του Yavor Tarinski
Η στέγαση είναι απολύτως απαραίτητη για την ανθρώπινη ευημερία. Χωρίς σταθερή στέγη, όλα καταρρέουν.
~Matthew Desmond[1]
Το ζήτημα της στέγασης είναι ένα ζήτημα θεμελιώδους σημασίας, το οποίο έχει άμεση σχέση, μεταξύ άλλων βασικών δικαιωμάτων, με τη δημοκρατική συμμετοχή. Παρά το γεγονός αυτό (ή εξαιτίας αυτού) αμφισβητείται από τις καπιταλιστικές δυνάμεις παγκοσμίως∙ οι οποίες όντας στην επίθεση για την υποταγή των πάντων στο δόγμα της κερδοφορίας, βρίσκονται σε διαδικασία μετατόπισης της χρήσης του αστικού χώρου από αυτόν που εξυπηρετεί τις κοινοτικές ανάγκες, σε αυτόν που παράγει κέρδη.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εκδίωξη των κατοίκων (μέσω της αύξησης των τιμών των ενοικίων κ.λπ.) από ολόκληρα τμήματα των πόλεων, έτσι ώστε να δημιουργηθεί χώρος για την κερδοφορία. Ένα φαινόμενο που μπορεί να παρατηρηθεί σε πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο. Ένα τρανταχτό παράδειγμα είναι η πόλη Belo Horizonte της Βραζιλίας, όπου πάνω από 100.000 άνθρωποι ζουν σε κατειλημμένα κτίρια, λόγω της στεγαστικής κρίσης[2].
Όπως προτείνει ο Peter Marcuse, «ούτε οι πόλεις, ούτε οι τόποι σε αυτές είναι αταξινόμητοι, χωρίς σχεδιασμό- το ερώτημα είναι μόνο ποιανού η τάξη, ποιανού ο σχεδιασμός, για ποιο σκοπό;»[3] Με αυτή την έννοια, η σημερινή κρίση στέγασης είναι προϊόν διαρθρωτικών προσαρμογών ενός συστήματος που ευνοεί ορισμένους κοινωνικούς ρόλους και συμπεριφορές έναντι άλλων. Μέσω της επιβολής της έλλειψης σε ορισμένους πόρους, οι οποίοι συχνά είναι υπεραρκετοί για την ικανοποίηση των αναγκών των ανθρώπων[4], ο καπιταλισμός ωθεί τις κοινωνίες να υιοθετήσουν σπάταλους καταναλωτικούς τρόπους ζωής.
Όπως γράφουν οι Samuel Alexander και Alex Baumann:
Το τεράστιο κόστος της γης και της στέγασης έχει σημαντικές επιπτώσεις, επηρεάζοντας το τι δουλειά κάνουμε, πόσο δουλεύουμε, την ανάγκη μας για αυτοκίνητο και μια σειρά από άλλες καταναλωτικές συνήθειες. Η οικονομία μας έχει αναπτυχθεί με τόσο στρεβλούς τρόπους (ιδίως όσον αφορά το κόστος της γης) ώστε συχνά εγκλωβιζόμαστε σε καταναλωτικούς τρόπους ζωής με υψηλό αντίκτυπο.[5]
Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι πιέζονται να ζήσουν έναν παθητικό τύπο ζωής, όπου δεν μένει σχεδόν καθόλου χρόνος εκτός του κύκλου εργασία-κατανάλωση-ύπνος. Αν κάποιος τολμήσει να απομακρυνθεί από αυτόν, κινδυνεύει να στερηθεί ζωτικούς πόρους για αναψυχή. Μόλις μείνουν χωρίς αυτούς, οι άνθρωποι περιθωριοποιούνται, καθώς διάφορα συστημικά εμπόδια και συντηρητικές προκαταλήψεις τους κλείνουν το δρόμο τους προς την έξοδο από την περιθωριοποίηση.
Στους ανθρώπους που υφίστανται το άγχος της έλλειψης στέγης μπορεί να υπάρξει επιδείνωση προηγούμενων ψυχικών ασθενειών, καθώς και να επιβαρυνθεί η ψυχική τους κατάσταση από άγχος, φόβο, κατάθλιψη, αϋπνία και χρήση ουσιών[6]. Με τον τρόπο αυτό, η έλλειψη στέγης αρρωσταίνει τον άνθρωπο, σακατεύοντάς τον σιγά σιγά σε πολλαπλά επίπεδα. Παρά ταύτα, όμως, έχουμε δει πολλές φορές ότι ακόμη και κάτω από τέτοιες βίαιες συνθήκες οι άνθρωποι είναι ικανοί να αυτοοργανωθούν και να αγωνιστούν για να διεκδικήσουν τον αστικό χώρο για τις ψυχαγωγικές τους ανάγκες. Αυτό έρχεται να δείξει ότι όσο ζοφερή κι αν είναι μια δεδομένη κατάσταση, υπάρχουν πάντα δυνατότητες για ριζική αλλαγή, αρκεί οι άνθρωποι να δουλεύουν συλλογικά.
Η απουσία του δικαιώματος στη στέγαση θα πρέπει να θεωρηθεί ως πράξη βίας, ως ένα ακόμη μέσο για να κρατηθούν οι άνθρωποι σε παθητικό καταναλωτικό τρόπο ζωής.
Αλλά μια πραγματική δημοκρατία, μια δημοκρατία που βασίζεται στην άμεση λαϊκή συμμετοχή και όχι στις εκλογές αντιπροσώπων μια φορά κάθε τέσσερα χρόνια, απαιτεί κοινωνική και ατομική αυτόνομη δραστηριότητα. Η πολιτική θεωρητικός και ερευνήτρια Katy Wells υπογραμμίζει τη σχέση μεταξύ στέγασης και αυτονομίας:
Τα άτομα χρειάζονται κάπου που να μπορούν να κοιμηθούν, να ετοιμάσουν φαγητό, να χρησιμοποιήσουν τις εγκαταστάσεις ενός μπάνιου και να έχουν ελεύθερο χρόνο. Κάποια από αυτά αποτελούν προϋποθέσεις για τη βασική υγεία, και η βασική υγεία αποτελεί προϋπόθεση για την αυτονομία. Το να μπορούμε να χαλαρώνουμε και να βρισκόμαστε στον ελεύθερο χρόνο είναι επίσης προϋπόθεση της αυτόνομης δραστηριότητας, αφού διαφορετικά δεν μπορούμε ποτέ να αναπληρώσουμε τους ψυχικούς και φυσικούς μας πόρους.[7]
Η σχέση αυτή προβάλλεται και από κλασικούς φιλοσόφους όπως ο Αριστοτέλης, σύμφωνα με τον οποίο:
Ο στόχος της εργασίας είναι συνήθως η βιολογική διατήρηση της ζωής μας, ένας στόχος που μοιραζόμαστε με τα άλλα ζώα. Όμως ο στόχος του ελεύθερου χρόνου μπορεί και πρέπει να είναι η διατήρηση άλλων πτυχών της ζωής μας που μας κάνουν μοναδικά ανθρώπους: η ψυχή μας, το μυαλό μας, οι προσωπικές και πολιτικές μας σχέσεις.[8]
Σε ένα πραγματικά δημοκρατικό περιβάλλον – όπου όλοι μοιράζονται την εξουσία σε ισότιμη βάση – μπορούμε να προτείνουμε ότι κάθε μέλος της κοινότητας θα έχει επίσης τον προσωπικό του χώρο, όπου θα μπορεί να αποσυρθεί από τη δημόσια σφαίρα και να αναψυχθεί. Για να εδραιωθεί μια υγιής πολιτική ζωή, δεν μπορεί κανείς να υπάρχει μόνο στη δημόσια σφαίρα όπου είναι εκτεθειμένος να συναντήσει κάθε πιθανό μέλος της κοινότητας. Οι συζητήσεις και οι συναντήσεις που παράγονται στη δημόσια σφαίρα είναι μεν ενθαρρυντικές, αλλά πρέπει να ακολουθούνται από πολίτες που αποσύρονται σε μια προσωπική σφαίρα -δηλαδή στον οίκο– όπου μπορούν να προβληματιστούν μόνοι τους ή με τον στενότερο κύκλο των ανθρώπων τους για κοινωνικά θέματα και τη ζωή γενικότερα. Χωρίς αυτή τη συμβιωτική σχέση μεταξύ δημόσιας και προσωπικής σφαίρας, η λαϊκή συμμετοχή παρακμάζει.
Ένα παράδειγμα στην ιστορία που δείχνει προς τη σχέση μεταξύ της λαϊκής διεκδίκησης της εξουσίας και του δικαιώματος στη στέγαση είναι η Παρισινή Κομμούνα, όταν οι κάτοικοι της πόλης διεκδίκησαν για τον εαυτό τους τον ρόλο των πραγματικών πολιτών που συμμετέχουν άμεσα στη διαχείριση της πόλης τους μέσω ενός δικτύου επαναστατικών συμβουλίων και τμηματικών συνελεύσεων. Σε αυτό το επαναστατικό περιβάλλον οι επαναστατημένοι Παριζιάνοι αποφάσισαν, στις 29 Μαρτίου 1871, να αναστείλουν την πληρωμή των ενοικίων. Στις 25 Απριλίου, η Κομμούνα πήρε επίσης την απόφαση να επιτάξει κενές κατοικίες για τα θύματα των βομβαρδισμών από τα στρατεύματα των Βερσαλλιών[9], καθώς από τα μέσα Απριλίου ο γαλλικός στρατός είχε αρχίσει τον βομβαρδισμό του Παρισιού.
Στο πιο πρόσφατο παρελθόν, κατά τη δεκαετία του 1970, ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος στο Λίβανο. Λόγω της σοβαρής καπιταλιστικής κρίσης, τα λαϊκά στρώματα εξεγέρθηκαν εναντίον της άρχουσας ελίτ, σε μια προσπάθεια ριζικής αναδιάρθρωσης της λιβανέζικης κοινωνίας. Η εξέγερση αυτή είδε την εμφάνιση λαϊκών επιτροπών που ανέλαβαν τη διαχείριση πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών. Σύμφωνα με πηγές, οι κάτοικοι των παραγκουπόλεων και των προσφυγικών καταυλισμών γύρω από την πρωτεύουσα Βηρυτό ανέλαβαν τον έλεγχο των κοινοτήτων τους, με αποτέλεσμα οι κυβερνητικές αρχές να μην μπορούν να εισέλθουν στη λεγόμενη «ζώνη της φτώχειας» για αρκετούς μήνες[10]. Οι κάτοικοι, ανακτώντας τον έλεγχο του χώρου διαβίωσής τους, αρνήθηκαν να πληρώσουν ενοίκιο ή λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος. Αντί αυτού, συνεισφέρουν οικονομικά στις επιτροπές που διαχειρίζονται τις περιοχές, εξασφαλίζοντας έτσι την παροχή βασικών υπηρεσιών.
Και στις δύο περιπτώσεις, καθώς και σε άλλες ιστορικές στιγμές, βλέπουμε τις πολιτικές εφαρμογής να δείχνουν ότι με τη ριζική και ισότιμη ανακατανομή της εξουσίας συνεπάγεται και παρόμοια ανακατανομή του αστικού χώρου.
Στις μέρες μας, οι αγώνες για συμμετοχή και χώρο παραμένουν στενά συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Οι πρωτοβουλίες για το Δικαίωμα στη Στέγαση και τα κινήματα πολιτών μπορούν να θεωρηθούν ως διαφορετικά μέρη της λαϊκής διεκδίκησης ενός δικαιώματος στην πόλη. Η στέγαση πρέπει να αφαιρεθεί από τη γραφειοκρατική διαχείριση (η οποία από τη φύση της τείνει να ωφελεί τις κυρίαρχες ολιγαρχίες), και αντ’ αυτού να τεθεί υπό τον έλεγχο των πολιτών (από τους οποίους εξαρτάται άμεσα η καθημερινή ζωή). Όπως προτείνει ο Harry Overstreet:
Η αναψυχή δεν είναι δευτερεύον ζήτημα για μια δημοκρατία. Είναι πρωταρχικό μέλημα, διότι το είδος της αναψυχής που κάνει ένας λαός για τον εαυτό του καθορίζει το είδος των ανθρώπων που θα γίνουν και το είδος της κοινωνίας που θα οικοδομήσουν. [11]
Αναφορές:
[1] https://www.theguardian.com/australia-news/2022/mar/13/we-must-separate-the-idea-of-house-from-home-the-case-for-drastic-action-on-shelter
[2] Baruq. Casa encantada: A Portrait of the Fight for Housing in Belo Horizonte (Seditionist Distribution, 2024) p11.
[3] Peter Marcuse. ‘Not chaos but walls: postmodernism and the partitioned city’, in Postmodern Cities and Space. (Oxford: Blackwel, 1995), p244.
[4] https://www.housingevolutions.eu/project/the-empty-homes-initiative-tackling-irelands-housing-crisis/
[5] https://www.resilience.org/stories/2020-03-03/access-to-land-plus-a-participation-income-could-change-the-world/
[6] https://www.homelesshub.ca/about-homelessness/topics/mental-health#:~:text=The%20stress%20of%20experiencing%20homelessness,%2C%20sleeplessness%2C%20and%20substance%20use.
[7] Katy Wells (2019). ‘The Right to Housing’ in Political Studies, 67 (2), pp406-421.
[8] https://philosophybreak.com/articles/aristotle-on-why-leisure-defines-us-more-than-work/
[9] https://www.cadtm.org/The-Paris-Commune-of-1871-banks-and-debt#the_commune_s_positive_measures_dealing_with_rent_and_other_debts
[10] Georges Mehrabian. A Revolution Derailed: Lebanon in the 1960s and 1970s (Athens & Lebanon: Diethnes Vima & Dar Al Mousawar Al Arabi, 2023), p192.
[11] Committee on Interior and Insular Affairs. Recreation Act of 1962: Hearings Before the Committee on Interior and Insular Affairs (Washington: US Government Printing Office, 1962), p32.
