Κείμενο: Ηλίας Σεκέρης
Ο άνθρωπος είναι το μόνο ον που έχει τη δυνατότητα να αναρωτηθεί για το νόημα της ύπαρξης και ταυτόχρονα να μετατραπεί σε άβουλο εκτελεστή εντολών ― να απαρνηθεί δηλαδή το χάρισμα αυτό της σκέψης. Αυτή η οντολογική ετερονομία, αποτελεί το πεδίο που ριζώνει η κοινοτοπία του κακού, έτσι όπως τη διατύπωσε η σπουδαία Hannah Arendt μετά την παρακολούθηση της δίκης του Άιχμαν (Άρεντ, 2009).
Ο Άιχμαν, ήταν ο άνθρωπος που ήταν υπεύθυνος για να οργανώνει τη μεταφορά των Εβραίων από όλα τα μέρη της κατεχόμενης Ευρώπης προς τα στρατόπεδα θανάτου. Αντισυνταγματάρχης των SS και δεξί χέρι του Χίτλερ, έχει χαρακτηριστεί ως ο «αρχιτέκτονας του Ολοκαυτώματος». Η Arendt, παρούσα στη δίκη του, διέκρινε κάτι ανατριχιαστικό για την ίδια την ανθρώπινη κατάσταση: ο Άιχμαν δεν ήταν το τέρας που θα περίμενε κανείς, δεν εμφορούνταν από μίσος ή σαδισμό· ήταν ένας μετριοπαθής υπάλληλος, χωρίς ιδιαίτερη προσωπική πρωτοβουλία, ο οποίος μετέτρεψε το απόλυτο κακό, σε μια τεχνική διαδικασία. Ο ίδιος δεν εκδήλωσε ποτέ ανοιχτά αντισημιτικά αισθήματα και συχνά διακήρυσσε ότι δεν έχει τίποτα εναντίον των Εβραίων. Λάμβανε, όμως, τις αποφάσεις για την εξόντωσή τους με απόλυτα γραφειοκρατική ψυχρότητα. Εκτελούσε διαταγές, δεν σκεφτόταν, δεν αμφισβητούσε – ούτε το νόημα, ούτε τις συνέπειες των πράξεών του. Υποστηριζόμενος από την δήθεν «ιδεολογία της αντικειμενικότητας» και ακολουθώντας πάντα τον υποτιθέμενο «νόμο του Φύρερ» διέπραξε κάποια από τα μεγαλύτερα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Αυτό ακριβώς είναι η κοινοτοπία του κακού: η άρνηση της ευθύνης, η απορρόφηση του ατόμου από τη ροή του συστήματος (Άρεντ, 2009).
Αν η Arendt όμως αποκάλυψε με τον τρόπο αυτόν την τετριμμένη φύση του κακού, θα τολμήσω να πω ότι αυτό που συμβαίνει σήμερα στην Παλαιστίνη δεν είναι παρά η κοινοτοπία της ετερονομίας σε όλη της την κυνική έκταση: ένα ολόκληρο κράτος, διαπράττει συστηματική γενοκτονία με τα πιο τεχνοκρατικά, ψυχρά, «καθημερινά» μέσα ― και ο υπόλοιπος κόσμος παρακολουθεί αμέτοχος, διαπράττοντας το κακό της αδιαφορίας (Bauman, 1991). Φυσικά εξαιρέσεις υπάρχουν, άνθρωποι που με όποια μέσα διαθέτουν στέκονται αλληλέγγυοι στα δεινά των ανθρώπων της Παλαιστίνης. Όμως εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι αποτελούν μια μειοψηφία. Μια εξαίρεση στον κανόνα. Ένα «λάθος» στο κυρίαρχο φαντασιακό της ασημαντότητας – για να δανειστώ έναν όρο του Καστοριάδη (Καστοριάδης, 2000).
Η γενοκτονία στην Παλαιστίνη είναι δημόσια και τηλεοπτική – παίζει παντού. Βόμβες πέφτουν μπροστά στα μάτια μας, παιδιά πεθαίνουν σε live μετάδοση. Οι καταστροφές και οι θάνατοι έχουν γίνει στατιστικά στοιχεία και νουμεράκια σε πίνακες. Αυτή η διαδικασία ― από το έγκλημα στο νούμερο και κατ’ επέκταση από το πρόσωπο στην αφηρημένη κατηγορία του «εχθρού» ― αποτελεί το τελικό στάδιο της κοινοτoπίας του κακού: την καθολική ετερονομία του νου και της πράξης.
Το ισραηλινό κράτος παράγει μια καθημερινή ρουτίνα καταστροφής, χρησιμοποιώντας τη γενοκτονία που διαπράττει ως μηχανισμό επιβολής. Και αυτή η φρίκη που μας φαίνονταν κάποτε αδιανόητη έχει σταδιακά κανονικοποιηθεί, μέσω μιας γραφειοκρατίας του θανάτου. Τι εννοώ; Κάθε πιλότος που πατά το κουμπί, κάθε πολιτικός που υπογράφει μια διαταγή, ή στέκεται δίπλα – δίπλα και υποστηρίζει το δολοφονικό κράτος του Ισραήλ (βλ. ελληνική κυβέρνηση, Μητσοτάκης, Γεωργιάδης και λοιποί), κάθε δημοσιογράφος που αποσιωπά ή συγκαλύπτει εξυπηρετώντας συγκεκριμένη ατζέντα, αλλά και κάθε πολίτης που κοιτάζει αδιάφορα, συνεισφέρει στο σύστημα του κακού ― και δεν τρέχει και τίποτα, αφού το κάνει μέσα στην πλήρη αίσθηση της «τάξης» και της «νομιμότητας».
Η Arendt, Εβραία, κυνηγημένη και ίδια από τον ναζισμό, δεν εξιδανίκευσε ποτέ κανένα θύμα, ούτε χάιδεψε τα αυτιά καμιάς «ταυτότητας». Η βαθύτερη αλήθεια της σκέψης της είναι ότι το κακό ― δηλαδή η άρνηση του ανθρώπινου μέσα στον άνθρωπο ― δεν είναι θέμα φυλής, θρησκείας, έθνους: είναι θέμα της σχέσης μας με τη σκέψη, τη δικαιοσύνη, τον Άλλον (Άρεντ, 2009). Τι άλλο βλέπουμε λοιπόν στην Παλαιστίνη, αν όχι την καθολική έκπτωση του πολιτικού, του ανθρώπινου και του ηθικού; Ένα κράτος με ιστορικό τραύμα (το Ολοκαύτωμα) αναπαράγει πάνω σε άλλους αυτό που υπέστη, βαδίζοντας τυφλά μέσα στη δική του κοινοτoπία της ετερονομίας. Ό,τι χθες θεωρούταν ασυγχώρητο, σήμερα είναι «νόμιμη» πολιτική πρακτική ― και όχι από τίποτα «δαίμονες», αλλά από ανθρώπους που υπακούουν, που λειτουργούν μέσα στη ρουτίνα ενός κρατικού μηχανισμού (Άρεντ, 2009; Bauman, 1991).
Ο ρόλος της Διεθνούς Κοινότητας
Φυσικά το έγκλημα δεν αφορά μόνο τον θύτη. Το σύγχρονο κακό είναι διαχυμένο ― είναι το πλέγμα θεσμών, κυβερνήσεων, διεθνών οργανισμών, που σιωπούν, που υπεκφεύγουν, που μετατρέπουν τη γενοκτονία σε τεχνοκρατική διαδικασία. Λόγια όπως «καταδικάζουμε τη βία απ’ όπου κι αν προέρχεται» χρησιμοποιούνται ως θωράκιση της αδράνειας (Bauman, 1991). Τίποτα δεν διαταράσσει το ύπνο του υπαλλήλου, του νοικοκύρη, του ψηφοφόρου. Αυτή η απάθεια, αυτή η εσωτερική παράδοση, είναι η σύγχρονη μορφή της ετερονομίας.
Και αν μιλάω για ετερονομία, το κάνω γιατί δεν την θεωρώ απλώς ως υπακοή στον νόμο του άλλου· αλλά ως βαθιά, σχεδόν μεταφυσική, με έναν καντιανό τρόπο, απάρνηση της δυνατότητας για σκέψη και πράξη. Είναι το τέλος της ελευθερίας. Ο Καστοριάδης μίλησε για την ετερονομία ως μια συλλογική αυτο-τύφλωση: όταν οι άνθρωποι ζουν μέσα σε θεσμούς που δεν τους κατανοούν, που δεν τους αμφισβητούν, που τους υπηρετούν μηχανικά, παύουν να είναι δημιουργοί, γίνονται φαντάσματα (Καστοριάδης, 1978). Όταν το πολιτικό πεδίο νεκρώνεται, ο καθένας αρκείται στη θέση του ― και το κακό κυκλοφορεί ελεύθερο, ασήμαντο, κοινοτοπικό (Άρεντ, 2009).
Η Παλαιστίνη, σήμερα, γίνεται έτσι ο καθρέφτης της οικουμενικής ετερονομίας. Η τύχη των Παλαιστινίων αποκαλύπτει το παγκόσμιο βάθος της παραίτησης από την κριτική, τη δικαιοσύνη, τη δημιουργία νέων θεσμών και σε τελική ανάλυση την ίδια την αυτονομία. Αν κάτι απαιτεί λοιπόν η ιστορική στιγμή της Παλαιστίνης, είναι το πέρασμα από την κοινοτoπία της ετερονομίας στην πράξη της αυτονομίας. Να τολμήσουμε να στοχαστούμε, να ρισκάρουμε, να αρνηθούμε τη ρουτίνα της βαρβαρότητας ― και, ίσως, να ξαναγεννήσουμε τη δυνατότητα του ανθρώπινου μέσα στην ιστορία. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος δεν είναι το κακό ως εξαίρεση, αλλά το κακό ως διαδικασία, ως συνήθεια, ως κοινοτoπία.
Βιβλιογραφία
Άρεντ, Χ. (2009). Η κοινοτoπία του κακού: Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Νησίδες.
Bauman, Z. (1991). Modernity and the Holocaust. Polity.
Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Κέδρος.
Καστοριάδης, Κ. (2000). Η άνοδος της ασημαντότητας. ‘Ύψιλον
