Γιάννης Περπερίδης
Πριν δυο χρόνια, σχεδόν, είχε δημοσιευθεί ένα κείμενο με τίτλο «Η μεταφυσική της Χρονομηχανής».[1] Σε αυτό, ο συγγραφέας εξηγούσε τη χρονομηχανή ως φαντασίωση του μοντέρνου ανθρώπου, αναπτύσσοντας την ανάλυσή του στο πεδίο της μεταφυσικής του χρόνου. Δεν θα ακολουθήσει ανάλυση του κειμένου εκείνου. Αυτό που επιχειρεί αυτό το κείμενο αποτελεί κάτι διαφορετικό. Η χρονομηχανή αποτελεί πράγματι φαντασίωση, πράγματι μία ουτοπική σύλληψη την οποία ορέγεται ο μοντέρνος άνθρωπος. Ωστόσο, η κατασκευή της δεν έχει πραγματοποιηθεί όχι μόνο διότι ο χρόνος ίσως να μην είναι τόσο γραμμικός όσο διατείνεται με περηφάνια η κατεστημένη θεωρητική φυσική, αλλά και για κάποιον άλλο λόγο.
Αυτός ο λόγος έχει να κάνει με την τεχνολογική κατασκευή εν γένει και την τεχνική εξέλιξη του ανθρώπου. Η χρονομηχανή αποτελεί φαντασίωση στο πλαίσιο μίας τεχνολογίας απομακρυσμένης από «εμάς», ενός «κάτι» που εξελίσσεται αυτόνομα και με τους δικούς του ρυθμούς κάπου «μακριά».
Συχνά ακούγεται πως σε κάποια χρόνια θα υπάρχουν ιπτάμενα αυτοκίνητα και λεωφορεία και πολλά άλλα διάφορα τεχνολογικά επιτεύγματα τα οποία οι άνθρωποι λαμβάνουν ως εικόνες από ταινίες φαντασίας του Hollywood. Ας θυμηθούμε, μονάχα, την ταινία Back to the Future του 1985. Όταν φτάσαμε στο έτος 2015, εμφανίστηκαν στα social media πολλά σχόλια και δημοσιεύσεις πως τελικά δεν είναι το 2015 έτσι ακριβώς όπως το φαντάζονταν οι δημιουργοί της συγκεκριμένης ταινίας. Και άλλες ταινίες, βέβαια, «παίζουν» με τις τεχνολογικές ανακαλύψεις και με έναν κόσμο πολύ διαφορετικό απ’ ό,τι τον γνωρίζουμε σήμερα όπως για παράδειγμα το Elysium.
Τι κοινό έχουν όλες αυτές οι απεικονίσεις, που δεν διαφέρουν από τη φαντασίωση της χρονομηχανής;
Το κοινό στοιχείο είναι η αυτονομία και η σταδιακή εξέλιξη της τεχνολογίας και των εφευρέσεων. Η γραμμική παράσταση όπου ένα κινητό Nokia πέρασε σε κάποιο πρώτο κινητό αφής LG, μετά σε κάποιο Sony Walkman, έπειτα σε κάποιο iPhone 3GS, μετά σε iPhone5, ύστερα σε Samsung Galaxy A6. Ή αλλιώς, από τον τροχό στο κάρο, από το κάρο στην άμαξα, από την άμαξα στο αυτοκίνητο και από το αυτοκίνητο στο ιπτάμενο αυτοκίνητο. Όλα αυτά, και οποιαδήποτε άλλη γραμμική αυτο-αναπτυσσόμενη αλυσίδα μπορεί να φανταστεί κανείς, μοιράζονται το στοιχείο της «μακρινής» «σε κάποιο εργαστήριο» αυτο-αναπαραγόμενης επιστήμης και τεχνολογίας που δημιουργεί αντικείμενα ολοένα και καλύτερης ποιότητας και τα «ρίχνει» στην αγορά και στη ζωή μας. Στο φαντασιακό του μοντέρνου ανθρώπου, εκεί δηλαδή όπου ο χρόνος κινείται «πέρα από εμάς» εκεί όπου η ιστορία είναι κάτι υπερανθρώπινο, όπου το κεφάλαιο κινείται από δυνάμεις που «μας» ξεπερνούν, εκεί ακριβώς η τεχνολογία θεωρείται κάτι επίσης μακρινό από «εμάς», κάτι στο οποίο δεν συμβάλλουμε (πώς να συμβάλλουμε χωρίς τις απαιτούμενες επιστημονικές γνώσεις άραγε;) και κάτι το οποίο επιβάλλεται στις κοινωνίες μας από «έξω».
Ποιες, όμως, είναι οι συνέπειες αυτής της κοσμοαντίληψης; Πόσο επικίνδυνη μπορεί να είναι η φαντασίωση της ουδετερότητας της επιστήμης και της τεχνολογίας (παρακάτω θα εστιάσω στην τεχνολογία μονάχα);
Τα τεχνολογικά αντικείμενα κατασκευάζονται κάπως κάπου και «ρίχνονται» στην κοινωνία. Η τεχνολογία εξελίσσεται κοιτάζοντας τα λάθη και τις ανεπάρκειες των προηγούμενων αντικειμένων και έτσι κατασκευάζει κάτι αποδοτικότερο και αποδοτικότερο με τον καιρό που περνάει. Τα τεχνολογικά αντικείμενα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από οποιονδήποτε ανάλογα με το συμφέρον του. Έτσι ένα κοφτερό μαχαίρι για τον μάγειρα μπορεί να είναι πολύ χρήσιμο για να κόβει αποτελεσματικότερα το κρέας ενώ για τον δολοφόνο αποτελεί αποτελεσματικότερο φονικό όπλο. Ή αλλιώς, ένας μηχανισμός εξόρυξης πετρελαίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μία πολύ όμορφη περιοχή καταστρέφοντάς την προκειμένου να πλουτίσει ο ένας μονάρχης της περιοχής (ή η παράταξή του), ή ολόκληρος ο λαός (αν μιλάμε για μία περισσότερο κολεκτιβιστική κοινότητα). Έτσι η τεχνολογία αποτελεί κάτι αθώο, εξω-κοινωνικό αποτέλεσμα της εξέλιξης της γνώσης το οποίο χρησιμοποιείται από τον οποιονδήποτε ανάλογα με το τι εκείνος επιθυμεί να επιτύχει. Εξελίσσεται αυτόνομα βασισμένη στο δικό της ιστορικό και απλώς επιβάλλεται στην κοινωνία ως ένα καινούργιο εργαλείο έτοιμο για χρήση. Έτσι λοιπόν, σε 20 χρόνια, σε 30 χρόνια, θα έχουμε, σαφώς ιπτάμενα αυτοκίνητα. Ωστόσο η ίδια η ιστορία (και αυτή ήταν η έκπληξη στα σχόλια στα social media) έδειξε ότι ούτε ιπτάμενα αυτοκίνητα έχουμε, για την ώρα, ούτε καν όλοι μας έχουμε «καλά» αυτοκίνητα. Το υδραυλικό τιμόνι θεωρείται must τη σημερινή εποχή, ωστόσο πολλοί έχουν αυτοκίνητα χωρίς. Κάτι ίσως να σημαίνει αυτό.
Το επικίνδυνο στην παραπάνω υπόθεση είναι η ίδια η αθωότητα με την οποία παρουσιάζονται τα τεχνολογικά κατασκευάσματα. Αυτή η ουδετερότητά της είναι συνέπεια της θεώρησης ότι δημιουργείται και εξελίσσεται από κάποιους, κάπου μακριά. Πέρα από εμάς. Υπερ-ανθρώπινα. Ξέρουμε (ως ανθρωπότητα) πολύ καλά, πού οδήγησε η ίδια θεώρηση περί την ιστορία: το γεγονός ότι η ιστορία κινείται από μόνη της, σαν ένα μεγάλο πέπλο «πάνω» από «εμάς» για το οποίο δεν έχουμε ευθύνη. Ο ναζισμός χρησιμοποίησε αυτή την αχρονικότητα πολύ καλά και ο φασισμός εξακολουθεί να την χρησιμοποιεί ακόμη. Οι άχρονες εξιστορήσεις περί άριας φυλής, καθώς και η ανικανότητα να «πάρει κανείς την ιστορία στα χέρια του» ήταν αυτό που συμβολικά κίνησε ολόκληρο το ναζιστικό ιδεολόγημα. Η ουδετερότητα της τεχνολογίας οδηγεί σε κάτι παρόμοιο. Αν ζεις στην κοινωνία της Τεχνολογίας, όπως κοινωνιολογικά ονομάζεται η εποχή μας, αλλά αυτή η κοινωνία κατασκευάζεται κάπου «μακριά» και χρησιμοποιείται και από τον φασίστα και από τον κομμουνιστή ανάλογα με το συμφέρον του, τότε υπάρχει πρόβλημα.
Η τεχνολογία δεν αναπτύσσεται κάπου μακριά, από ειδικούς οι οποίοι ουδεμία σχέση έχουν με την κοινωνία. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα φέρουν μέσα τους την κοινωνία στην οποία δημιουργούνται και θα ήταν διαφορετικά σε μία διαφορετική κοινωνία. Αυτή είναι η εναλλακτική. Και σε αυτή την εναλλακτική, υπεύθυνοι είμαστε «εμείς».
Χρονομηχανή δεν υπάρχει, εκτός των άλλων, και επειδή καμία κοινωνία έως τώρα δεν νοηματοδότησε το ταξίδι στον χρόνο ως κάτι αναγκαίο που πρέπει να επιτευχθεί. Η τεχνολογία αυτή δεν θα δημιουργούνταν χωρίς την απαίτηση της κοινωνίας για κάτι τέτοιο. Το ίδιο και τα ιπτάμενα αυτοκίνητα. Ωστόσο, τι έχει δημιουργηθεί; Ένα σάπιο δίκτυο ύδρευσης και χλωρίωση σε χωριά του Πηλίου (ίσως γι’ αυτές τις τεχνολογίες εκεί να ευθύνεται η προσπάθεια παραχώρησης της πηγής σε βιομήχανο). Ένα τέτοιου είδους εργοστάσιο θα δημιουργούνταν υπό, ας πούμε, μία διαφορετική κοινωνία όπου η σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης θα ήταν μία σχέση σεβασμού; Κατά πάσα πιθανότητα, όχι.
Τα τελευταία αποτελούν, σε πολύ γενικές γραμμές, την άποψη της Κριτικής Θεωρίας της Τεχνολογίας όπως αυτή αναπτύσσεται τα τελευταία 30 χρόνια από τον Αμερικανό Φιλόσοφο Andrew Feenberg. Για τον Feenberg, κάθε τεχνολογικό επίτευγμα είτε μιλάμε για το κάρο, είτε μιλάμε για μία ανεμογεννήτρια εμπεριέχουν εγγενώς (κλίνουν [biased]προς) τις αξίες της κοινωνίας που τα παράγουν. Στη νεωτερική εποχή, η βασικότερη αξία που διέπει την κοινωνία είναι αυτό που ο Herbert Marcuse ονομάζει «αρχή της απόδοσης». Αυτό σημαίνει πως η εργαλειοποίηση προελαύνει, η χρησιμότητα κυριαρχεί και κάθε τεχνολογικό επίτευγμα αποτελεί ένα μέσο για έναν σκοπό. Κάθε τι που κατασκευάζεται, δημιουργείται για να είναι αποδοτικό. Και έτσι αναδύεται και η αυτονομία της απόδοσης, η ουδετερότητα του μέσου: αν αυτός που ελέγχει την κατασκευή του έχει τον χ σκοπό, τότε αυτό το κατασκεύασμα, ολόιδιο με οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, θα εξυπηρετήσει τον σκοπό του.
Η Κριτική θεωρία της Τεχνολογίας δείχνει κάτι διαφορετικό. Υπό μία φασιστική κοινωνία θα κατασκευάζονται τεχνολογικά προϊόντα που θα κλίνουν προς την αναπαραγωγή του φασισμού (η αρχή της απόδοσης διαπερνούσε, ωστόσο, και την ναζιστική κοινωνία, γι’ αυτό δεν πρέπει να συγχέεται το «φτιάχτηκαν δρόμοι» με τη θετική αξιολόγηση ενός φασιστικού πολιτικού καθεστώτος –όποιος και να ήταν θα «έφτιαχνε δρόμους» γιατί δεν μπορούσε να μην το κάνει).
Επιστρέφοντας στον Feenberg, στο φαντασιακό της νεωτερικότητας ισχύει αυτό που ονομάζει «social rationality» (κοινωνική ορθολογικότητα), ένας μηχανισμός που εκλογικεύει το κάθε τι κάνοντάς το να φαίνεται ορθολογικό (το rationalization [ο εξορθολογισμός] για τον οποίο μας μιλά ήδη ο Weber, ωστόσο κατά πολύ διαφοροποιημένο από τον αρχικό εισηγητή του). Κάθε κατασκεύασμα, το οποίο κλίνει προς το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο δημιουργήθηκε, φαίνεται ορθολογικό και απόλυτο. Έτσι, εμφανίζεται ως ουδέτερο: Στις κοινωνίες όπου ο ορθός λόγος και η απόδοση αποτελούν ουσιώδεις θεμέλια, κάθε εξορθολογισμένο και αποδοτικό κατασκεύασμα αποτελεί ουδέτερο εργαλείο.
Το καινοτόμο που εισάγει η Κριτική Θεωρία της Τεχνολογίας (μία θεώρηση για την οποία κανείς χρειάζεται να κατέχει φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές βάσεις όπως Hegel, Marx, Lukác, Marcuse, Adorno, Weber, Heidegger, Ellul, Habermas κ.α.) είναι πως όλα τα παραπάνω εγγράφονται στο ίδιο το design (σχεδιασμός) ενός τεχνολογικού αντικειμένου. Στον ίδιο τον σχεδιασμό ενός αντικειμένου φαίνονται οι αξίες, τις οποίες δημιουργήθηκε για να αντανακλά. Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα και αντιτασσόμενος στον τεχνολογικό ντετερμινισμό (το γεγονός ότι η τεχνολογία εξελίσσεται ντετερμινιστικά και έτσι είναι ουδέτερη ως προς κοινωνικά συμφέροντα, κάτι που καθιστά τις καταστροφικές τεχνολογικές εφευρέσεις απλώς παρενέργειες των συμφερόντων αυτών), ο Feenberg υποστηρίζει πως ο σχεδιασμός κάθε αντικειμένου φέρει στο εσωτερικό του τις κοινωνικές αξίες που το δημιουργούν, και αυτές τις κοινωνικές αξίες τις κατασκευάζουμε «εμείς». Απέναντι στην κοινωνική ορθολογικότητα (social rationality) η οποία αποτελεί την κυριαρχία, στις νεωτερικές κοινωνίες, της τεχνικής ορθολογικότητας (technical rationality), ο Feenberg αντιτάσσει τον εκδημοκρατισμό της τεχνικής ορθολογικότητας (democratization of technical rationality), με άλλα λόγια, αναδεικνύει την κοινωνική επιρροή στον ίδιο τον σχεδιασμό των τεχνολογικών αντικειμένων.
Αυτή η κοινωνική επιρροή σημαίνει την από-τα-κάτω επιλογή του ενός ή του άλλου σχεδιασμού. Ο κόσμος, ο οποίος χρησιμοποιεί την τεχνολογία είναι αυτός που καθορίζει τι είδους τεχνολογία θα δημιουργηθεί, όπως ακριβώς μπορεί να ορίζει, με τις πράξεις του, την ίδια την κοινωνία που αναδημιουργείται.
Ένα αντικείμενο που κατασκευάστηκε για την χ λειτουργία μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην πράξη για μία διαφορετική λειτουργία που δεν είχε προβλεφθεί καν από τους κατασκευαστές και πλέον να παράγεται σύμφωνα με τη δεύτερη λειτουργία που όρισε ο λαός. Ο Feenberg αναφέρει πως, τη στιγμή που κάποιο τεχνολογικό επίτευγμα τοποθετηθεί στην κοινωνία, οι πολίτες βρίσκονται σε ένα τεχνολογικό ασυνείδητο ως προς τις συνέπειές του. Ωστόσο, όταν φανεί, διαμέσου της γνώσης των πολιτών ως προς αυτό (μίας γνώσης η οποία σήμερα ειδικά μέσω του Internet αυξάνεται ραγδαία), τότε οι πολίτες συσπειρώνονται διαμορφώνοντας ένα υποκείμενο, το οποίο με διεκδικήσεις του μπορεί να αλλάξει τον ίδιο τον σχεδιασμό του αντικειμένου. Και για τις δύο αυτές περιπτώσεις ο Feenberg προσφέρει σε βιβλία του τρεις εμπειρικές έρευνες που έχει πραγματοποιήσει ο ίδιος και παρατήρησε αυτή τη μεταστροφή του τεχνολογικού επιτεύγματος, στους τομείς των τηλεπικοινωνιών, της υγείας και του περιβάλλοντος.
Υπερβαίνοντας τις ουτοπικές συνιστώσες των προγενέστερων θεωρητικών της Κριτικής Θεωρίας (Marcuse-Adorno) αλλά και την καταφυγή στην τέχνη, ο Feenberg κατασκευάζει μία θεωρία που μπορεί να απηχεί, στη σημερινή εποχή, μία πραγματική δυνατότητα. Το Internet παίζει πάρα πολύ μεγάλο ρόλο στη θεωρία του, ωστόσο αυτό μένει να μελετηθεί περαιτέρω.
Αυτό που θα ρωτούσα τον Feenberg αν τον είχα μπροστά μου θα ήταν ωστόσο: Πώς γίνεται, όμως, να διεκδικήσουμε το οτιδήποτε στο όνομα του εκδημοκρατισμού, αν συσπειρωμένοι σε ένα υποκείμενο, μας χτυπά και μας σκοτώνει στον δρόμο η αστυνομία του κράτους;
*Η διδακτορική διατριβή του Περπερίδη Γιάννη έχει τίτλο: «Η εναλλακτική νεωτερικότητα, ο εκδημοκρατισμός της τεχνολογίας και τα όρια της τεχνικής ορθολογικότητας σε συνθήκες σύγχρονων ψηφιακών τεχνολογιών: Η ‘Κριτική Θεωρία της Τεχνολογίας’ του Andrew Feenberg» και καταπιάνεται με ζητήματα όπως τα παραπάνω.
[1] Αλέξανδρος Σχισμένος, «Η μεταφυσική της Χρονομηχανής» στο Kaboom. Ημερολόγια πριν από τη μεγάλη έκρηξη, τ.5, 12/2018.
