Κρυμμένα στα κυλιόμενα υποτροπικά βουνά της νοτιοανατολικής κινεζικής επαρχίας Fujian, τα Τulou (=γήινα σπίτια) αποτελούν μια σειρά από γιγάντια σπίτια σε σχήμα ντόνατς πολλών ορόφων, χτισμένα με ξύλο και οχυρωμένα με τοίχους από λάσπη. Κατασκευασμένα μεταξύ του 15ου και του 20ού αιώνα, αυτά τα τεράστια κοινότικα σπίτια τοποθετήθηκαν με βάση τις αρχές του φενγκ σούι ανάμεσα σε χωράφια τσαγιού, καπνού και ορυζώνες και σε πλούσια δάση πεύκου και μπαμπού.
Σε αντίθεση με άλλες δομές στέγασης σε όλο τον κόσμο, που απεικονίζουν με την αρχιτεκτονική τους την κοινωνική ιεραρχία, τα Tulou της Fujian παρουσιάζουν με τα μοναδικά χαρακτηριστικά τους ένα μοντέλο ισότιμης κοινοτικής στέγασης. Όλα τα δωμάτια ήταν χτισμένα στο ίδιο μέγεθος με την ίδια ποιότητα υλικού, την ίδια εξωτερική διακόσμηση, το ίδιο στιλ παράθυρων και πορτών ενώ δεν υπήρχαν μεζονέτες για τα «υψηλότερα κλιμάκια»• μια μικρή οικογένεια είχε ένα κατακόρυφο διαμέρισμα από το ισόγειο έως το ρετιρέ, ενώ μια μεγαλύτερη οικογένεια θα είχε δύο ή τρία κάθετα διαμερίσματα.
Τα Tulou κατοικούνταν συνήθως από ένα ευρύτερο οικογενειακό δέντρο πολλών γενεών• κάποια μεγαλύτερα Tulou αποτελούνταν από περισσότερες από μία οικογένειες. Εκτός από τα ίδια τα σπίτια, πολλές εγκαταστάσεις, όπως πηγάδια νερού, αίθουσα τελετών, μπάνια, λουτρά και οπλοστάσια ήταν κοινής ιδιοκτησίας. Ακόμη και η γύρω γη και τα χωράφια, τα οπωροφόρα δέντρα κ.λπ., είχαν ισότιμη πρόσβαση. Οι κάτοικοι των Tulou καλλιεργούσαν τη γη με κοινοτικό τρόπο. Αυτό συνεχίστηκε στη δεκαετία του 1960 ακόμη και κατά την περίοδο της «κομμούνας του λαού»• εκείνη την εποχή σε ένα Tulou συχνά κατοικούσε μια ομάδα παραγωγής της κοινότητας. Κάθε μικρή οικογένεια είχε τη δική της ιδιωτική ιδιοκτησία και κάθε οικογενειακό κλαδί διατηρούσε την ιδιωτικότητά του πίσω από κλειστές πόρτες.
Παλαιότερα, η κατανομή των σπιτιών βασιζόταν στα αρσενικά μέλη της οικογένειας• κάθε γιος μετριόταν ως τέτοιο μέλος. Τα δημόσια καθήκοντα όπως η διοργάνωση φεστιβάλ, ο καθαρισμός δημόσιων χώρων, το άνοιγμα και κλείσιμο της κεντρικής πύλης κ.λπ., αναλαμβάνονταν επίσης από ένα οικογενειακό κλαδί σε κυκλική βάση. Όλα τα μέλη του οικογενειακού δέντρου μοιράζονταν μια ενιαία στέγη, συμβολίζοντας την ενότητα και την προστασία κάτω από μία φατρία• όλα τα οικογενειακά σπίτια έβλεπαν προς στον κεντρικό προγονικό διάδρομο. Όταν μια οικογένεια μεγάλωνε, το περίβλημα του σπιτιού επεκτεινόταν ακτινωτά προσθέτοντας έναν άλλο εξωτερικό ομόκεντρο δακτύλιο, ή χτίζοντας ένα άλλο Tulou κοντά, σε ένα σύμπλεγμα. Έτσι, το οικογενειακό δέντρο συνέχιζε να μένει κοντά.
Σήμερα, με τη ραγδαία εκβιομηχάνιση της αγροτικής Κίνας, πολλοί κάτοικοι έχουν μετακινηθεί από τα Tulou σε αναζήτηση εργασίας.
Παρακάτω ακολουθεί η ανάλυση του Νίκου Βράντση σχετικά με τα Tulou και τις απελευθερωτικές σημασίες που αυτά περιέχουν:
Αναρχιτεκτονική
Ο θεωρητικός του χώρου, Henri Lefebvre έκανε μια διάκριση ανάμεσα σε δυο έννοιες: habitat και inhabitance. Σύμφωνα με αυτή τη διάκριση, habitat είναι ένα δοχείο συνηθειών (habit), αμετακίνητο, παγιωμένο, αλύγιστο, ενώ inhabitance σημαίνει η πλαστικότητα της ζωής. Αυτό που βρίσκεται στην καρδιά αυτής της θεωρητικής διάκρισης είναι — ακόμα και αν δεν αναφέρεται ρητά από τον Lefebvre — η αυτονομία: η πλαστικότητα ως ικανότητα ενεργοποιείται όταν υπάρχει ζωντανή η μνήμη στις κοινότητες των ανθρώπων πως μπορούν να αλλάξουν τους νόμους τους, τις συνήθειές τους, και τους χώρους που στεγάζουν αυτές τις συνήθειες. Με αφορμή αυτή τη διάκριση του Lefebvre ανάμεσα σε habitat και habitance θα ήθελα να κάνω το πρώτο σχόλιο για τα Τulou.
Αυτές οι αλλόκοτα κυκλικές δομές, που βρίσκονται σκόρπιες στην επαρχία Fujian στη Νότια Κίνα, είναι χτισμένες από χώμα, χαλίκια, μπαμπού και ξύλο: υλικά που οι κατασκευαστές τους περισυνέλεξαν από τη γνώριμη γη τους. Τα αλλόκοτα αυτά αρχιτεκτονήματα, αποτελούν προϊόντα μιας συλλογικής σπουδής πάνω στις οικοδομικές δυνατότητες των τοπικών υλικών.
Εμείς, οι πολιτισμένοι άνθρωποι, πλάσματα των πόλεων, πλάσματα βιαστικά, δεν προλαβαίνουμε να κάνουμε τα πάντα — δεν προλαβαίνουμε, για την ακρίβεια, να κάνουμε τίποτα• πόσο μάλλον να γνωρίσουμε σε βάθος τα υλικά της γης μας ή να αποκτήσουμε την αυτοπεποίθηση να σχεδιάσουμε, να χτίσουμε ή να κατασκευάσουμε τα σπίτια μας. Εμείς, οι βιαστικοί, πολιτισμένοι άνθρωποι, κομμάτια ενός απερίσκεπτου σμήνους, αναπαράγουμε μια ροή ζωής την οποία δεν προλαβαίνουμε να σκεφτούμε, να αναστοχαστούμε. Έτσι, ως βιαστικό σμήνος που είμαστε, ορίζουμε υπεύθυνο για τα habitat μας τον αρχιτέκτονα: ας είναι αυτός, που θα σχεδιάσει τα δοχεία των συνηθειών μας.
Και ο αρχιτέκτονας, μια συχνά απόμακρη, μοναχική φιγούρα που ακροβατεί ανάμεσα στην καλλιτεχνικότητα και την επιστήμη — μυθοπλάστης και πλάστης — αναλαμβάνει την αποκλειστική μέριμνα για τον σχεδιασμό των δομών που θα στεγάσουν την ανθρώπινη ζωή. Μέσα σε μια αγχωτική ψευδαίσθηση παντοδυναμίας, σχεδιάζει στο χαρτί ιδανικά δοχεία, για να μπουν οι ιδανικές ζωές, ιδανικών ανθρώπων. Τα κτήρια στα οποία ζούμε είναι οι ενσαρκωμένες ελπίδες — ή ψευδαισθήσεις — αρχιτεκτόνων που ελπίζουν να συμμορφώσουν και να δαμάσουν τη ζωή.
Τα Τulou αποτελούν μια αρχιτεκτονική υπενθύμιση με πολλαπλές προεκτάσεις:
Μια υπενθύμιση της κατασκευαστικής ικανότητας του ανθρώπου ο οποίος αναλαμβάνει να χτίσει συλλογικά — μαζί με τους συντρόφους του — τις δομές που θα στεγάσουν την καθημερινή του ζωή, τις καθημερινές του χειρονομίες και αλληλεπιδράσεις. Τα Tulou αποτελούν τυπολογίες μιας απο-ατομικοποιημένης αρχιτεκτονικής δύναμης που εξασκείται οργανικά και συλλογικά και απαρνείται και υπερβαίνει το ένα πρόσωπο-αυθεντία.
Ίσως εδώ, έχουμε αποτυπωμένο στον χώρο, δυνητικά, ένα αρχιτεκτονικό ίχνος μιας inhabitance: μια συλλογική αρχιτεκτονική που ναι μεν παγώνει στον χώρο μια ιστορικά καθορισμένη κοινωνική δομή, αλλά που τουλάχιστον αποτελεί την αρχιτεκτονική προέκταση αυτής της κοινωνικής δομής: τα Τulou είναι κοντά σε μια αναρχιτεκτονική.
Βιτρινισμός (facadism) και τουρισμός
Το ρεπερτόριο των υλικών από τις οποίες φτιάχνονται οι σύγχρονες πόλεις είναι επαναλαμβανόμενο. Τα ίδια υλικά χτίζουν όλες τις πόλεις: γυαλί, σίδερο, τσιμέντο, κ.λπ. Το ρεπερτόριο των σχεδίων είναι περιορισμένο και έχει ως αρχή τη γραμμή. Οι πόλεις σχεδιάζονται με αυστηρές γραμμές, και ακολουθούν τις ίδιες λειτουργικές τυπολογίες, με μικρές παραλλαγές. Στην καρδιά τους κάνουν χώρο για τα δώρα των starchitects, που συμβολίζουν έναν αστικό πλούτο που θέλει να αποδείξει πως αντέχει να αγοράσει τέτοια δώρα: έναν Calatrava, μια Zaha Handid, έναν Frank Gehry, έναν Renzo Piano. Απομυθοποίηση τώρα!
Μέσα σε αυτές τις αισθητικές και υλικές απλοποιήσεις των πολεοδομικών συστημάτων του σμήνους, αγνοείται ο πλούτος του οικείου περιβάλλοντος. Αυτή η απλοποίηση και αυτή η άγνοια, είναι πολεοδομικές εκφράσεις μιας λήθης, που έχει πέσει σαν πέπλο πάνω από τις τοπικές ιδιαιτερότητες και ιδιομορφίες.
Η ασταμάτητη εξόρυξη, η ζημιογόνα μεταφορά και η ατελείωτη εισροή τσιμέντου, γυαλιού, σιδήρου κ.λπ. στις σύγχρονες πόλεις, είναι άμεσα συναρτημένη με την πτωχοποίηση της μορφής του τοπίου, αλλά και με τη μαζική εκροή των πολ(λο)ι-τών σε απόμακρες επικράτειες, όπου αναζητούν μια κάπως αφηρημένη αίσθηση αυθεντικότητας. Είτε πρόκειται για το νησί Ικαρία, είτε για τη χώρα Βιετνάμ ή για τον πλανήτη Άρη, αυτό το βιαστικό σμήνος κινείται αχόρταγο προς σημεία που σημαίνονται σε διαφημιστικά σποτ, κοινωνικά δίκτυα — ή ακόμα καλλίτερα σε μυστικά fora — ως must αυθεντικοί και αγνοί προορισμοί. Όσο πιο τραχείς τόσο καλλίτερα. Όσο προλαβαίνετε!
Τα Τulou λοιπόν — αυτά τα αρχιτεκτονήματα που ατύχησαν να επιβιώσουν μέχρι σήμερα ώστε να ανακαλυφθούν από αυτό το εκρέων σμήνος που μαγνητίζεται από τη φυσικότητα της δομής τους — προβιβάστηκαν σε θεματικά πάρκα.
Το σύστημα που αποκαλείται καπιταλιστικό, στη σημερινή του μορφή επιδρά στα τοπία με ποικίλους τρόπους. Άλλα τοπία τα καταστρέφει, άλλα τα ενσωματώνει. Τα Tulou ανήκουν στα τοπία που υφίστανται τη μέθοδο της καταψύξεως: παγώνουν ως θεματικά πάρκα, που αναπαράγουν την εικόνα του εαυτού τους, που υποκρίνονται τον εαυτό τους προς τέρψιν ενός τουριστικού ακροατηρίου που καταναλώνει τη σκηνοθετημένη αυθεντικότητά τους. Αυτή είναι η μέθοδος που χρησιμοποιείται σε τοπία που μπορούν να θεματικοποιηθούν προς παραγωγή κέρδους. Το παράδοξο του μαζικού τουρισμού είναι το εξής: το σμήνος, με κίνητρο την αναζήτηση αυθεντικότητας καταστρέφει την όποια αυθεντικότητα των τοπίων.
Η τουριστικοποίηση και εμπορευματοποίηση των Τulou αποτελεί και μια ένδειξη της συμπεριφοράς που αναπτύσσει απέναντι στη μνημειακότητα η υπερτροφική διοικητική δύναμη εντός της οποίας βρίσκονται τα Tulou: το Κράτος της Κίνας. Το Κινεζικό Κράτος που εσωτερίκευσε τη “δυτική” φαντασίωση, προσπάθησε τις τελευταίες δεκαετίες να “εκδυτικιστεί” βιαστικά και απερίσκεπτα. Τώρα, η διαδικασία “εκδυτικισμού” και “εκπολιτισμού” έχει αποδιώξει τις δημογραφίες που ευδοκίμησαν οργανικά στα Τulou και τα καταψύχει ως ενσταλάξεις της Κινεζικής Ουσίας, του Κινεζικού εξωτισμού που γίνεται προϊόν προς κατανάλωση.
Το Κράτος Κίνα, αυτός ο υπερτροφικός μηχανισμός που ελέγχει εκείνη την τεράστια επικράτεια της γης όπου βρίσκονται και τα Tulou, προσπαθεί να αποστάξει την εξωτική της ουσία στα σημεία που δεν κατάστρεψε ολοσχερώς: ένα δαμασμένο Τulou, του οποίου τα κυκλικά όρια πλέον έχουν γίνει πορώδη ώστε να τα διαπερνά το σμήνος των περίεργων που έχουν από πριν προβάρει τον ενθουσιασμό τους μπροστά σε αυτό το θαύμα συλλογικής αρχιτεκτονικής — συνήθως επιδεικνύοντάς τον σε κάποιο κοινωνικό δίκτυο.
Στον κόσμο του θεάματος και της καμεροποίησης, εκεί όπου όλα πλέον έχουν γίνει μια απέραντη επιφάνεια, τα Tulou καταπιέζονται υπό το βάρος μιας κυρίαρχης ιδέας η οποία δεν μπορεί παρά να ονομαστεί βιτρινισμός (facadism): μια επιφανειοποίηση χωρίς περιεχόμενο.
Αν λοιπόν έχω μια συμβουλή να δώσω για τα Τulou, αυτή θα ήταν: “Όσο μπορείτε, αποφύγετε να τα επισκεφτείτε”.
Αυτονομία
Αυτή η κυκλικότητα της δομής τρομάζει. Τα κλειστά συστήματα συχνά συνδέονται με μια διαστροφική ομερτά, που αποκρύπτει συλλογικά εγκλήματα κάτω από ένα καθεστώς αδιάσπαστης απόκρυψης, ντροπής και μια μικροφυσική της ισχύος και της ιεραρχίας. Η ιδιαιτερότητα των τοπίων προσκρούει σε, συχνά, πολύ εύστοχα αντεπιχειρήματα για τον τοπικισμό, τον εθνικισμό, την ανισότητα, την ασφυξία που βιώνει σε αυτά κάθε μικροδιαφορά: φαινόμενα που αναπτύσσονται συχνά μέσα σε κλειστά συστήματα, μικρής κλίμακας.
Πράγματι, η επίκληση στη μοναδικότητα, στην ιδιαιτερότητα του εδάφους και η επίκληση του χώματος συχνά γίνονται βάσεις που συγκρατούν τον μύθο του αίματος και της φυλής.
Έτσι λοιπόν, η κατάργηση κάθε ιδιαιτερότητας έχει γίνει σημείο σύγκλισης διαφόρων ρευμάτων σκέψης και συμφερόντων. Άνθρωποι που αποκλείστηκαν και περιθωριοποιήθηκαν μέσα σε κλειστά συστήματα καταφεύγουν σε ανώνυμες πόλεις, γίνονται υπέρμαχοι μιας ανοιχτότητας που προκρίνει έναν απερίσκεπτο νομαδισμό και επικροτεί το δικαίωμα στη λήθη. Το επιχείρημα της λήθης διατυπώνεται ως εξής: αν η μνήμη και η ταυτότητα δημιουργούνται μέσα σε συστήματα ανισότητας, πατριαρχίας, τοπικισμού, γεροντοκρατίας τότε ας καταργήσουμε αυτή τη μνήμη.
Όποτε, λοιπόν, επιμένουμε να μιλούμε για τη σχετική αρετή της ανωνυμίας και της απώλειας της χαοτικής μητρόπολης, το κάνουμε — συνειδητά ή όχι — σε σύγκριση με την ασφυξία που μπορεί να προκαλέσει ένα κλειστό σύστημα και οι δηλητηριώδεις σχέσεις που δεν σταματούν να παραβιάζουν την αξία του προσώπου.
Την ίδια στιγμή έχουμε ένα σύστημα παγκοσμιοποιημένου εμπορίου που επωφελείται οικονομικά από την κατάργηση της διαφοράς. Το σύστημα της εμπορευματοποίησης κάθε σφαίρας του κόσμου είναι απόλυτα συμβατό με το αίτημα για λήθη και τη κατάργηση κάθε διαφοράς. Μπορεί να καταργήσει τη διαφορά μετατρέποντας τα πάντα σε εμπόρευμα. Μπορεί να καταψύξει τη διαφορά, μεταμορφώνοντάς τη σε ανώδυνη εμπειρία κατανάλωσης ενός τοπίου.
Έτσι, λοιπόν, έχουμε μια αλλόκοτη συμμαχία, ανάμεσα σε ένα εύλογο επιχείρημα και σε έναν καπιταλισμό που γίνεται φαινομενικά η δύναμη που προστατεύει το πρόσωπο, ενώ αυτό που πραγματικά κάνει είναι να καταστρέφει τον κοινό κόσμο όλων.
Σήμερα που η σπορά της μαζικής λήθης έφερε για σοδειά μια επιδημία μοναξιάς, καταλαβαίνουμε τη σημασία της κοινότητας. Αλλά είναι ανάγκη αυτές τις νέες κοινότητες να τις φτιάξουμε κρατώντας κληρονομιά το αίτημα της αυτονομίας και της κατάργησης της ιεραρχίας. Η επιστροφή στην κοινότητα δεν θα γίνει με όρους ασφυξίας, ιεραρχίας και καταπίεσης: δεν χρειάζεται να είναι αυτό το τίμημα που θα πληρώσουμε για το δώρο της ουσιαστικότερης ανθρώπινης επικοινωνίας.
Υπερασπιζόμαστε τα Tulou ως αρχιτεκτονικές δυνατότητες ώστε να συνδέσουμε τη βιωσιμότητα και την ιδιαιτερότητα, με την ισότητα, την ανοιχτότητα και την κατάργηση της ιεραρχίας. Σε όλα αυτά κεντρικό ρόλο παίζει το πρόταγμα της αυτονομίας. Κατασκευάζουμε εμείς, συλλογικά, τον χώρο που στεγάζει τις χειρονομίες μας, τις αλληλεπιδράσεις μας, τους θεσμούς μας.
Πρόκειται για μια σύνδεση που στηρίζεται στην τυχαιότητα, την ενδεχομενικότητα αλλά και τη δική μας αποφασιστικότητα: από τη μια η τύχη να βρεθούμε σε έναν χώρο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, από την άλλη η αποφασιστικότητα μας να συμμετέχουμε στη διαμόρφωση αυτού του χώρου, όχι μέσα από το δικαίωμα που μας παραχωρείται από κάποιον εξωγενή, μακρινό μηχανισμό, αλλά μέσα και μόνον από την άμεση ύπαρξή μας στον χώρο, και τη διάθεσή μας να παραμείνουμε σε αυτόν τον χώρο.
Διατηρούμε το δικαίωμα να ανακατασκευάσουμε εμείς, συλλογικά τον χώρο μας, όπως διατηρούμε το δικαίωμα να ανακατασκευάσουμε και τους θεσμούς μας. Inhabitance.
