Κείμενο: Σπύρος Κωνσταντούλας, καρδιολόγος
Για την ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή έχει χυθεί πολύ μελάνι μέχρι σήμερα και αντί να εμβαθύνει και να διαυγάσει τα πολλαπλά επίπεδα σημασιών που περιέχει, κατάφερε να φέρει σύγχυση και να τα συσκοτίσει λόγω των επιφανειακών και αυθαίρετων ερμηνειών που εκπηγάζουν κυρίως από συναισθηματική καθήλωση και αφελή ρομαντισμό.
Ερμηνείες όπως οτι πρόκειται για σύγκρουση ατόμου – κοινωνίας, οικογένειας – κράτους, ιδιωτικού – δημοσίου, ηθικής – πολιτικής ή οτι δήθεν είναι θρησκευτική τραγωδία με στόχο τη λύτρωση και τον εξαγνισμό, είναι εντελώς αστήρικτες.
Και για του λόγου το αληθές να επισημάνουμε μόνο ότι λύτρωση και εξαγνισμός είναι θρησκευτικοί όροι όπως και το άγος (μίασμα) αλλά και τα αντίθετα του – αγνότητα εξαγνισμός, αγιότητα – που προέρχονται από την ίδια ετυμολογική ρίζα. Την ίδια εποχή ο Ευριπίδης θα δείξει καθαρά με τον Ιππόλυτο, οτι η αφοσίωση και προσκόλληση στην αγνότητα είναι μορφή ύβρεως απέναντι στον Έρωτα, γι αυτό και η Αφροδίτη θα τον οδηγήσει στην καταστροφή.
Οι Αθηναίοι του 5ου π.Χ αιώνα με την απίστευτη ζωτικότητα και πρωτόγνωρη δημιουργικότητα, ανέτρεψαν και μετέτρεψαν μεταξύ τόσων άλλων και τις περισσότερες θρησκευτικές έννοιες σε ανθρωπολογικές και πολιτικές σημασίες και αξίες (Μέτρο, Ύβρις, Κάθαρση, Φρόνηση).
Όσο περισσότερο ρίζωνε και ευδοκιμούσε το πολιτικό στοιχείο τόσο υποχωρούσε το θρησκευτικό και το ιερό και να θυμίσουμε εδώ πως δεν υπάρχει αρχαία ελληνική τραγωδία αλλά Αθηναϊκή τραγωδία, η οποία όπως και η Φιλοσοφία δημιουργούνται μέσα και μαζί με τη Δημοκρατία.
Η Αντιγόνη του Σοφοκλή ως η κατεξοχήν πολιτική τραγωδία δείχνει καθαρά πως η Δημοκρατία είναι το πολίτευμα της γόνιμης αντιπαράθεσης και συναρμογής όλων των γνωμών (ίσον φρονείν), ενώ η «μονοκρατορία» της γνώμης (μόνος φρονείν) και η περιχαράκωση στο «δίκιο» του καθενός (Αντιγόνη, Κρέων) δεν συγκροτεί πολιτεία πόσο μάλλον Δημοκρατία, εξ ου και η ειρωνεία του Ποιητή δια στόματος του Αίμονα στον Κρέοντα: “ωραία θα κυβερνούσες μόνος σου μια έρημη πόλη”!
Όπως οι νόμοι προκύπτουν από τη διαβούλευση και το συγκερασμό όλων των γνωμών (έδοξε τη Βουλή και τω Δήμω) έτσι και η Δημοκρατική Πολιτεία ευνομείται με τη συνύφανση (νόμους παρείρων) νόμων και θεσμών, άγραφων και γραπτών.
Η Τραγωδία υπάρχει ακριβώς επειδή οι πρωταγωνιστές ως υβριστές συγκρούονται με πείσμα και ισχυρογνωμοσύνη οχυρωμένοι και στεγανοί ο καθένας στο δικό του «δίκιο» (μόνος φρονείν), αλλιώς δε θα είχαμε Τραγωδία.
Η Αντιγόνη μηρυκάζει διαρκώς τη συναισθηματική της εμμονή και προσκόλληση στους άγραφους νόμους και τα έθιμα ταφής και αδιαφορεί παντελώς για τους νόμους της πόλης.
Η στάση της Αντιγόνης δεν είναι αντίσταση αλλά περιχαράκωση στο δικό της «δίκαιο» εισερχόμενη με αυτόν τον τρόπο στην ύβρη του «μόνος φρονείν».
Ούτε την Ελευθερία συμβολίζει η Αντιγόνη, γιατί η αληθινή ελευθερία είναι η ελευθερία με αυτοκυριαρχία, αίσθηση του μέτρου και αυτοπεριορισμό και όχι ακρασία, αμετρία και αλύγιστο πείσμα (άγαν φρονήματα).
Η αφροσύνη (εν αφροσύνη καθελόντες) της Αντιγόνης και η εμμονή της στο «μόνος φρονείν» με τη μορφή της ψευδοαντίστασης (τόλμας χάριν) δεν αποτελεί παρά μορφή ύβρεως απέναντι στο «ίσον φρονείν» που πραγματικά σημαίνει αποφασίζουμε από κοινού.
Ο Σοφοκλής μέσω του Χορού στο πρώτο στάσιμο θα υμνήσει τη δεινότητα του ανθρώπου με τη διπλή της σημασία: άλλοτε βαδίζει προς το κακό και άλλοτε προς το καλό (τοτέ μεν κακόν, άλλοτε επ’ εσθλόν έρπει) κι αυτό δεν είναι μοιρολατρικό αλλά προαιρετικό καθώς η ευθύνη της επιλογής καταλογίζεται στον ίδιο τον άνθρωπο που είναι δεινός ή για το καλό ή για το κακό.
Με το δίπολο κακός – εσθλός, ο Ποιητής δεν ηθικολογεί αλλά σηματοδοτεί τη βαθιά πολιτική σημασία που ακολουθεί με την αντιστοιχία Υψίπολις – Άπολις τονίζοντας με έμφαση την πολιτική αρετή της συνύφανσης των νόμων: άξιος πολίτης είναι αυτός που συνυφαίνει τους νόμους της πόλης και τη δικαιοσύνη των θεών κατοχυρωμένη με όρκους (νόμους παρείρων χθονός θεών τ’ ένορκον δίκαν, υψίπολις), ενώ ανάξιος εκείνος που εξαιτίας υπερβολικού θράσους αφήνει το κακό να τον κατοικήσει (άπολις ότω το μη καλόν ξύνεστι τόλμας χάριν).
Η Αντιγόνη όπως και ο Κρέων είναι σύμβολα ανάξιου πολίτη (άπολις) επειδή με πείσμα νοιάζονται για τη δική τους γνώμη και τα εγωιστικά τους ενδιαφέροντα σε αντίθεση με τον άξιο πολίτη (υψίπολις) που παθιάζεται για τα κοινά και που προϋποθέτει «Παιδεία προς τα κοινά ποιητική της όλης αρετής», όπως θα επισημάνει αργότερα ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά.
Επομένως οι υπέρτατες αρετές είναι οι πολιτικές αρετές. Η πολιτική επικρατεί της ηθικής χωρίς αυτό να σημαίνει ότι την καταργεί.
Κι ενώ αμφότεροι οι πρωταγωνιστές είναι ακραίοι και υβριστές και τους πρέπει ο χαρακτηρισμός άπολις, εκείνος που ενσαρκώνει το μέτρο και την φρόνηση είναι ο Αίμων που δικαίως θα τον λέγαμε υψίπολι, ο Αίμων που σθεναρά υποστηρίζει πώς η φρόνηση είναι το αντίθετο της περιφρόνησης της γνώμης των άλλων.
Με εκπληκτική ωριμότητα και εικονοπλαστική δεινότητα ο Αίμων θα παραστήσει το μέτρο και τη φρόνηση με τις κάτωθι ζωντανές παρομοιώσεις: «βλέπεις τα δέντρα που λυγίζουν στην άκρη του ορμητικού χειμάρρου και σώζουν τα κλωνάρια τους ενώ όσα αντιστέκονται σύριζα αφανίζονται. Έτσι και το ιστιοφόρο αν παρατεντώσεις τα πανιά και δεν τα χαλαρώσεις το πλοίο ανάποδα θα στραφεί και ανάποδα θα πλέει». Η Αντιγόνη όμως δεν ξέρει να υποχωρεί μπροστά στο καταστροφικό κακό (είκειν ουκ επίσταται κακοίς) γι’ αυτό και μόνη της οδηγείται στον αφανισμό.
Συμπερασματικά θα λέγαμε πως ο Σοφοκλής στο τέλος της τραγωδίας και καθόλου τυχαία, δεν υμνεί παρά τη φρόνηση και την τοποθετεί πάνω από όλα ακόμα και από την ίδια την ευδαιμονία επειδή η ευδαιμονία δίχως φρόνηση δεν είναι ευδαιμονία και συχνά οδηγεί στην αλαζονεία, την ύβρη και την καταστροφή. «Πολλώ το φρονείν πρώτο ευδαιμονίας υπάρχει».
