Κείμενο της Ana Paula Morel. Μετάφραση απο τα αγγλικά στο FreedomNews. Teia Dos Povos.
Στα καλαμποκοχώραφα της ζούγκλας Λακαντόνα στο Μεξικό, η συγκομιδή κάποτε κρατούσε τρεις μήνες. Σήμερα, όμως, με την οικολογική καταστροφή που προκάλεσε η «καπιταλιστική ύδρα», οι Ζαπατίστας δεν μπορούν πια να βασιστούν στον παλιό κύκλο, όπως έχει εξηγήσει ο Subcomandante Moisés, ένας από τους εκπροσώπους του Ζαπατιστικού Στρατού Εθνικής Απελευθέρωσης (EZLN). Αντιμέτωπες με τόσο σοβαρά προβλήματα, οι κοινότητες οργάνωσαν μια εκπαιδευτική πρωτοβουλία στην Τσιάπας [1], καλώντας επιστήμονες από όλο τον κόσμο να απαντήσουν σε ερωτήσεις και ανησυχίες των ιθαγενών Μάγια. Η ιδέα δεν ήταν οι νέοι να εγκαταλείψουν τα εδάφη τους για να πάνε στο πανεπιστήμιο, αλλά «το πανεπιστήμιο να αναδυθεί μέσα στις κοινότητές μας, να διδάσκει και να μαθαίνει ανάμεσα στους ανθρώπους μας», όπως το έθεσε ένας άλλος αναπληρωτής διοικητής.
Η ζαπατιστική εκπαίδευση έχει γίνει πηγή έμπνευσης για κινήματα και λαούς που διεκδικούν αυτονομία, καθώς έχει οικοδομήσει ένα εκπαιδευτικό σύστημα θεμελιωμένο στην αυτοοργάνωση, στη συνάντηση επιστημονικής και παραδοσιακής γνώσης και στον κοινό αγώνα για τη γη.
Τα τελευταία χρόνια, το κίνημα θέτει στον εαυτό του ένα κρίσιμο ερώτημα για την εποχή μας: πώς να αγωνιστούμε για αυτονομία απέναντι στην οικολογική κατάρρευση;
Μία από τις αρχές της ζαπατιστικής εκπαίδευσης είναι ότι «περπατάμε, κάνοντας ερωτήσεις». Αν δεν ρωτάμε, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε, λένε. Στα αυτόνομα σχολεία, η μάθηση ξεκινά συνήθως με ερωτήματα. Έτσι κι εμείς ξεκινάμε με άλλα ερωτήματα: πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε εκπαιδευτικές πρακτικές που να αντιμετωπίζουν τη συλλογική απειλή της οικολογικής κατάρρευσης, χωρίς να παραγνωρίζουμε τις διαφορές των λαών; Μπορεί η αυτόνομη εκπαίδευση των Ζαπατίστας να υφανθεί σε άλλες γεωγραφίες; Είναι περιορισμένη στο τοπικό επίπεδο ή μπορεί να ανοίξει μεγαλύτερους ορίζοντες; Σε ποιον βαθμό η δημόσια εκπαίδευση συνδέεται με τον αγώνα για αυτονομία; Τι είδους ελευθερία υπερασπίζεται η αυτόνομη εκπαίδευση; Είναι η αυτονομία, ως αντιαποικιακή πρακτική, ένας δρόμος αντίστασης ή μήπως οδηγεί σε αποπολιτικοποίηση των εκπαιδευτικών διαδικασιών; Περισσότερο από το να δώσουμε οριστικές απαντήσεις –που είναι ένα πολύ ευρύτερο και πιο συλλογικό καθήκον– επιδιώκουμε να ανοίξουμε συζητήσεις. Σε διάλογο με τη ζαπατιστική εκπαίδευση και με τις προκλήσεις και τα μονοπάτια του Ιστού των Λαών [The Web of the Peoples].
Ζαπατιστική εκπαίδευση
Από το 1994, μια από τις μεγαλύτερες λαϊκές εξεγέρσεις της σύγχρονης ιστορίας βρίσκεται σε εξέλιξη στα βουνά της Τσιάπας, στο νοτιοανατολικό Μεξικό. Στα τριάντα αυτά χρόνια, οι λαοί Μάγια άσκησαν στην πράξη το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, οργανώνοντας οι ίδιοι τους βασικούς τομείς της συλλογικής ζωής τους, ανάμεσά τους και την εκπαίδευση. Δεν είναι το κράτος ή το κεφάλαιο που ορίζει την εκπαίδευση των Ζαπατίστας, αλλά οι ίδιες οι κοινοτικές συνελεύσεις, με ουσιαστικό ρόλο για τις γυναίκες. Σήμερα, μέσα σε ένα τοπίο επιθέσεων από παραστρατιωτικές ομάδες, αυξανόμενης διακίνησης ναρκωτικών και κυβερνητικών σχεδίων για «αναπτυξιακά έργα» που απειλούν τις κοινότητες, η ζαπατιστική εκπαίδευση συνεχίζει να μετασχηματίζεται μαζί με το συνολικό εγχείρημα της αυτονομίας. Πρόσφατα, το κίνημα ανακοίνωσε μια αλλαγή στις δομές του: οι εκατοντάδες Αυτόνομοι Δήμοι αντικαθίστανται από χιλιάδες Τοπικές Αυτόνομες Κυβερνήσεις, οι οποίες θα μπορούν να ελέγχουν άμεσα τους αυτόνομους διοικητικούς τους χώρους, συμπεριλαμβανομένων των σχολείων.
Η ζαπατιστική εκπαίδευση έχει χαράξει ένα μονοπάτι γεμάτο δυσκολίες αλλά και δυνατότητες, διεκδικώντας τα σχολεία μέσα από τον αγώνα για αυτονομία. Το εκπαιδευτικό της σύστημα είναι ριζικά διαφορετικό από τα κρατικά και ιδιωτικά σχολεία της περιοχής. Οι δάσκαλοι δεν έρχονται «απ’ έξω», αλλά είναι μέλη των ίδιων των κοινοτήτων· άνθρωποι που διατηρούν τη σύνδεσή τους με τη γη. Ονομάζονται «προωθητές της αυτόνομης εκπαίδευσης» ή, στη γλώσσα των Τσοτσίλ (Tzotzil), jnikesvany – που σημαίνει «αυτός που κινείται». Οι jnikesvany κινούνται ανάμεσα στους ανθρώπους, προωθώντας τη σχέση με τη γνώση, βασιζόμενοι στις ανάγκες και τις ερωτήσεις των μαθητών και της κοινότητας.
Οι προωθητές αυτοί διορίζονται από τις συνελεύσεις και στηρίζονται από μια εκλεγμένη επιτροπή εκπαίδευσης, που καθοδηγεί και υποστηρίζει το έργο τους. Κάθε δάσκαλος είναι υπόλογος στην κοινότητα, ενώ και η κοινότητα έχει τις δικές της ευθύνες: όσο οι προωθητές αφιερώνονται στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες της κοινότητας, η κοινότητα τούς ανταποδίδει άμεσα με καλαμπόκι, φασόλια ή με συλλογική εργασία στα χωράφια της οικογένειάς τους.
Λόγω του αντικρατικού της χαρακτήρα, ένας ανυποψίαστος παρατηρητής θα μπορούσε να φανταστεί κάποια ομοιότητα μεταξύ της ζαπατιστικής εκπαίδευσης και του homeschooling που προτείνεται από την ακροδεξιά στη Βραζιλία, αλλά στην πραγματικότητα οι προτάσεις αυτές είναι ανταγωνιστικές.
Η κατ’ οίκον εκπαίδευση είναι εξαιρετικά ιδιωτική και συντηρητική και αδειάζει την πιο συλλογική πτυχή της εκπαίδευσης, καθιστώντας αδύνατη την κοινωνικοποίηση και τις σχέσεις με διαφορετικές γνώσεις και κόσμους. Στον αντίποδα, η ζαπατιστική εκπαίδευση διευρύνει τη σχέση μεταξύ σχολείου και συλλογικής ζωής και έχει ως μία από τις κατευθυντήριες γραμμές της τη λαϊκή αυτοοργάνωση και το τέλος της ατομικής ιδιοκτησίας.
Τα αυτόνομα σχολεία αποτέλεσαν βαθύ μετασχηματισμό στην καθημερινή ζωή των Ζαπατίστας. Οι παλαιότεροι θυμούνται τις τρομερές εμπειρίες στα σχολεία πριν από την εξέγερση του 1994: χρόνια ολόκληρα να παρακολουθούν μαθήματα δίχως να καταλαβαίνουν τους ισπανόφωνους δασκάλους· ένας χώρος κενός νοήματος, γεμάτος καταπίεση για το γεγονός ότι ήταν ιθαγενείς. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ακραίου ρατσισμού, και μετά το ναυάγιο των διαπραγματεύσεων με το κράτος το 1997, οι Ζαπατίστας πήραν την οριστική απόφαση να φτιάξουν τη δική τους εκπαιδευτική οργάνωση.
Το κίνημα κάλεσε τότε τη βάση του να αποσύρουν τα παιδιά τους από τα κρατικά σχολεία και να οργανώσουν οι ίδιοι την εκπαίδευση των μελλοντικών δασκάλων. Έτσι, τα επίσημα σχολεία αντικαταστάθηκαν από αυτόνομα· και όπου δεν υπήρχαν καθόλου, χτίστηκαν καινούργια με συλλογική προσπάθεια.
Στην αρχή συμφωνήθηκαν συλλογικά ορισμένοι βασικοί προσανατολισμοί για να καθοδηγούν το αυτόνομο εκπαιδευτικό σύστημα. Στα ζαπατιστικά σχολεία, η κύρια γλώσσα είναι πάντα η μητρική γλώσσα της κοινότητας, ενώ τα ισπανικά και άλλες γλώσσες ενσωματώνονται οργανικά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η μάθηση δεν διαχωρίζεται ποτέ από τη ζωή της κοινότητας και τη γη. Η γνώση προκύπτει από τη συνάντηση –όχι πάντα αρμονική– της επιστήμης με την παραδοσιακή σοφία, με σημείο αναφοράς τον αγώνα για αυτονομία. Οι μαθητές δεν αντιμετωπίζονται ως «άδεια δοχεία» που πρέπει να γεμίσουν με πληροφορίες, αλλά ως ενεργά υποκείμενα που συμμετέχουν και στη λήψη αποφάσεων. Η ζαπατιστική εκπαίδευση είναι μια κραυγή ενάντια στην «τραπεζική εκπαίδευση» και ανθίζει μέσα από τα μικρά βήματα και τις σιωπές των κοινοτήτων.
Η πρόσφατη επέτειος των 100 χρόνων από τη γέννηση του παιδαγωγού Πάολο Φρέιρε, ενός σημαντικού συστηματοποιητή μιας παιδαγωγικής της αυτονομίας, υπενθυμίζει πόσο αντηχεί το έργο του στη ζαπατιστική εμπειρία, που οδηγεί την ιδέα της αυτονομίας στην εκπαίδευση στις έσχατες συνέπειές της. Η θεολογία της απελευθέρωσης, μια από τις πηγές του ζαπατισμού που μετασχηματίστηκε στην Τσιάπας σε «θεολογία των αυτόχθονων», διασταυρώθηκε με τα κινήματα λαϊκής εκπαίδευσης που συγκλόνισαν τη Λατινική Αμερική τη δεκαετία του ’60. Οι Μάγια απορρόφησαν αυτές τις ιδέες, τις μετασχημάτισαν μέσα στην αντίστασή τους και διαμόρφωσαν μια ισχυρή κριτική στον καπιταλισμό και την αποικιοκρατία.
Παράλληλα, υπάρχει ένα έντονο ιθαγενικό ρεύμα διανοούμενων που διαπερνά την καθημερινότητα των κοινοτήτων. Οι ζαπατίστας δάσκαλοι μελετούν παιδαγωγούς της λαϊκής εκπαίδευσης αλλά και στοχαστές της κλασικής και σύγχρονης Αριστεράς. Ωστόσο, οι ίδιοι τονίζουν ότι η θεωρία δεν αρκεί: η πραγματική εκπαίδευση γεννιέται από τον στοχασμό πάνω στη ζωή της κοινότητας. Στην καρδιά αυτής της κοσμοαντίληψης βρίσκεται το ch’ulel —η «ψυχή», η πνοή της ζωής που κατοικεί σε όλα τα όντα: στα δέντρα, τα ποτάμια, τη γη, τα ζώα και τους ανθρώπους. Όλα συνδέονται, όλα έχουν αξία. Αντίθετα, η εκπαίδευση «από τα πάνω» διδάσκει να υποτιμούμε αυτή τη σχέση, να βλέπουμε τα άλλα όντα ως κατώτερα. Εκεί ριζώνει ο ρατσισμός και η οικοκτονία.
Ο καπιταλισμός αποδυναμώνει το ch’ulel των όντων. Η αυτόνομη εκπαίδευση προσπαθεί να το δυναμώσει ξανά. Δεν υπόσχεται μια τέλεια ισορροπία· μιλά για ένα διαρκές περπάτημα, γεμάτο ερωτήσεις. Αυτή η «παιδαγωγική του περπατήματος» κάνει τα σχολεία χώρους πειραματισμού και ενίσχυσης των αγώνων, όπου η κοινότητα μπαίνει στο κέντρο και η μάθηση απαιτεί δέσμευση ολόκληρης της ύπαρξης, όχι μόνο του νου. Για να διδάξει και να μάθει κανείς, πρέπει να ανήκει στη γη. Η γη, θεμελιώδης απαίτηση του κινήματος ήδη από το 1994, δεν είναι ένας νεκρός πόρος, αλλά το θεμέλιο των θεών (yajval) και της συλλογικής ζωής.
Τρέχουσες προκλήσεις και ο Ιστός των Λαών
Στην 30ή επέτειο της εξέγερσης, οι Ζαπατίστας γιόρτασαν με ένα μεγάλο πάρτι γεμάτο μουσική και χορό. Μαζί όμως με τη γιορτή ήρθε και η πολιτική υπενθύμιση: ο Subcomandante Moisés, μιλώντας εκ μέρους της διοίκησης, τόνισε ότι «δεν υπάρχουν μοντέλα ή έτοιμες φόρμουλες»· η εποχή απαιτεί συλλογική πράξη. Η υπεράσπιση της κοινής ζωής, της συλλογικής οργάνωσης και της γης επανερχόταν ξανά και ξανά στην ομιλία του. Και ξεκαθάρισε: ο καπιταλισμός δεν μπορεί να εξανθρωπιστεί· όσοι έρχονται απ’ έξω πρέπει να βρουν τρόπους να οργανωθούν μέσα από τις δικές τους γεωγραφίες.
Η αυτονομία των Ζαπατίστας δεν σημαίνει απομονωμένο αγώνα. Η οικολογική κατάρρευση δείχνει ότι τα πάντα συνδέονται: μια πυρκαγιά που ανάβει η αγροτική βιομηχανία στη Βραζιλία επηρεάζει τη ζωή στο Μεξικό, όπως και το σχέδιο του «Τρένου των Μάγια» έχει αντίκτυπο στις κοινότητες της Νότιας Αμερικής. Για αυτό έχει σημασία να σκεφτούμε εκπαιδευτικές πρακτικές που υφαίνουν δεσμούς ανάμεσα σε διαφορετικούς αγώνες και γεωγραφίες. Όπως είπε ο Ζαπατίστας δάσκαλος Emiliano: «Ο ζαπατισμός δεν είναι μοντέλο που όλοι πρέπει να αντιγράψουν· είναι ένα κάλεσμα στους λαούς να αγωνιστούν με τον δικό τους τρόπο, στη δική τους γεωγραφία».
Κι αν οι Ζαπατίστας αποτελούν έμπνευση, αυτό δεν σημαίνει ότι το δικό τους εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να γίνει μέτρο για όλους. Αν το αντιμετωπίζαμε έτσι, θα αποκλείαμε άλλες μορφές αντίστασης που, χωρίς να αντιγράφουν τη ζαπατιστική αυτονομία, παλεύουν κι αυτές για την ελευθερία τους. Στη Βραζιλία, για παράδειγμα, οι απαλλοτριώσεις γης των μαγεμένων Tupinambá στην Ολιβένσα ή των Pataxó Hã Hã Hã Hãe στη νότια Μπαΐα, όπως και η αυτο-οριοθέτηση των εδαφών των Munduruku στην Παρά, δείχνουν πως ο αγώνας για τη γη είναι ταυτόχρονα και εκπαιδευτική διαδικασία.
Ο «Ιστός των Λαών» μιλά γι’ αυτή τη μετάβαση από τη γη στην επικράτεια ως μια παιδαγωγία της συλλογικής πράξης: «Η προοπτική μας δεν είναι να ζητάμε από το κράτος να μας παραχωρήσει οικόπεδα. Οι ίδιοι οι άνθρωποι πρέπει να κατακτήσουν τα εδάφη· μέσα από τον αγώνα γεννιούνται οι συμβολισμοί που μετατρέπουν τη γη σε έδαφος» (Ferreira & Felício, 2021, σ. 44). Αυτό δεν σημαίνει ότι η αυτονομία είναι απόλυτη. Στα εδάφη που βρίσκεται ο Ιστός των Λαών, υπάρχουν και χώροι αναγκαστικής συνύπαρξης με το κράτος.
Στον οικισμό Terra Vista, στη νότια Μπαΐα, λειτουργούν δύο δημόσια σχολεία –ένα του δήμου και ένα του κράτους– που, με όλες τους τις αντιφάσεις, αποτελούν σημαντικούς χώρους μάθησης και διαλόγου με την κοινότητα. Παράλληλα, υπάρχει το Universidade dos Povos (Πανεπιστήμιο των Λαών), το εκπαιδευτικό μέτωπο της Teia, που προωθεί μια παιδαγωγική κυριαρχία βασισμένη στην κοσμοαντίληψη του λαού, στις αρχές της αγρο-οικολογίας, στην παραδοσιακή γνώση και στον αγώνα για γη και έδαφος. Το ότι ονομάζεται «Πανεπιστήμιο» είναι πρόκληση από μόνο του: μια ανατροπή της συμβατικής ιδέας του πανεπιστημίου, σε ένα πείραμα εμβάθυνσης και ενίσχυσης της γνώσης του λαού.
Οι προκλήσεις, βέβαια, είναι μεγάλες. Ο καπιταλισμός και η αποικιοκρατία συχνά μετατρέπουν την έννοια της αυτονομίας σε μια ψευδαίσθηση ατομικής ελευθερίας. Ακόμη και σε ακτιβιστικούς χώρους κυκλοφορεί μια «αποαποικιοκρατία» κενή, αποπολιτικοποιημένη. Η Aymara στοχάστρια Silvia Cusicanqui ξεχωρίζει καθαρά ανάμεσα στον αντιαποικιακό αγώνα και την αποαποικιοκρατία:
«Από την εποχή της αποικιοκρατίας υπήρξαν αντιαποικιακοί αγώνες. Η αποαποικιοκρατία, όμως, είναι μια πρόσφατη μόδα που συχνά εκμεταλλεύεται και επανερμηνεύει αυτούς τους αγώνες, αποπολιτικοποιώντας τους. Δεν είναι δράση ούτε συνειδητή συμμετοχή. Ο αντιαποικιακός αγώνας υπάρχει στα ίδια τα γεγονότα, στην απονομιμοποίηση κάθε αντικειμενοποίησης και διακοσμητικής χρήσης των ιθαγενών μέσα στο κράτος». (Cusicanqui, 2019)
Μέσα σε αυτή τη λογική, η Mestra Mayá αφηγείται πώς έγινε δασκάλα μέσα από τον ίδιο τον αγώνα για την ανάκτηση της γης, πλάι στους μαγεμένους [2]:
«Οι γονείς πήγαιναν στις ανακτήσεις και κουβαλούσαν μαζί τα παιδιά τους. Εγώ έπρεπε να πάω. Είχα 396 αίθουσες διδασκαλίας. Και συμμετείχα και στις 396 ανακτήσεις. (…) Πήγαινα εκεί και ρωτούσα τα παιδιά αν ήξεραν γιατί βρίσκονταν σε εκείνο το μέρος. Με αυτόν τον τρόπο, μαθαίναμε και ξαναγράφαμε την ιστορία μας». (Mestra Mayá, 2022, σ. 63)
Για εκείνη, η παιδαγωγική των επανάκτησης περιλαμβάνει τη συλλογική αφήγηση και επαναδιήγηση των ιστοριών των ανθρώπων που εκτοπίστηκαν. Στην ιστορία του αποικισμού στην ήπειρο, η ταξική πάλη είναι ένας αγώνας για τη γη, που χαρακτηρίζεται από βίαιη οικειοποίηση. Το εκπαιδευτικό έργο των επανακτήσεων είναι απαραίτητο για να μάθουμε από τη γη, διατηρώντας ζωντανό το πνεύμα που συνδέεται με τους μαγεμένους σε έναν ανταρτοπόλεμο που ανανεώνεται συνεχώς:
«Μπορεί να έχουμε πολλές δυσκολίες με τον αγώνα. Όταν όμως βάζουμε τα πόδια μας στο έδαφος, όταν ακουμπάμε το αυτί μας στη γη και νιώθουμε το βογγητό της, ακούμε το κάλεσμά της και ξέρουμε πώς να ακολουθήσουμε τα βήματά μας. Γιατί ακούμε». (Mestra Mayá, 2022, σ. 74)
Το κάλεσμα της Mestra Mayá και η έμπνευση της ζαπατιστικής εκπαίδευσης δείχνουν έναν δρόμο που δεν είναι ούτε τοπικιστικός ούτε κλειστός σε μια ταυτότητα: είναι εκπαίδευση που διδάσκει το «ανήκειν» στη γη. Η παιδαγωγική κυριαρχία στοχεύει να οικοδομήσει αυτονομία στηριγμένη στην αλληλεξάρτηση: ανάμεσα στους ανθρώπους, ανάμεσα στους ανθρώπους και τα μη ανθρώπινα όντα που μοιράζονται τη Γη· ανάμεσα σε διαφορετικές γνώσεις που χρειάζονται για να αντιμετωπιστεί η οικολογική κατάρρευση.
Η αλληλεξάρτηση αντιμάχεται την εξάρτηση που παράγει ο καπιταλισμός, διασπώντας και αφοπλίζοντας τη συλλογική δράση. Η «τραπεζική εκπαίδευση», με την κάθετη λογική της, αναπαράγει αυτήν ακριβώς την εξάρτηση, νομιμοποιώντας μια ψευδή ιδέα «παγκόσμιου κοινού καλού» που σβήνει τις λαϊκές γνώσεις και τις κοινωνικές αντιφάσεις.
Η αυτόνομη εκπαίδευση, αντίθετα, καλλιεργεί την αλληλεξάρτηση και έτσι επιτρέπει την ενότητα χωρίς ομογενοποίηση· έναν κόσμο όπου χωράνε πολλοί κόσμοι, όπως λένε οι Ζαπατίστας. Στον καιρό της φωτιάς που καταστρέφει τα εδάφη παντού, οι συλλογικές αυτές συζητήσεις γίνονται όλο και πιο επείγουσες.
Και το ερώτημα που θέτει ξανά και ξανά ο ζαπατισμός ηχεί στο τέλος: «¿Y tú, qué?» (Κι εσύ, τι θα κάνεις;).
Σημειώσεις:
- Η συνάντηση L@s Zapatistas y las ConCiencias por la Humanidad πραγματοποιήθηκε στην Τσιάπας, το 2016 και το 2017.
- Προγονικές οντότητες που χτίζουν γέφυρες μεταξύ του γήινου κόσμου και του πνευματικού κόσμου μεταξύ ορισμένων ιθαγενών λαών.
Βιβλιογραφία
BARBOSA, L., & ROSSET, P. Concepções e exercícios da autonomia entre os movimentos indígenas e camponeses da América Latina. Revista Nera, v. 27, n. 2, 2024.
CUSICANQUI, S. “Tenemos que producir pensamiento a partir de lo cotidiano”. Entrevista de Kattalin Barber. Revista El Salto, 2019.
FERREIRA, J. & FELÍCIO, E. Por terra e território: o caminho da revolução dos povos no Brasil. Teia dos Povos, 2021.
FREIRE, Paulo. Pedagogia da Autonomia. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2011.
___________. Pedagogia do Oprimido. 17. ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1987.
MESTRA MAYÁ. A escola da reconquista. Teia dos Povos, 2022.
MUNDURUKU, Daniel. O caráter educativo do movimento indígena brasileiro (1970-1990). São Paulo: Paulinas, 2012.STENGERS, I. & DEBAISE, D. L’insistance des possibles. Pour un pragmatisme spéculatif. Multitudes, v. 65, p. 82-89, 2017.
