Κείμενο για το Αυτολεξεί: Σπύρος Κωνσταντούλας, Ιατρός – Συγγραφέας
Ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής δεν μπορεί να είναι δικαστής όπως και η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν μπορεί να απονείμει δικαιοσύνη.
Η επιείκεια ως υπέρτατη δικαιοσύνη (Αριστοτέλης) προϋποθέτει τη φρόνηση για να απονεμηθεί. Επειδή υπάρχουν ενίοτε συγκεκριμένες και μοναδικές περιπτώσεις που δεν προβλέπονται από το γενικό νόμο (δεδομένα), ο δικαστής καλείται να δημιουργήσει νόμο για τη συγκεκριμένη περίπτωση, δηλαδή με φρόνηση να νομοθετήσει και να αποφασίσει, που σημαίνει ότι από δικαστής γίνεται ad hoc νομοθέτης – δημιουργός.
Επομένως φρόνηση είναι η ικανότητα κρίσης, επιλογής και απόφασης εκεί που δεν υπάρχουν εκ των προτέρων δεδομένα (data) που να κάνουν εφικτή αυτή την απόφαση.
Οι Λατίνοι ακρωτηριάζοντας τη φρόνηση του Αριστοτέλη κράτησαν μόνο τη σύνεση (Prudentia) ονομάζοντάς την φρόνηση και απέκοψαν τη φρόνηση καθαυτή. Ο Αριστοτέλης όμως στα Ηθικά Νικομάχεια είναι σαφέστατος: αντικείμενο της σύνεσης είναι το «κριτικόν» (κριτική σκέψη) ενώ της φρόνησης το «επιτακτικόν» (λήψη απόφασης).
Τούτο είχε ως συνέπεια τον λατινικό νομικισμό όπου η επικράτηση της Prudentia χωρίς φρόνηση οδηγεί στην κυριαρχία του γράμματος εις βάρος του πνεύματος του Νόμου.
Ο όρος τεχνητή νοημοσύνη εκτός από οξύμωρο και αντιφατικό σχήμα είναι αυθαίρετο άλμα και λογικό σφάλμα καθώς ενώ δεν γνωρίζουμε πώς γεφυρώνεται το χάσμα που χωρίζει τον εγκέφαλο από την ψυχή, τη συνείδηση και τη φαντασία, αποδίδουμε τη νοημοσύνη ως προερχόμενη από κάτι που δεν είναι καν οργανικό ή βιολογικό αλλά από το ανόργανο και τεχνητό.
Κι ενώ μπορούμε να πούμε πως τεχνητή είναι η νοημοσύνη στην οποία δεν μπορεί να καταλογιστεί ευθύνη έχουμε το παράδοξο, σε περίπτωση άδικων και λανθασμένων αυτοματοποιημένων αποφάσεων οι εταιρείες με ευκολία θα μας πουν: δεν ευθυνόμαστε εμείς αλλά υπολογιστικές μηχανές!
Και ενώ είναι βέβαιο ότι η τεχνολογία γενικώς και η τεχνητή νοημοσύνη ειδικότερα θέλουν να εξαρτώνται από μηχανές και όχι από ανθρώπους, αυτούς που προβληματίζονται και αμφισβητούν τη σκοπιμότητά τους εύκολα τους αποκαλούμε τεχνοφοβικούς. Αντιτείνοντας όμως θα ορίζαμε τον ωμό και μόνο κερδοσκοπικό προσανατολισμό της τεχνολογίας και τεχνητής νοημοσύνης ως πλήρως ανθρωποφοβικό, γιατί ο άνθρωπος δεν είναι δεδομένο ούτε δεδομένος.
Γνωρίζοντας ότι μπορούμε να εκπαιδεύσουμε ένα σκύλο, ένα δελφίνι ή μία φώκια αλλά όχι να προσφέρουμε παιδεία σε αυτά, τίθεται το ερώτημα αν η τεχνητή νοημοσύνη στοχεύει και θέλει την παιδεία του ανθρώπου.
Κάθε εκπαίδευση μέσω της μίμησης, επανάληψης και μάθησης αποσκοπεί στον εργαλειακό προσανατολισμό και αυτοματοποίηση αλλά και στην καθήλωση της κριτικής σκέψης και όχι στο δημιουργικό στοχασμό, την έμπνευση και τη φαντασία.
Καθώς δεν μπορεί να αγνοηθεί πως κατά βάθος η ψυχή του ανθρώπου διψά για νοήματα και σημασίες και όχι για άχρηστα μηνύματα και βαρετές πληροφορίες ποιος μπορεί να αποδεχθεί εν τέλει ότι η τεχνητή νοημοσύνη αποσκοπεί στην παιδεία του ανθρώπου και όχι στην εργαλειακή δουλεία των δεδομένων και των λογισμικών αλγορίθμων;
Είναι άλλο πράγμα η εργαλειακή σκοπιμότητα και η ορθολογικότητα και άλλο η σημασιολογική δημιουργικότητα. Μία σημασία είναι σημασία στο βαθμό που δε βρίσκεται υπό τον έλεγχο της τυπικής λογικής. Καμία σημασία δεν μπορεί ούτε να μαθηματικοποιηθεί ούτε να αλγοριθμοποιηθεί.
Ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς και πρωτεργάτης της τεχνολογίας των υπολογιστών και των αυτόματων συστημάτων του περασμένου αιώνα , ο φον Νόιμαν, προς τας δυσμάς του βίου του οδηγήθηκε στο συμπέρασμα πως «η γλώσσα του εγκεφάλου δεν είναι η γλώσσα των μαθηματικών», που σημαίνει ότι η γλώσσα των μαθηματικών αδυνατεί να συλλάβει τη λειτουργία του εγκεφάλου, πόσο μάλλον την ψυχή, τη συνείδηση και τη νοημοσύνη. Και όμως ακούμε συχνά να λέγονται ανοησίες όπως ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένας υπερυπολογιστής και άλλα φαιδρά.
Μπορούμε τώρα να ισχυριστούμε πώς η τεχνητή νοημοσύνη είναι το υπεροπτικό αποτέλεσμα του εφαρμοσμένου στρουκτουραλισμού και κονστρουκτιβισμού και της σαγήνης των μαθηματικών που ασκήθηκε σε αυτούς. Όμως το οικοδόμημα τους καταρρέει πάραυτα από την ακόλουθη φράση: άλλο είναι ο κατασκευαστής και άλλο ο ποιητής, άλλο πράγμα ο παραγωγός και άλλο ο δημιουργός!
Κανείς δεν λέει όχι, ούτε καν οι τεχνοφοβικοί, στην εργαλειακότητα και την αποτελεσματικότητα της ταχύτητας των διαδικασιών για λειτουργικά και πρακτικά ζητήματα με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, λέμε όχι όμως στη χρήση για λήψη κρίσιμων και σοβαρών αποφάσεων. Το μέτρο για τη χρήση λοιπόν είναι η χρήση «κατά την χρείαν» και όχι η αχρεία χρήση, και το πάντα επίκαιρο «μη δίνετε μαχαίρι σε παιδί» (Αριστοτέλης).
Αν πράγματι θέλουμε ανθρώπινη και πολιτισμένη κοινωνία θα πρέπει να προσανατολιστούμε στην αναγέννηση των ανθρωπιστικών και κλασικών σπουδών και να μην πλειοδοτούμε στην εργαλειακότητα, την αποτελεσματικότητα και εν τέλει στην τεχνολογία, αλλά να ενδιαφερθούμε σοβαρά για το νόημα, τις σημασίες και τις αξίες, δηλαδή τελικά για την αληθινή παιδεία.
Σήμερα η υπερπληθώρα των προϊόντων της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης, κάνει τον άνθρωπο να μοιάζει με κακόηθες μεταστατικό νεόπλασμα που κατατρώει τον πλανήτη, και την ανθρωπότητα να βρίσκεται μέσα στην ύβρη και την αφροσύνη, αυτό δε καμία τεχνητή νοημοσύνη δεν θα το αποτρέψει, αντιθέτως μάλιστα, γι’ αυτό είναι κατεπείγουσα ανάγκη έστω και την τελευταία στιγμή, η προσφυγή στη φρόνηση, το μέτρο και τη σωφροσύνη.
Τα πραγματικά φιλοσοφικά ερωτήματα και υπαρξιακά προβλήματα που προκύπτουν από την τεχνοεπιστήμη και ιδίως από την τεχνητή νοημοσύνη είναι πολύ σημαντικά και σοβαρά, γι’ αυτό ενάντια στην αδιαφορία και τον εφησυχασμό θα πρέπει να αντιτάξουμε την επαγρύπνηση και το φιλοσοφικό στοχασμό.
Στην αρχαία ελληνική μυθολογία, βρίσκουμε μια σπουδαία και μοναδική σημασία του συνδυασμού τεχνικής γνώσης μαζί με μέτρο και φρόνηση. Ο δεινός κατασκευαστής του λαβυρίνθου Δαίδαλος είναι και εμπνευστής των φτερών για πτήση. Έχοντας όμως φρόνηση και αίσθηση του μέτρου προειδοποιεί τον Ίκαρο: «ούτε υπερβολικά ψηλά για να μη λιώσουν τα κεριά από τα φτερά αλλά ούτε και πολύ χαμηλά για να μη βραχούν τα φτερά».
Η φρόνηση ως κορύφωση του ήθους και δεσπόζουσα αρετή είναι αυτό που εμπεριέχει και ενσαρκώνει όχι μόνο τις διανοητικές αλλά κυρίως και προπάντων τις ηθικές και ψυχικές αρετές (Αριστοτέλης) ή «η αρετή που περικλείει όλες τις αρετές» (Επίκουρος). Επιπλέον η φρόνηση περιλαμβάνει και την προλαμβάνουσα αποφασιστικότητα.
Η αποφασιστικότητα που τόσο πολύ έχει υμνηθεί δεν πρέπει να χαρακτηρίζεται από τυφλή βουλησιαρχία, από βιασύνη και οργισμένη αντίδραση αλλά να είναι προλαμβάνουσα και συνειδητά αυτοπεριοριστική, αλλιώς αποβαίνει επικίνδυνη και καταστροφική.
Ο Θουκυδίδης, πάντα επίκαιρος, ευφυώς προειδοποιεί: «δύο εναντιώτατα της ευβουλίας, τάχος και οργή» δηλαδή δύο είναι οι εχθροί της σωστής απόφασης, η ταχύτητα και η οργή.
Επομένως ως συμπυκνωμένο συμπέρασμα μπορούμε να πούμε: η βούληση επιθυμεί, η νόηση αξιολογεί και η φρόνηση αποφασίζει.
Απαντώντας δε στην αλαζονεία και στη φαντασίωση παντογνωσίας και παντοδυναμίας των τεχνοκρατών και τεχνολογικών κολοσσών τους λέμε: δεν γίνεται με τίποτα να φυλακιστούν σε τράπεζες δεδομένων και συσκευές αλγορίθμων ούτε το «ανεμόεν φρόνημα» του ανθρώπου (Σοφοκλής) ούτε το «ανθρώπω ήθος δαίμων» (Ηράκλειτος), προσθέτοντας και την ποιητική μεταφορά του Γουίλιαμ Μπλέικ «η στέρνα συντηρεί, η πηγή ξεχειλίζει».
Τέλος, όπως δεν γίνεται να δει την απεραντοσύνη του ωκεανού ένας βάτραχος του πηγαδιού, έτσι και η τεχνητή νοημοσύνη δεν πρόκειται να συλλάβει την αδάμαστη, ανεξάντλητη και ανεξάλειπτη δημιουργική φαντασία του ανθρώπινου μυαλού.
