Ο «αντιιμπεριαλισμός» ως ιδεολογικό κάλυμμα της εξουσίας

Του Yavor Tarinski

“Είναι απολύτως αναγκαίο να ανοικοδομήσουμε ένα διανοητικό και πολιτικό θεμέλιο κριτικής και αναζήτησης αλλαγής στον κόσμο, ωστόσο ο μητροπολιτικός αντιιμπεριαλισμός είναι εντελώς ακατάλληλος γι’ αυτή τη δουλειά. Έχει απορροφήσει υποταγμένες ιμπεριαλιστικές τάσεις, είναι γεμάτος με ευρωκεντρισμό και κενός οποιουδήποτε πραγματικού δημοκρατικού περιεχομένου”.
-Yassin al-Haj Saleh [1]

Σήμερα οι στενά γεωπολιτικές και αντιιμπεριαλιστικές ομιλίες χρησιμοποιούνται συχνά ως ιδεολογικό πέπλο, το οποίο μπορεί και καλύπτει τα εθνικιστικά και αυταρχικά αισθήματα. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο ιμπεριαλισμός είναι ένα νόημα του παρελθόντος και ότι κάποιος μπορεί να μιλήσει γι’ αυτόν μόνο για να κρύψει κάποιους πιο δόλιους λόγους. Είναι παραπάνω από προφανές ότι οι παγκόσμιες υπερδυνάμεις εξακολουθούν να ασκούν ηγεμονία στον υπόλοιπο κόσμο.

Υπάρχει όμως ένα πολύ συγκεκριμένο πρόβλημα στον σύγχρονο μερικό αντιιμπεριαλισμό: ερμηνεύει την πολιτική μόνο μέσα από τον φακό των σχέσεων εθνοκρατικών σχημάτων, αποκλείοντας την ενδοκοινωνική δυναμική. Σε αυτή τη γραμμή σκέψης, ο κρατικός μηχανισμός θεωρείται ως η μόνη νομιμοποιημένη μορφή, η οποία πρέπει να παραμείνει, ακόμη κι αν το τίμημα είναι η κοινωνική καταπίεση. Το κύριο ερώτημα γίνεται η αντίσταση στις δυτικές δυνάμεις, και όχι σε ποια οργανωτική μορφή στοχεύουν τέτοιοι αγώνες.

Συχνά, υπηρετούμε αόριστες έννοιες του αντικαπιταλισμού και του σοσιαλισμού, οι οποίες όμως δεν ξεπερνούν το έθνος-κράτος και το πρότυπο της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης.

Οι αυταρχικοί ηγέτες και οι δικτάτορες εκμεταλλεύονται συχνά και μετά χαράς αυτού του τύπου τον αντιιμπεριαλισμό και τη συγκέντρωση της διεθνούς υποστήριξης στα καθεστώτα τους. Όπως γράφει ο Bookchin, όταν τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα του “Τρίτου Κόσμου” στις αποικιακές χώρες έκαναν κοινότοπες παραδοχές περί σοσιαλισμού και στη συνέχεια προχώρησαν στην ίδρυση άκρως συγκεντρωτικών, συχνά βίαια αυταρχικών κρατών, η Αριστερά τα χαιρέτιζε συχνά ως αποτελεσματικούς αγώνες ενάντια στους ιμπεριαλιστικούς εχθρούς. […] Παρά τις λαϊκές και συχνά αναρχικές τάσεις που έφεραν στην επιφάνεια την ευρωπαϊκή και την αμερικανική νέα Aριστερά, η διεθνής της εστίαση κατευθυνόταν όλο και περισσότερο προς μια άκριτη υποστήριξη των αγώνων «εθνικής απελευθέρωσης» εκτός της ευρω-αμερικανικής σφαίρας, ανεξαρτήτως του πού οδηγούσαν αυτοί οι αγώνες και του αυταρχικού χαρακτήρα της ηγεσίας τους. [2]

Όπως οι κλασικές ιδεολογίες, έτσι και ο στενά γεωπολιτικός αντιιμπεριαλισμός εξακολουθεί να ζει στην εποχή που αναπτύχθηκε αρχικά. Πολλοί από όσους συμμερίζονται τέτοιες απόψεις υποστηρίζουν τη Ρωσία, την Κίνα ή το Ιράν σαν να ζουν ακόμη στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου και σαν να εξακολουθεί να υπάρχει ένα αντίπαλο κομμουνιστικό μπλοκ. Η αντιιμπεριαλιστική ιδεολογία τούς καθιστά τυφλούς στις ιμπεριαλιστικές ενέργειες των δυνάμεων που υποστηριζουν. Για παράδειγμα, όπως σημειώνει ο Gershom Gorenberg, ο ιμπεριαλιστικός στόχος της Ρωσίας να επεκτείνει τη δύναμή της σε πρώην οθωμανικά εδάφη άρχισε πριν από το 1917, συνέχισε κατά τη Σοβιετική εποχή με μια ιδεολογική επικάλυψη και προχωρά ως σήμερα [3]. Ως ιδεολογία, ο μερικός αντιιμπεριαλισμός γίνεται εργαλείο στα χέρια των εθνών-κρατών, τα οποία επιδιώκουν να επεκτείνουν την επιρροή και τη δύναμή τους. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, όταν υποστηρίζει πως ο κομμουνισμός στην υλοποιήσιμή του κατάσταση […] κατέστρεψε το εργατικό κίνημα των άλλων χωρών, υποτάσσοντας αυτό το κίνημα στην ιμπεριαλιστική πολιτική της Ρωσίας [4], εξηγεί πώς έχουν χρησιμοποιηθεί οι κλασικές ιδεολογίες ώστε να κάνουν τα λαϊκά κινήματα να υπηρετούν ιμπεριαλιστικούς στόχους.

Η νεωτερίστική του γοητεία για τις μεγάλες κλίμακες τον καθιστά ένα δόγμα που επικεντρώνεται στο κράτος.

Οι μόνες σημαντικές οντότητες στο ρηχό αντιιμπεριαλιστικό δόγμα είναι ιεραρχικοί γραφειοκρατικοί σχηματισμοί με εθνικό περιεχόμενο. Έτσι, ο κόσμος ερμηνεύεται ως πεδίο μάχης μεταξύ εθνών-κρατών και των μεταξύ αυτών συμμαχιών. Κάθε άλλη κοινωνική δραστηριότητα, η οποία κινείται πέρα από το κράτος, είτε θεωρείται εξαιρετικά ασήμαντη λόγω του μικρότερου μεγέθους της είτε ως χειραγώγηση από ένα άλλο κράτος. Η δομική αρχιτεκτονική των σύγχρονων κοινωνιών παραβλέπεται ή μάλλον γίνεται τυφλά αποδεκτή: η κυριαρχία και η ανάπτυξη θεωρούνται τα βασικά εργαλεία για την ευημερία των γεωπολιτικά ασθενέστερων εθνών.

Γίνεται σαφές ότι σε μια τέτοια ιδεολογική κατασκευή δεν υπάρχει χώρος για άλλα έργα που αποσκοπούν να αποδυναμώσουν τη θεμελιώδη βάση των κρατικών ιεραρχιών. Συχνά οι προσπάθειες των τοπικών πληθυσμών να αυτοοργανωθούν με μέσα των από-τα-κάτω (όπως λαϊκές συνελεύσεις) αντιμετωπίζονται με εχθρότητα από ορισμένες αριστερές τάσεις, αν απειλούν τις αυταρχικές, αλλά υποθετικά αντιιμπεριαλιστικές, κυβερνήσεις. Ένα παράδειγμα μπορεί να βρεθεί στην Αραβική Άνοιξη, όπου οι άνθρωποι στη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή εξεγέρθηκαν εναντίον των αυταρχικών κυβερνήσεών τους, διοργανώνοντας λαϊκές συνελεύσεις σε δημόσιες πλατείες και γειτονιές. Μπορούμε να πούμε ότι στο φαντασιακό του στενού αντιιμπεριαλισμού οι ντόπιοι και οι κοινότητες θεωρούνται πολύ «μικροσκοπικοί» και «ασήμαντοι» για να ενεργήσουν μόνοι τους, αντ’ αυτού οδηγούνται από το μακρύ και αόρατο χέρι ενός άλλου ισχυρότερου αντίπαλου εθνικού κράτους [5]. Παρόμοια ήταν η αντίδραση διαφόρων «αντιιμπεριαλιστών» σχετικά με τις αυτόνομες κοινότητες της Ροζάβα [6] και το α-κρατικό δημοκρατικό τους πείραμα, το οποίο αμφισβήτησε την αυταρχική διακυβέρνηση του Άσαντ στη Συρία.

Ο Σύριος στοχαστής Yassin al-Haj Saleh περιγράφει τον δυτικοκεντρικό και δογματικό χαρακτήρα του σύγχρονου μερικού αντιιμπεριαλισμού με τον ακόλουθο τρόπο: ένας Γερμανός, ένας Βρετανός ή ένας Αμερικανός ακτιβιστής θα διαφωνησουν με έναν Σύρο για το τι πραγματικά συμβαίνει στη Συρία. Φαίνεται ότι ξέρουν περισσότερα από τους ίδιους τους Σύριους. Απορριπτόμαστε «επιστημολογικά». [7]

Η Meredith Tax, σε μια κριτική του βιβλίου του Rohini Hensman, Indefensible [8], αναγνωρίζει αυτό το πρόβλημα της κλίμακας όταν σημειώνει πως οι άνθρωποι που επιδιώκουν τη δημοκρατία στον παγκόσμιο Νότο πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπ’ όψιν και όχι να κατηγορούνται ότι χειραγωγούνται από τη Δύση, σαν να μην επιθυμούσαν ίσα δικαιώματα στην ελευθερία του λόγου ή στη συνέλευση, όπως ο κόσμος στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική [9]. Μια τέτοια σκέψη κάνει τη σημερινή κοινωνική οργάνωση αμετάβλητη. Η μόνη διαθέσιμη επιλογή είναι η ευθυγράμμιση με ένα από τα ανταγωνιστικά μπλοκ (που αποτελούνται αποκλειστικά από κρατικούς σχηματισμούς) στο γεωπολιτικό πεδίο. Αυτός ο τύπος μερικού αντιιμπεριαλισμού διαβρώνει κάθε μορφή οραματιστικής σκέψης. Έννοιες όπως η ισότητα και η ελευθερία εξαντλούνται περιεχομένου και αντ’ αυτού μειώνονται σε κενά συνθήματα που χρησιμοποιούνται και από τις δύο πλευρές.

Παρόλο που πολλοί από αυτούς τους λεγόμενους «αντιιμπεριαλιστές» αυτοαποκαλούνται διεθνιστές, συχνά βρίσκονται στη θέση να στηρίζουν εθνικιστικά κινήματα, καθώς θεωρούν την εθνική απελευθέρωση ως το κύριο εργαλείο για την αποδυνάμωση του περιφερειακού ελέγχου των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Όπως όμως παρατηρεί ο Bookchin, η επιτυχία πολλών αγώνων «εθνικής απελευθέρωσης» είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πολιτικά ανεξάρτητων κρατικών καθεστώτων, τα οποία όμως χειραγωγουνται από τις δυνάμεις του διεθνούς καπιταλισμού περισσότερο από ό,τι τα παλιά [10]. Συχνά τέτοια καθεστώτα δημιουργούν ένα προσωπείο αυτοδιάθεσης και αντιιμπεριαλισμού προς διεθνή χρήση, ενώ παράλληλα καλλιεργούν την ξενοφοβία, τον σοβινισμό, τον εθνικισμό, ακόμη και τον επεκτατισμό.

Ένα τέτοιο παράδειγμα μπορεί να βρεθεί στις προσπάθειες του Μιλόσεβιτς να «καθαρίσει» τους μουσουλμάνους από τη Βοσνία. Ο Bookchin επισημαίνει τα ακόλουθα οπισθοδρομικά στοιχεία σε τέτοιες εθνικο-απελευθερωτικές εκδοχές του αντιιμπεριαλισμού: θρησκευτικός φονταμενταλισμός σε όλες του τις μορφές, παραδοσιακό μίσος για τους «ξένους», «εθνική ενότητα» που υπερισχύει των τρομερών εσωτερικών κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, παντελής αδιαφορία για τα ανθρώπινα δικαιώματα, συχνά ρατσισμός, «εθνοκάθαρση» κ.λπ. [11] Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τέτοιοι αγώνες, οι οποίοι πριν από μια γενιά θα μπορούσαν να θεωρηθούν από πολλούς δυτικούς ακτιβιστές ως «εθνικο-απελευθερωτικοί», καταλήγουν σε κάτι περισσότερο από κοινωνικούς εφιάλτες και αντι-πολιτική παρακμή [12].

Ένας τέτοιος αντιιμπεριαλισμός φέρει τα χειρότερα χαρακτηριστικά των ίδιων των αυτοκρατοριών που ισχυρίζεται ότι αντιμάχεται. Καταλήγει να αναπαράγει τον ίδιο γραφειοκρατικό και άψυχο μηχανισμό των ιμπεριαλιστών.

Με το που δημιουργηθεί ένα καθεστώς ως αποτέλεσμα αυτού του εθνικο-απελευθερωτικού και αντιιμπεριαλιστικού αγώνα, όπως έχει πολλές φορές αποδείξει η ιστορία, προσπαθεί να ενισχύσει τη δική του εξουσία σε βάρος των γειτονικών χωρών ή ακόμη και του δικού του πληθυσμού. Γι’ αυτό οι κοινωνικές επαναστάσεις όπως η τρέχουσα στη Βόρεια Συρία / Ροζάβα, οι οποίες τείνουν στην αποκεντρωμένη λήψη αποφάσεων και στην πολιτική ισότητα των πολιτών (αμφισβητώντας έτσι το κράτος) αντιμετωπίζονται αρκετές φορές με εχθρότητα από τους αντιιμπεριαλιστές που στηριζουν τον Άσαντ.

Χρειάζεται να γίνει σαφές πως δεν πρέπει να αντιταχθούμε στο πάθος των υποδουλωμένων ανθρώπων να απελευθερωθούν από τον εξωτερικό ζυγό, αλλά πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ώστε να μην πέσουμε στην παγίδα της υποστήριξης νέων «εγχώριων» ιμπεριαλιστών στη θέση των παλαιών «ξένων». Συνθήματα όπως «ο εχθρός του εχθρού μου είναι ο φίλος μου» σίγουρα δεν θα μας οδηγήσουν σε ουσιαστική κοινωνική χειραφέτηση. Όπως αναφέρει ο Ιρανός δημοσιογράφος Rahman Bouzari, η πρώτη προϋπόθεση για την καταπολέμηση του ιμπεριαλισμού είναι η καταπολέμηση των ιμπεριαλιστικών σχέσεων στον τόπο όπου ζούμε [13].

Με άλλα λόγια, πρέπει να στεκόμαστε αλληλέγγυοι στους αγώνες και τις εξεγέρσεις που προσπαθούν να καταργήσουν όλες τις μορφές καταπίεσης, όπως η εκμετάλλευση που προκαλείται από την καπιταλιστική ανάπτυξη και τις ιεραρχίες των εθνών-κρατών, και να τις αντικαταστήσουμε με αυτοθεσμισμένες μορφές λαϊκής εξουσίας όπου ο φεμινισμός, η συνεργασία και η ισότητα πολλαπλασιάζονται. Και σίγουρα υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις -κυρίως το πρόσφατο παράδειγμα του Δημοκρατικού Συνομοσπονδισμού στη Βόρεια Συρία, το οποίο έθεσε σε κίνηση μια α-κρατική, φεμινιστική και αμεσοδημοκρατική επανάσταση, εν μέσω πολέμου, στη Μέση Ανατολή. Είναι αυτές οι αυθεντικά επαναστατικές αναδιαρθρώσεις της πολιτικής αρχιτεκτονικής, που οδηγούν στην κοινωνική χειραφέτηση, και όχι στην αντικατάσταση μιας κυβερνητικής ελίτ από μία άλλη.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

[1] http://www.yassinhs.com/2017/05/05/the-syrian-cause-and-anti-imperialism/

[2] https://libcom.org/library/nationalism-%E2%80%9Cnational-question%E2%80%9D-murray-bookchin

[3] https://prospect.org/article/strange-sympathy-far-left-putin

[4] Cornelius Castoriadis: A Society Adrift. unauthorized translation, 2010. (Available online at http://www.notbored.org/ASA.pdf) 243

[5] https://www.globalresearch.ca/the-arab-spring-made-in-the-usa/5484950

[6] https://libcom.org/library/rojava-fraud-non-existent-social-revolution

[7] http://www.yassinhs.com/2017/05/05/the-syrian-cause-and-anti-imperialism/

[8] https://www.haymarketbooks.org/books/1164-indefensible

[9] https://roarmag.org/essays/supporting-dictators-is-not-anti-imperialism/

[10] https://www.democracynature.org/vol2/bookchin_nationalism.htm

[11] https://www.democracynature.org/vol2/bookchin_nationalism.htm