο αμφότερων, παρέχει πολύτιμες γνώσεις για την περίπλοκη και δυναμική φύση των κοινωνικών και οικονομικών συστημάτων και μας προκαλεί να σκεφτούμε βαθύτερα τον ρόλο των θεσμών και του πολιτισμού στη διαμόρφωση του κόσμου μας.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Cook, S. (1968). Primitive, Archaic, and Modern Economies: Essays of Karl Polanyi.

Dale, G. (2016). Reconstructing Karl Polanyi.

Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας.

Καστοριάδης, Κ. (1996). Η άνοδος της ασημαντότητας.

Καστοριάδης, Κ. (2004). Παράθυρο στο Χάος.

Polanyi, K. (1944). The Great Transformation.

Polanyi, K. (2014). Η απαρχαιωμένη αγοραία νοοτροπία μας.

Polanyi, K. (2017). Η εφεύρεση του εμπορίου.

Αφήστε ένα σχόλιο

four × five =