Κείμενο: Δεληγιάννης Κωνσταντίνος, προπτυχιακός φοιτητής Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, ΕΑΠ
Στην Ιαπωνία παρατηρείται ένα παράδοξο κοινωνικό φαινόμενο που θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει σενάριο σε μια χολιγουντιανή ταινία. Οι Ιάπωνες «εξαφανίζονται», κυριολεκτικά, στην προσπάθειά τους να δραπετεύσουν από την καθημερινότητα. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που έχει τις ρίζες του στη μεταπολεμική Ιαπωνία και συνεχίζεται έως σήμερα. Το ιδιότυπο αυτό φαινόμενο, παρά τη μακροχρόνια διάρκειά του, παρουσιάζει με μικρά σκαμπανεβάσματα, ιδιαίτερα τη δεκαετία του ’90, μια σταθερή τάση. Ο μέσος όρος αυτών των εξαφανίσεων είναι περίπου στις 80.000 ετησίως (Newsbomb.gr, 2025).
Αυτή η σταθερή παρουσία του φαινομένου τις τελευταίες δεκαετίες συνιστά ένδειξη ότι δεν πρόκειται για μια μεμονωμένη στιγμή της ιαπωνικής ιστορίας, αλλά αντίθετα εκφράζει βαθύτερες ανάγκες των ανθρώπων της. Ωστόσο, αυτό που με εντυπωσιάζει περισσότερο δεν είναι τόσο η ίδια η εξαφάνιση, όσο ο τρόπος με τον οποίο αυτή ερμηνεύεται. Σε αρκετά άρθρα παρουσιάζεται ως μια πράξη αντίστασης στον σύγχρονο ιαπωνικό τρόπο ζωής· ως μια σιωπηρή μορφή διαμαρτυρίας απέναντι στην καταπίεση που βιώνεται καθημερινά (Esquire, n.d.).
Ισχύει, όμως, κάτι τέτοιο; Πρόκειται για μια ατομική επανάσταση; Ή μήπως συνιστά μια σύγχρονη ενσάρκωση της ιαπωνικής παράδοσης, διαμορφωμένη μέσα στις σημερινές κοινωνικοϊστορικές συνθήκες;
Παρενθετικά, αξίζει να τονίσω πως το παρόν κείμενο δεν αποτελεί προϊόν συστηματικής έρευνας, ούτε γράφεται από τη σκοπιά κάποιου ειδικού με βαθιά γνώση της ιαπωνικής κουλτούρας. Αντιθέτως, αποτελεί μια προσωπική καταγραφή σκέψεων της στιγμής, με στόχο να αναδυθούν όσο γίνεται νέα ερωτήματα και ανησυχίες γύρω από τις τάσεις των σύγχρονων ανθρώπινων κοινωνιών.
Είναι δόκιμο, θεωρώ, για την καλύτερη προσέγγιση του φαινομένου, να αναδείξουμε πως στην ιαπωνική κοινωνία –στον βαθμό που την κατανοώ– η αίσθηση του κοινωνικού καθήκοντος είναι βαθιά ριζωμένη στους Ιάπωνες. Σε τέτοιο σημείο, ώστε η ατομικότητα, όπως την αντιλαμβανόμαστε στη Δύση, να μοιάζει σχεδόν ανύπαρκτη. Για τον Ιάπωνα, η προσωπική επιθυμία εξαντλείται στην ανάγκη του να αφομοιωθεί πλήρως εντός του κοινωνικού συνόλου.
Χαρακτηριστική είναι μια φράση που χάνεται στα χρόνια της μεσαιωνικής Ιαπωνίας, «Το καρφί που προεξέχει, καρφώνεται» (Davies & Ikeno, 2002).
Η φράση αυτή συμπυκνώνει με ακρίβεια την κοινωνική τάση για εξομάλυνση κάθε ατομικής έκφρασης. Ο Ιάπωνας οφείλει να ενσωματωθεί πλήρως στους σκοπούς της ομάδας, καθώς η κοινωνία δείχνει μηδενική ανοχή στην ιδιαιτερότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, η συλλογικότητα λειτουργεί ως καταπιεστικός μηχανισμός απέναντι σε κάθε απόπειρα καλλιέργειας προσωπικής μοναδικότητας.
Επιστρέφοντας στο παρόν και στο φαινόμενο jōhatsu, που κυριολεκτικά μεταφράζεται ως «εξάτμιση»: Άνθρωποι εξαφανίζονται χωρίς κανένα σημάδι πρόθεσης, χωρίς καμία προειδοποίηση. Εγκαταλείπουν από τη μια στιγμή στην άλλη την οικογένειά τους, τους φίλους, τη δουλειά τους. Το εντυπωσιακό, ωστόσο, δεν είναι τόσο η απότομη αποχώρηση, όσο η προσπάθειά τους να αλλάξουν ταυτότητα και να ξεκινήσουν από το μηδέν σε κάποιο άλλο σημείο της Ιαπωνίας (Esquire, n.d.).
Αναρωτιέμαι, η επανεκκίνηση της ζωής σε κάποιο άλλο σημείο της κοινωνίας, με τους ίδιους όρους συμμετοχής και χωρίς καμία αλλαγή στις κοινωνικές δομές, συνιστά επανάσταση ή, αντιθέτως, πλήρη αποδοχή αυτών των όρων;
Και εδώ βρίσκεται το κρίσιμο σημείο, ακόμα και αν αλλάξεις όνομα, πόλη ή πρόσωπο, η δομή της κοινωνίας παραμένει αμετάβλητη. Η επανεκκίνηση της ζωής είναι ψευδαίσθηση, αν οι κανόνες του παιχνιδιού δεν μεταβληθούν. Η ελευθερία δεν κατακτάται με απόσυρση, αλλά με παρουσία και διεκδίκηση.
Θεωρώ πως οι Ιάπωνες όχι μόνο αδυνατούν να σταθούν απέναντι στις καταπιεστικές συνθήκες της κοινωνίας, αλλά αντίθετα, όπως και στο παράδειγμα της εξαφάνισης, στοχοποιούν τον ίδιο τους τον εαυτό για κάθε προσωπική αποτυχία. Ο Ιάπωνας τείνει να θεωρεί πως κάθε δυσκολία που συναντά οφείλεται σε προσωπική του ανεπάρκεια και όχι στους θεσμούς που τη γεννούν ή τη συντηρούν. Γι’ αυτό και αποσύρεται σιωπηλά, πραγματοποιώντας έναν συμβολικό, αναίμακτο θάνατο. Έπειτα, αφού έχει «πεθάνει» κοινωνικά, κάνει reset στη ζωή του και συνεχίζει να ζει υπό τις ίδιες συνθήκες, επιβεβαιώνοντας έτσι, έστω και άθελά του, την αξία της παράδοσης.
Ωστόσο, αυτό που με προβληματίζει είναι κατά πόσο μπορούμε να αποδώσουμε την έλλειψη ριζικής κριτικής στην ιαπωνική κοινωνία, αλλά και στην παράδοση γενικότερα, αποκλειστικά στην κοινωνική πειθαρχία. Δηλαδή, μήπως η απουσία ριζικής αμφισβήτησης πηγάζει από την έλλειψη ανοχής προς την ατομική έκφραση και, κατ’ επέκταση, από τη δυσκολία καλλιέργειας εξατομικευμένης συνείδησης (μιας διάστασης που ο δυτικός κόσμος αναδεικνύει ως θεμελιώδη προτεραιότητα); Ή μήπως πρόκειται για κάτι βαθύτερο;
Θεωρώ πως προϋπόθεση για την ανάπτυξη ριζικής κριτικής απέναντι σε οποιοδήποτε κοινωνικό σύστημα είναι η αναγνώριση του εαυτού μας ως θύματος. Δεν υποτιμώ τη σημασία της δυνατότητας της υποκειμενικής έκφρασης· ωστόσο, υποθέτω πως, κατά κάποιον τρόπο, το ένα προϋποθέτει το άλλο. Παρ’ όλα αυτά, η σχέση ανάμεσα στη θυματοποίηση και την εξατομίκευση δεν θα αποτελέσει αντικείμενο ανάλυσης στο παρόν κείμενο.
Συνεχίζοντας, το θύμα, όταν αποκτά συνείδηση της κατάστασής του, παύει να είναι αντικείμενο αυτοενοχοποίησης. Δεν είναι απλώς δέκτης καταπίεσης, αλλά υποκείμενο που αντιλαμβάνεται ότι οι αποτυχίες του δεν οφείλονται αποκλειστικά στον ίδιο, αλλά ενδεχομένως στους υφιστάμενους κοινωνικούς θεσμούς.
Αυτή η κατάσταση ενδέχεται να αποτελέσει την αφετηρία για τη διαμόρφωση ενός άτυπου, ακόμη ανώριμου, πολιτικού χώρου. Το υποκείμενο, αναγνωρίζοντας την αδικία που υφίσταται, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για κριτική στους κοινωνικούς θεσμούς, γεννώντας ερωτήματα όπως, για ποιον λόγο βρίσκεται σε αυτή τη θέση – γιατί υφίσταται αυτή την αδικία; Και φυσικά, πλήθος άλλων ερωτημάτων που ενδέχεται να διαρρήξουν την κλειστότητα των ετερόνομων θεσμών. Συνεπάγεται, λοιπόν, πως αυτή η αναγνώριση του ρόλου του θύματος δύναται να αποτελέσει μια πρώτη μορφή ρήξης εντός των εκάστοτε ετερόνομων κοινωνιών, καθώς το υποκείμενο αρχίζει να αμφισβητεί ενεργά τη θέση του στον κοινωνικό ιστό.
Ωστόσο, η αναγνώριση του εαυτού μας ως αντικείμενο καταπίεσης δεν συνεπάγεται αυτόματα τη μετάβαση σε πολιτικό υποκείμενο. Είναι πιθανό η αναγνώριση του εαυτού ως θύματος να αποτελεί αναγκαία, αλλά όχι ικανή συνθήκη για την πολιτική ενεργοποίηση.
Άλλωστε, ένα αντίστοιχο φαινόμενο, στο οποίο η έννοια του θύματος είναι συλλογικά αναγνωρισμένη αλλά απουσιάζει η πολιτική δραστηριότητα και η κοινωνική χειραφέτηση, αποτελεί και η περίπτωση της σύγχρονης Ελλάδας. Ο νεοέλληνας συχνά παρουσιάζει τον εαυτό του ως διαρκές θύμα της Ιστορίας, χωρίς όμως αυτή η αναγνώριση να συνοδεύεται από έμπρακτη πολιτική διεκδίκηση. Αυτή τη νεοελληνική στάση έχει αναλύσει σε βάθος ο Άκης Γαβριηλίδης, περιγράφοντας τη θυματική και ταυτόχρονα παθητική ψυχοσύνθεση που χαρακτηρίζει την ελληνική πραγματικότητα. Συνεπώς, η αναγνώριση του εαυτού ως θύματος δεν οδηγεί αναγκαστικά σε πολιτική πράξη, παρά την παρουσία του θυματικού λόγου σε πολλές περιπτώσεις.
Ίσως, τελικά, ο ρόλος του θύματος να αποτελεί μεν ένα πρώτο βήμα προς την πολιτική ενεργοποίηση, ωστόσο από μόνος του δεν επαρκεί. Η αναγνώριση της αδικίας χρειάζεται να πλαισιώνεται από ουσιαστική κριτική των κοινωνικών και θεσμικών πλαισίων που τη γεννούν, από συλλογική ώσμωση ιδεών που συγκλίνουν σε ένα συνεκτικό πολιτικό όραμα και, πάνω απ’ όλα, από τη διάθεση για συλλογική δράση.
Χωρίς αυτή την αγωνιστική δυναμική και το πολιτικό συλλογικό πρόταγμα, καμία πολιτική μεταβολή δεν μπορεί να λάβει χώρα. Το άτομο παραμένει εγκλωβισμένο στον ρόλο του παθητικού θύματος, αδυνατώντας να μεταβεί στο πεδίο της πολιτικής διεκδίκησης.
——————————
Ευχαριστώ πολύ για τη συμβολή τους στο κείμενο τους φίλους Ιωάννη Καψάλη και Νίκο Γκαραγκασίδη, για τον δημιουργικό διάλογο και τις ουσιαστικές παρατηρήσεις τους
Βιβλιογραφία:
Davies, R. J., & Ikeno, O. (2002). The Japanese mind: Understanding contemporary Japanese culture. Tuttle Publishing.
Esquire. (n.d.). Χιλιάδες άνθρωποι εξαφανίζονται κάθε χρόνο στην Ιαπωνία: τι είναι το φαινόμενο Johatsu. https://esquire.com.gr/lifestyle/nea/35932/xiliades-anthropoi-exafanizontai-kathe-xrono-stin-iaponia-ti-einai-to-fainomeno-johatsu
Newsbomb.gr. (2025, 8 Μαΐου). Κάθε χρόνο 80.000 άνθρωποι «εξαφανίζονται» οικειοθελώς – Τι είναι το φαινόμενο «Johatsu». Ανακτήθηκε από https://www.newsbomb.gr/kosmos/story/1647698/kathe-xrono-80000-anthropoi-eksafanizontai-oikeiothelos-ti-einai-to-fainomeno-johatsu
—————————
Φωτογραφία κειμένου: Η περιοχή Kamagasaki στην Οσάκα αποτελεί έναν από τους τόπους που κατοικούν οι “Johatsu”, Shiho Fukada/ Pulitzer Center. Πηγή Εικόνας
