Κείμενο για το Αυτολεξεί: Χρήστος Ποζίδης. Εικόνα κειμένου: διαδηλωτές στο Βελιγράδι με πανό που γράφει «Όλη η εξουσία στην ολομέλεια», με την ολομέλεια να σημαίνει ένα είδος ανοιχτής λαϊκής συνέλευσης.
Τους τελευταίους έξι μήνες, η Σερβική κοινωνία βιώνει έναν πρωτόγνωρο αναβρασμό λαϊκών διαμαρτυριών και διεκδικήσεων, ακηδεμόνευτων πολιτικών ζυμώσεων από απλούς πολίτες, μορφών αυτο-οργάνωσης και άμεσης δημοκρατίας σε κατειλημμένα κτίρια και δημόσιους χώρους.
Η τραγική αφορμή για αυτή την κοινωνική έκρηξη υπήρξε η κατάρρευση της οροφής του σιδηροδρομικού σταθμού στο Νόβι Σαντ, το πρωινό της 1ης Νοέμβρη 2024. Η ανακαίνιση του σταθμού και η επικείμενη πώλησή του σε εταιρεία κινεζικών συμφερόντων είχε διαφημιστεί από την κυβέρνηση και τα προσκείμενα μέσα ενημέρωσης σαν μια πράξη εκσυγχρονισμού. Η πτώση του θόλου του σταθμού προκάλεσε τον θάνατο 16 πολιτών.
Από την πρώτη στιγμή πραγματοποιήθηκαν πορείες πένθους και οργής. Οι διαδηλωτές που πλημμύριζαν τους δρόμους όλων των μεγάλων πόλεων της Σερβίας απαιτούσαν διαφάνεια στις έρευνες για τα αίτια της καταστροφής. Ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι απέναντι στο καθεστώς του προέδρου Βούτσιτς, του ανθρώπου που μέσα από διαφορετικές θέσεις κατέχει ηγεμονικά την εξουσία στη Σερβία τα τελευταία δέκα χρόνια. Οι διαμαρτυρίες για τη διαφθορά και τον αυταρχισμό του κράτους, για το ξεπούλημα δημόσιων υπηρεσιών και κτιρίων, για τον εξευγενισμό της πόλης του Βελιγραδίου που δυσχεραίνει την καθημερινή ζωή των κατοίκων ενώθηκαν μέσα από το τραγικό, εγκληματικό γεγονός που ταίριαξε όλες τις σκοτεινές πλευρές του καθεστώτος.
Οι πορείες εξελίχθηκαν σε ένα τεράστιο κύμα καταλήψεων πανεπιστημιακών κτιρίων από το φοιτητικό κίνημα. Η αρχή έγινε στις 25 Νοέμβρη, με το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών στο Βελιγράδι, ως αντίδραση σε επίθεση που δέχτηκαν οι φοιτητές από παρακρατικούς έξω από τη σχολή τρεις μέρες νωρίτερα, όταν για πρώτη φορά έκλεισαν τον δρόμο στις 11.52 το πρωί – ώρα της καταστροφής στο Νόβι Σαντ – για να τηρήσουν ένα λεπτό σιωπής για κάθε θύμα.
Από τότε και μέχρι σήμερα, σχεδόν όλες οι Πανεπιστημιακές Σχολές στη Σερβία τελούν υπό κατάληψη. Όλο αυτό το διάστημα, το φοιτητικό κίνημα ανέπτυξε ευφάνταστες δράσεις κοινωνικού αγώνα, αυτο-οργανώθηκε μέσα από τις ολομέλειες των σπουδαστών, κάλεσε ανοιχτά όλους τους πολίτες να βιώσουν τη δημοκρατία μέσα από τοπικές συνελεύσεις άμεσης δημοκρατίας. Ταυτόχρονα, θέτονταν μικροί στόχοι και σημειώθηκαν σημαντικές πολιτικές νίκες. Η κυβέρνηση παραιτήθηκε τέλη Γενάρη (όχι, όμως, και ο ηγεμόνας πρόεδρος Βούτσιτς), ενώ έπειτα από δύο εβδομάδες κατάληψης στην Κρατική Ραδιοτηλεόραση, η εθνοσυνέλευση αποφάσισε τη διεξαγωγή ελεύθερου διαγωνισμού για τη συγκρότηση νέου συμβουλίου κι όχι απευθείας ανάθεση, για ένα όργανο που μέχρι τότε θεωρούταν σύμβολο χειραγώγησης και προπαγάνδας των ΜΜΕ.
Το θεμέλιο αυτού του επίμονου αγώνα, όπως διαπίστωσα και συζήτησα ο ίδιος όταν βρέθηκα στο Βελιγράδι, είναι η συνέπεια και η αυτο-πειθαρχία του φοιτητικού κινήματος ως προς τις αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, όπως και η διαρκής, συνειδητή προσπάθεια να παραμείνει αυτόνομο, ανεξάρτητο από τα πολιτικά οφέλη της αντιπολίτευσης και από τις προσπάθειες τρίτων, όπως αστυνομίας ή δημοσιογράφων να παρεισφρήσουν στο εσωτερικό του.
Αρχικά, οι φοιτητικές συνελεύσεις πραγματοποιούνται σε τακτά χρονικά διαστήματα μέσα στις κατειλημμένες σχολές. Εκεί αποφασίζονται ζητήματα αυτοδιαχείρισης των χώρων, συζητούνται τα επόμενα βήματα και οι δράσεις, θέτονται αρμοδιότητες και βάρδιες, συγκροτούνται ομάδες εργασίας για δημιουργικά θέματα ή για κύκλους αυτομόρφωσης. Ακόμα και για μικρά, διαδικαστικά ζητήματα, οι αποφάσεις παίρνονται εκεί. Οι ίδιοι οι φοιτητές αναγνωρίζουν πως αυτή είναι μια επιλογή που μπορεί να αποδεικνύεται χρονοβόρα ή να μοιάζει ‘γραφειοκρατική’, όμως προτιμούν με αυτόν τον τρόπο να διασφαλίσουν τη διαφάνεια και την ισοτιμία. Έχουν, αισθάνονται, τον χρόνο με το μέρος τους – άλλωστε σε κάθε συζήτηση, διάλογο, ζύμωση επιτυγχάνεται και μία νίκη.
Η είσοδος στις καταλήψεις των πανεπιστημίων και η συμμετοχή στις ολομέλειες γίνεται μόνο με επίδειξη ακαδημαϊκής ταυτότητας. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθούν να αντιμετωπίσουν προβοκάτσιες ή παρείσακτους που θα επιχειρήσουν να χειραγωγήσουν την κατεύθυνση των συνελεύσεων. Ακόμα και έτσι, όμως, δεν εφησυχάζουν. Γνωρίζουν πως υπάρχουν πολλοί φοιτητές, υποστηρικτές του κυβερνώντος κόμματος, που μπορεί να συνεργαστούν με την αστυνομία ή άλλοι που θα πουλήσουν εσωτερικές πληροφορίες στον κίτρινο Τύπο. Όσο ήμουν στο Βελιγράδι, μου διηγήθηκαν μια αστεία ιστορία από συνέλευση σε πανεπιστημιακή κατάληψη. Υπήρχαν υποψίες για έναν φοιτητή που εμφανιζόταν πρώτη φορά στο κτίριο, έτσι ο συντονισμός των φοιτητών αποφάσισε να στήσει μια ψεύτικη συνέλευση, στην οποία μιλούσαν για αεροπειρατείες και άλλες τρελές δράσεις. Όταν ο άγνωστος φοιτητής προσπάθησε να τραβήξει βίντεο με το κινητό του – ενάντια, φυσικά, στους κανονισμούς της διαδικασίας – για να έχει αποδείξεις περί ‘τρομοκρατών’ φοιτητών, που ταιριάζει με το αφήγημα της κυβέρνησης, οδηγήθηκε εκτός συνέλευσης και κτιρίου.
Οι ολομέλειες που πραγματοποιούνται στις καταλήψεις και δίνουν τον ρυθμό και τον παλμό του φοιτητικού κινήματος δεν συνιστούν τους επίσημους, θεσμικούς φοιτητικούς συλλόγους, στους οποίους κυριαρχούν νεολαίες και παρατάξεις των μεγάλων κομμάτων εξουσίας. Η συμμετοχή στις ολομέλειες είναι τεράστια, με πολλά άτομα να προσέρχονται σε τέτοιες διαδικασίες για πρώτη φορά. Όπως είναι φυσικό, η νεολαία της θεσμικής αντιπολίτευσης, προσπάθησε από νωρίς να ενταχθεί σε αυτές και να κατευθύνει τη συζήτηση και τη στοχοθεσία του φοιτητικού κινήματος στην ατζέντα της κομματικής αντιπαράθεσης. Έτσι, για τη διασφάλιση της ανεξαρτησίας του κινήματος, αποφασίστηκε να μην εμφανίζονται πολιτικά ή κομματικά σύμβολα μέσα στις καταλήψεις και στις φοιτητικές πορείες, όπως επίσης και η παρουσία των ατόμων χωρίς δήλωση πολιτικής ή κομματικής ταυτότητας. Γρήγορα, όπως μου είπαν οι ίδιοι οι φοιτητές, οι όποιες προσπάθειες χειραγώγησης του κινήματος σταμάτησαν.
Ο αγώνας των φοιτητών και των φοιτητριών δεν περιορίζεται στο εσωτερικό των καταλήψεων. Μια σημαντική πτυχή του κινήματος έχει να κάνει με την εξωτερίκευση και διάχυση τόσο του διακυβεύματός του όσο και της μεθοδολογίας του. Με ανοιχτά καλέσματα προτρέπουν το σύνολο της κοινωνίας να σταθεί στο πλευρό τους, να ενεργοποιηθεί απέναντι σε ένα όχι απλά δυσλειτουργικό αλλά εγκληματικό κράτος, να διαμαρτυρηθεί δίχως φόβο για τη διαφθορά, τον αυταρχισμό, την αστυνομική βία, το ξεπούλημα τοπόσημων της χώρας σε πολυεθνικές εταιρείες ξενοδοχείων. Παράλληλα, καλούν τους πολίτες να αναπτύξουν δικούς τους κοινοτικούς θεσμούς άμεσης δημοκρατίας. Με δικά τους λόγια, όπως δημοσιεύτηκαν τον Μάρτη, «Για ένα μεγάλο διάστημα, η δημοκρατία γινόταν αντιληπτή ως εμπόδιο στην αποτελεσματική λήψη αποφάσεων. Κι όμως, οι ολομέλειές μας απέδειξαν το αντίθετο. Η άμεση δημοκρατία είναι η μόνη προσέγγιση που εξασφαλίζει ότι κανένας δεν θα αποκλείεται από τη λήψη αποφάσεων, που εγγυάται τη διαφάνεια και που εξασφαλίζει πως οι αποφάσεις αντανακλούν συνολικά τη θέληση του λαού. Οι συνελεύσεις (zborovi) πρέπει να γίνουν αντιληπτές όχι ως μια προσωρινή διέξοδος από τη σημερινή κρίση, αλλά ως μια μορφή σταθερής πίεσης από τον λαό ενάντια σε εκείνους που λένε ότι τον εκπροσωπούν – διεκδικώντας ξανά τη λαϊκή κυριαρχία που αναφέρεται στο Σύνταγμα. […] Οι φοιτητές/τριες δεν θεωρούμε τις συνελεύσεις ως μια προσωρινή απάντηση στα υπάρχοντα προβλήματα, αλλά ως μια κληρονομιά του πολύμηνου αγώνα μας και ως έναν μηχανισμό με τον οποίο θα διασφαλίζουμε πως ποτέ δεν θα βρεθούμε ξανά στην ίδια θέση [1]. Για αυτό σας καλούμε να οργανώσετε συνελεύσεις στις 28 Μαρτίου, αναγνωρίζοντας την κρισιμότητα αυτού του βήματος, και να κάνετε τη φωνή σας να ακουστεί σε όλη τη Σερβία σχετικά με το πώς πιστεύετε ότι μπορεί να δοθεί η λύση στην κρίση που αντιμετωπίζουμε. Η μόνη υπεύθυνη και πολιτικά τίμια λύση είναι αυτή στην οποία θα συμμετέχουμε όλες κι όλοι.»
Μια ακόμα κλιμάκωση κι ένωση του φοιτητικού αγώνα έγινε την Πρωτομαγιά, όταν για την επετειακή απεργιακή πορεία έγινε για πρώτη φορά κοινό κάλεσμα του συντονισμού των φοιτητών με τα μεγάλα εργατικά συνδικάτα της χώρας. Η συγκέντρωση είχε μεγάλη επιτυχία για τα δεδομένα της χώρας και ισχυροποίησε τον αγώνα των φοιτητών. Το επόμενο βράδυ, βρέθηκα σε έναν κατειλημμένο χώρο και συζήτησα με φοιτητές και φοιτήτριες σχετικά με μια πιθανή σύμπραξη με τους εργάτες. Ο απολογισμός της πρωτομαγιάτικης πορείας ήταν θετικός, αν και γύρω μου ακούστηκαν επιφυλάξεις σχετικά με τον μετριοπαθή ρόλο των μεγάλων συνδικάτων. Μια φοιτήτρια εξέφρασε την αυτοκριτική για τις διεκδικήσεις των φοιτητών ως αιτήματα της μεσαίας τάξης που δεν ανταποκρίνονται στα προβλήματα των ανθρακωρύχων και των εργατών σε μεταφορικές και άλλα χαμηλόμισθα επαγγέλματα της εργατικής τάξης.
Κουβεντιάζοντας για την εργατική τάξη στη Σερβία και τις συνθήκες ζωής σε επαρχιακές πόλεις, έγινε αναφορά και στις συνθήκες των εκλογών. Απλές εργατικές οικογένειες δέχονταν ανήμερα των εκλογών επισκέψεις από μαυροντυμένους κυρίους με φακέλους που περιέχουν τα σωστά ψηφοδέλτια. Έτσι, πολύ απλά, παρόλο που η πλειοψηφία της κοινωνίας είναι θετικά προσκείμενη στον αγώνα των φοιτητών ενάντια στη διαφθορά και ζητάει αλλαγή, δεν σημαίνει πως τη στιγμή των εκλογών θα καταφέρει ανεπηρέαστη να το δηλώσει. Επομένως, ποια είναι η στάση των φοιτητών ως προς τις εκλογές;
Όσο κι αν το πρόταγμα που υπερασπίζονται είναι οι αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, το φοιτητικό κίνημα δεν ζητάει την πτώση του κράτους ή κάποια αλλαγή πολιτεύματος. Όπως έγινε σαφές από τις ανακοινώσεις όλο αυτό το διάστημα του κοινωνικού αγώνα, προτείνουν τη δημιουργία λαϊκών συνελεύσεων από-τα-κάτω ως μηχανισμό πίεσης και διασφάλισης της ομαλής λειτουργίας των θεσμών, ως ένα ενεργό αντίβαρο απέναντι σε οποιαδήποτε εξουσιαστική αυθαιρεσία. Ως προς τη διακυβέρνηση, ωστόσο, δεν ζητούν να γίνει γενικά κι αόριστα διεξαγωγή των εκλογών και διαδοχή του ενός ισχυρού κόμματος στη θέση του άλλου.
Πρώτα και κύρια, στρέφονται καθαρά απέναντι στον δυνάστη Βούτσιτς που επανειλημμένα υπερβαίνει και καταπατά τον θεσμικό του ρόλο, που έχει διορίσει δικά του ανδρείκελα στην κυβέρνηση και στη δικαιοσύνη, που πρέπει να λογοδοτήσει για τη διαφθορά και το παρακράτος σε ανεξάρτητο δικαστήριο. Πέρα από αυτό, ωστόσο, οι φοιτητές έχουν δική τους πρόταση για τη διακυβέρνηση. Ήταν ένα θέμα που συζητήθηκε αρκετά τις ημέρες της Πρωτομαγιάς που βρέθηκα στο Βελιγράδι και η δυναμική συμμετοχή στην απεργιακή πορεία έδωσε τη δύναμη στους φοιτητές να το ανακοινώσουν. Στις 6 του Μάη, επικαλούμενοι το άρθρο 109 του Σέρβικου Συντάγματος για αυτο-διάλυση της εθνοσυνέλευσης σε εξαιρετικές περιπτώσεις, πρότειναν εκλογές. Σε περίπτωση που πράγματι η κυβέρνηση αποδεχόταν το κάλεσμα, το φοιτητικό κίνημα είχε ετοιμάσει μέσα από τις συνελεύσεις μια λίστα ατόμων κοινής αποδοχής, ακαδημαϊκών, δημοσιογράφων και άλλων δημόσιων προσώπων που θα στήριζε ως ανεξάρτητους υποψηφίους. Οι συνελεύσεις θα συνεχίζονταν ως ελεγκτικός μηχανισμός των εκλεγμένων σε μια επικοινωνία λαϊκού κινήματος και κυβερνώντων. Αυτή υπήρξε η πολιτική πρόταση του φοιτητικού κινήματος, την οποία ο πρόεδρος Βούτσιτς αρνήθηκε άβολα. Μέχρι σήμερα, ο αγώνας συνεχίζεται κι εξελίσσεται με μια αίσθηση αναμονής εκατέρωθεν.
Συζητώντας ο ίδιος με φοιτητές που αυτοπροσδιορίζονται ως μέλη του πιο ριζοσπαστικού χώρου, καταλήξαμε σε μια κοινή κριτική απέναντι στον πιο φιλελεύθερο χαρακτήρα των αιτημάτων του φοιτητικού κινήματος. Σε σημαντικό βαθμό εστιάζουν σε μια θεσμική εξυγίανση και όχι σε έναν δομικό μετασχηματισμό της κοινωνικής οργάνωσης, παρ’ όλο που φαίνεται να υπάρχει μια θετική προδιάθεση για κάτι τέτοιο σε σημαντικό κομμάτι τόσο του ίδιου του κινήματος όσο και της υπόλοιπης κοινωνίας. Σε καμία περίπτωση, βέβαια, αυτό δεν αναιρεί ή υποβαθμίζει τη σπουδαιότητα του αγώνα. Αυτό που εξελίσσεται στη Σερβία τούτες τις μέρες είναι ένα αυθόρμητο αλλά εξαιρετικά πειθαρχημένο και συγκροτημένο αυτο-οργανωμένο κίνημα από-τα-κάτω που έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με ένα αυταρχικό και διεφθαρμένο καθεστώς. Και, όπως και να εξελιχθεί, είναι σίγουρο πως θα αφήσει μια τεράστια παρακαταθήκη πολιτικοποιώντας μια ολόκληρη γενιά, εξοικειώνοντας την παράλληλα με τα εργαλεία και τη φιλοσοφία της Άμεσης Δημοκρατίας.
Χρήστος Ποζίδης
18/5/2025, Αθήνα
[1] Η έντονη γραμματοσειρά από την ανακοίνωση των φοιτητών.
