Δεληγιάννης Κωνσταντίνος, προπτυχιακός φοιτητής Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, ΕΑΠ
Μέρος 1o: Μνήμη, δημιουργία, επικινδυνότητα
Το τελευταίο διάστημα, οι εξελίξεις στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης είναι ραγδαίες, προκαλώντας εύλογα ερωτήματα σχετικά με τη φύση και τις δυνατότητές της. Ωστόσο, το συνηθισμένο ερώτημα αφορά το αν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αποκτήσει συνείδηση και ελεύθερη βούληση. Οι ανθρώπινοι φόβοι διογκώνονται μπροστά σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, καθώς η αυτονόμηση της τεχνητής νοημοσύνης συχνά συνδέεται με την πιθανότητα μιας επίθεσής της στην ανθρωπότητα. Τέτοιου είδους ανησυχίες δεν αποτελούν σύγχρονο φαινόμενο, καθώς αποτυπώθηκαν αρκετά νωρίτερα στον κινηματογραφικό κόσμο, αλλά και σε άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, ήδη πριν από την έλευση της τεχνητής νοημοσύνης. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι ταινίες, όπως το Matrix και ο Εξολοθρευτής, που περιγράφουν αντίστοιχα δυστοπικά σενάρια, είχαν μεγάλη απήχηση στο παρελθόν, εκφράζοντας τους προβληματισμούς μιας ολόκληρης εποχής.
Προτεραιότητα για να απαντηθεί ένα τέτοιο ερώτημα είναι η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η τεχνητή νοημοσύνη, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Μόνο έτσι, μπορεί να απαντηθεί με σαφήνεια αν τελικά η τεχνητή νοημοσύνη δύναται να αποκτήσει συνείδηση και ελευθερία.
Προς το παρόν, η τεχνητή νοημοσύνη εκτελεί τις ανθρώπινες εντολές και απαντά σε ερωτήματα, εκπληρώνοντας τις ανθρώπινες επιθυμίες, χωρίς καμία προσωπική πρωτοβουλία. Συγκεκριμένα, αναζητά πληροφορίες, αντλώντας δεδομένα από το διαδίκτυο, βιβλία, εικόνες ή βίντεο, με σκοπό να απαντήσει στα ερωτήματα του χρήστη. Αυτός ο όγκος δεδομένων αποτελεί μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, δηλαδή πληροφορίες που σχετίζονται με το παρελθόν. Η τεχνητή νοημοσύνη επεξεργάζεται αυτά τα ήδη καταγεγραμμένα δεδομένα, χωρίς να προσθέτει κάτι πρωτότυπο ή κάτι που δεν έχει διατυπωθεί προηγουμένως. Με άλλα λόγια, φαίνεται να διαθέτει μια μορφή μνήμης.
Ωστόσο, παρατηρώντας το ανθρώπινο ον, φαίνεται πως αυτό που το χαρακτηρίζει δεν είναι, απλώς, η διατήρηση αναμνήσεων, αλλά και η ικανότητά του να τις λησμονεί, να τις αλλοιώνει και να τις απωθεί. Ο άνθρωπος αναρωτιέται για το παρελθόν, προσπαθεί να το θυμηθεί, αμφιβάλλει αν κάτι συνέβη όπως το θυμάται. Αυτή η αμφιβολία, αυτή η δυσκολία να συνθέσει το παρελθόν σε απόλυτο βαθμό, είναι που τον καθιστά άνθρωπο. Ο άνθρωπος φαίνεται ότι δεν έχει μια απόλυτη και αμετάβλητη μνήμη, αλλά μια μνήμη εύπλαστη, γεμάτη κενά και ανασυνθέσεις. Αυτό το συνεχές παιχνίδι μεταξύ μνήμης και λήθης τον ωθεί στη δημιουργικότητα, καθώς κάθε νέα ανάμνηση δεν είναι, απλώς, μια αναπαραγωγή του παρελθόντος, αλλά μια νέα νοηματική κατασκευή του.
Μάλιστα, το ενδιαφέρον είναι ότι κοινές εμπειρίες ο καθένας μας τις θυμάται με τον δικό του τρόπο και αναπλάθει τις αναμνήσεις του με την προσωπική του ματιά. Φαίνεται πως η ανθρωπινότητά μας συνίσταται στη διατήρηση μιας απροσδόκητης προσωπικής ματιάς. Αυτό το ακαθόριστο βλέμμα της εσωτερικής μας ατομικότητας είναι η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, που δεν είναι προϊόν απλής τυχαιότητας, αλλά στοιχείο της ανθρώπινης εφευρετικότητας και δημιουργίας. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να στοχάζεται το παρελθόν του κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο στο συνεχές παρόν, δημιουργώντας ένα μέλλον απρόβλεπτο.
Ενώ η τεχνητή νοημοσύνη φαίνεται να αναπαράγει απείρως το παρελθόν, απαρέγκλιτα —τουλάχιστον στον βαθμό που της το επιτρέπουν οι ενεργειακές δυνατότητες και οι τεχνολογικές καινοτομίες της εποχής— η ανθρώπινη ενατένιση φαίνεται πως δεν κάνει κάτι τέτοιο, καθώς είναι δημιουργική. Είναι ξεκάθαρο πως η τεχνητή νοημοσύνη, χωρίς τη δυνατότητα απώλειας του παρελθόντος, δεν μπορεί να είναι δημιουργική και, άρα, δεν είναι ανθρώπινη.
Για να ενισχύσω το παραπάνω επιχείρημα, θα δημιουργήσω ένα νοητικό πείραμα. Αυτό μπορεί να μην έχει την εγκυρότητα της επιστήμης, ωστόσο θα μπορούσε να κινητοποιήσει τη φαντασία σε λογοτεχνικό επίπεδο, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για έναν δημιουργικό διάλογο.
Πώς θα ήταν, λοιπόν, ένας άνθρωπος που θυμάται τα πάντα; Θα μπορούσε ένας άνθρωπος, δέσμιος των αναμνήσεών του, να ζήσει πραγματικά; Ή μήπως το παρελθόν θα κατέκλυζε, συνεχώς, το μυαλό του, εγκλωβίζοντάς το σε μια αδιάκοπη αναπαραγωγή όσων έχουν ήδη συμβεί; Ας εξετάσουμε αυτή την περίπτωση, προσπαθώντας να φανταστούμε έναν άνθρωπο, του οποίου κάθε στιγμή της ζωής είναι αποθηκευμένη με απόλυτη λεπτομέρεια.
Ακόμα και σε νοητικό επίπεδο, αυτό το σενάριο μοιάζει απρόσιτο. Αδυνατούμε να σκεφτούμε έναν τέτοιον εφιαλτικό κόσμο, διότι ακόμα και η ίδια η ιδέα είναι αρκετή για να δημιουργήσει την αίσθηση αδιάκοπης ασφυξίας και κλειστότητας. Η ασφυξία αυτή προκύπτει, επειδή το παρελθόν είναι συνεχώς παρόν, χωρίς να σου επιτρέπει να το αμφισβητήσεις, να το απορρίψεις, να το μεταμορφώσεις. Το παρελθόν βρίσκεται στο «εδώ και τώρα», μόνιμα εγκλωβισμένο, μηδενίζοντας τον χρόνο, καθώς η ένταση των αναμνήσεων, οι βεβαιότητες που τις συνόδευαν και τα συναισθήματα που καλλιεργήθηκαν παρέμειναν απαράλλακτα, όπως τη στιγμή της δημιουργίας. Οι σκέψεις παραμένουν ζωντανές στον ανθρώπινο νου, δίχως να μπορούν ξεθωριάσουν και να αλλοιωθούν.
Θα μπορούσε, άραγε, ο Ρασκόλνικοφ (πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα Έγκλημα και τιμωρία) να αναστοχαστεί το έγκλημά του απέναντι στην ηλικιωμένη γυναίκα, ενώ αδυνατεί να αποστασιοποιηθεί από τα κίνητρα που τον οδήγησαν στον φόνο;
Η σταδιακή αποδέσμευση του Ρασκόλνικοφ από το παρελθόν του είναι θεμελιώδης για την επαναξιολόγηση των κινήτρων του εγκλήματος και της ηθικής διάστασης της πράξης του. Αυτή η αποδέσμευση είναι που του επιτρέπει την ψυχολογική και ηθική επανεξέταση του παρελθόντος. Πρόκειται για μια βαθύτερη αναμέτρηση με τον εαυτό του. Ο Ρασκόλνικοφ αποδομεί τα κίνητρά του μέσα από την αντιπαράθεση του παλιού και του “τωρινού” εαυτού του, κατανοώντας την αξία της ατομικής αυτονομίας και τη σημασία της προσωπικής του ευθύνης. Αυτή η κρίση του παρελθόντος δεν συνιστά αλλοίωση του δεδομένου παρελθόντος, αλλά δυνατότητα για μεταμόρφωση μέσα από τη συνειδητοποίηση της ελευθερίας.
Η στιγμή που κάποιος επανεξετάζει το παρελθόν του είναι η στιγμή που συναντά το κενό – ένα κενό εύπλαστο, έτοιμο να δεχτεί οποιαδήποτε προσδοκία. Μπορεί, όμως, να ειπωθεί κάτι για αυτό το κενό; Νομίζω πως αυτό το κενό είναι η ίδια η προσπάθεια της μνήμης, η στιγμή όπου ο άνθρωπος παλεύει να θυμηθεί. Και σε αυτή τη διαδικασία εισέρχεται η προσωπική ματιά ως δυνατότητα δημιουργίας. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, συνειδητοποιεί την ελευθερία του· όταν σπάσει τα δεσμά του και βρεθεί μπροστά στο κενό, αρχίζει να αναστοχάζεται, να οραματίζεται, να ονειρεύεται. Το κενό δεν είναι απουσία, αλλά δυνατότητα· του επιτρέπει να διαμορφώσει μια προσωπική ματιά στον κόσμο, να αναπτύξει την αυτονομία και την ελευθερία του.
Διαφορετικά, ένας άνθρωπος χωρίς αυτή τη δυνατότητα θα ταυτιζόταν, συνεχώς, με το παρελθόν, χωρίς ελεύθερες στιγμές για σκέψη και προβληματισμό. Η απώλεια μνήμης, η απώθηση γεγονότων, είναι αυτά που μας συγκροτούν ως ανθρώπους, γιατί μας φέρνουν – έστω και για λίγο – αντιμέτωπους με το τίποτα, με το κενό.
Επομένως, αυτή η αποδέσμευση από το παρελθόν μάς κάνει δημιουργικούς και ελεύθερους. Ελευθερία είναι η δημιουργική ικανότητα του ανθρώπου να αναστοχάζεται το παρελθόν του και να φαντάζεται το μέλλον του, χωρίς απόλυτους παρελθοντολογικούς ετεροκαθορισμούς.
Εάν ισχύει, λοιπόν, η παραπάνω σκέψη, τότε η τεχνητή νοημοσύνη φαίνεται πως δεν μπορεί να είναι ούτε ελεύθερη, ούτε δημιουργική. Εάν, όμως, καταφέρει να είναι δημιουργική χωρίς την ικανότητα να λησμονεί το παρελθόν, το σίγουρο είναι ότι δεν θα είναι ανθρώπινο ον, αλλά ένα ον άλλου είδους. Ωστόσο, το γεγονός ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι ελεύθερη δεν σημαίνει ότι είναι και ακίνδυνη.
Άλλωστε, η αυτοκαταστροφική ικανότητα του ανθρώπου έχει δώσει αξιόλογα δείγματα γραφής, κατά καιρούς στην ανθρώπινη ιστορία. Συνεπώς, αντί να ανησυχούμε για την καταστροφική ικανότητα της τεχνητής νοημοσύνης, ίσως θα ήταν φρονιμότερο να εξετάσουμε την καταστροφική της χρήση από τους ανθρώπους.
Και όπως εύστοχα αναφέρει ο Αλέξανδρος Σχισμένος στο προφίλ του (FB) στις 5 Φεβρουαρίου 2025:
«Η απειλή της Τεχνητής Νοημοσύνης πραγματοποιήθηκε χθες, όχι με κρότο, αλλά με ψίθυρο. Η απειλή δεν είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη, αλλά η κερδοσκοπική απληστία των εταιρειών Τεχνητής Νοημοσύνης. Η ανατριχιαστική επιβεβαίωση ήρθε επισήμως από τη Google, η οποία χθες ανακοίνωσε ότι αλλάζει την εταιρική της πολιτική και αφαιρεί τις “ηθικές απαγορεύσεις” που υπήρχαν στη διακήρυξή της όσον αφορά τη χρήση ΤΝ για οπλικά συστήματα και συστήματα επιτήρησης. Το ανακοίνωσε επισήμως, για να προσελκύσει πελάτες που ενδιαφέρονται, ακριβώς, για τη χρήση ΤΝ για οπλικά συστήματα και συστήματα επιτήρησης. Η δημοπρασία άρχισε. Μεταπράτηση του ψηφιακού δήμου, δηλαδή των δεδομένων μας. Εναντίον του πραγματικού δήμου, δηλαδή εναντίον μας και εκτός ψηφιακού.
Υ.Γ. Η ανακοίνωση της Google έρχεται ως συνέπεια της αναταραχής που έφερε η επιτυχία της DeepSeek, η οποία αποχαλίνωσε τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό προτού προωθήσει, σύμφωνα με την αισιοδοξία κάποιων, τα….. κοινά».
Νομίζω πως η φράση του Σοφοκλή παραμένει ακόμα επίκαιρη:
«Πολλὰ τὰ δεινὰ κοὐδὲν ἀνθρώπου δεινότερον πέλει»
