Κείμενο: Ομάδα Ζαπατιστικό Ημερολόγιο
Στις αρχές της δεκαετίας του ́90 και ενώ ο καπιταλισμός στις δικές μας γεωγραφίες εμφανιζόταν ως πολλά υποσχόμενος, η εμπορευματοποίηση και η κατανάλωση ως τα μοναδικά πρότυπα ζωής και οι αντιστάσεις (της αριστεράς και όχι μόνο) έμοιαζαν λιγότερο πειστικές και εμπνευστικές, εμφανίζονται οι ζαπατίστας στη Τσιάπας, άνδρες και γυναίκες που διεκδικούν το αυτονόητο: «όλα για όλους». Μιλούν για την κοινωνική αδικία που φέρει το όνομα «νεοφιλελευθερισμός» και ταυτόχρονα, μέσα από τα οικουμενικής διάστασης καλέσματα τους μας ζητούν να συναντηθούμε για να ν’ αντισταθούμε μαζί στον κοινό εχθρό, κάτι που συνεχίζουν να κάνουν μέχρι και σήμερα.
Δύσκολα θα μπορούσε να προβλέψει κανείς τότε ότι οι ζαπατίστας 30 χρόνια μετά την εξέγερση και 40 χρόνια από την ίδρυση του EZLN θα μπορούσαν να είναι ακόμα εκεί, να αγωνίζονται επίμονα, επινοητικά και με αξιοπρέπεια ενάντια στον καπιταλισμό. Η «αναπόφευκτη» κόπωση, η αποστράτευση ή η παλινδρόμηση που μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα ακολουθεί κάθε συγκρουσιακή συλλογική δράση, δεν επιβεβαιώνεται στην περίπτωση τους. Αντίθετα μάλιστα, οι ζαπατίστας εξακολουθούν με αποφασιστικότητα, συλλογική ευθύνη και οργάνωση να σχεδιάζουν για 7 γενιές μπροστά. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να καταλάβουμε γιατί αυτή η ντετερμινιστική πρόβλεψη της αποδυνάμωσης, διάβρωσης και εν τέλει της εξαφάνισης του κινήματος τους -που τόσο προσδοκούσαν όλες οι κυβερνήσεις στο Μεξικό- δεν επιβεβαιώθηκε όλα αυτά τα χρόνια ούτε μια στιγμή.
Θα προσπαθήσουμε μέσα από ένα σιωπηλό ταξίδι προς τα πίσω, χωρίς ρητές αναφορές στις μεγάλες και τις μικρές στιγμές της αντίστασης τους (είναι άλλωστε πάρα πολλές), χωρίς αναφορές σε ήρωες και ηρωίδες, να αποτυπώσουμε τους λόγους που η εξέγερση των ζαπατίστας δεν έμεινε ουτοπία. Να μιλήσουμε δηλαδή για όσα πρωτόγνωρα -ή και όχι- μάθαμε κοντά τους, τα οποία εξηγούν σε μεγάλο βαθμό τους λόγους της αντοχής τους καθώς και της μακρόχρονης αλληλεγγύης μας στον αγώνα τους και σε όσα γεννήθηκαν μετά την εξέγερση την 1η Ιανουαρίου του 1994. Μια εξέγερση που φαινόταν τότε αδιανόητη, όπως φαίνεται και σήμερα κάθε εξέγερση.
Ακολουθώντας τα χνάρια της διαδρομής τους, τα λόγια, τη συλλογική πράξη και την οργάνωση της αυτονομίας τους όλα αυτά τα χρόνια, όπως φτάνουν σε εμάς, φιλτραρισμένα -σχεδόν αναπόφευκτα- από τη δική μας πολιτική ματιά και τους τρόπους που αντιστεκόμαστε στη βαρβαρότητα του καπιταλισμού, νιώθουμε πάνω από όλα την ανάγκη να εκφράσουμε τη βαθειά ευγνωμοσύνη μας για όσα μάθαμε κοντά τους. Αποτελούν για εμάς μια σταθερή πηγή έμπνευσης και ταυτόχρονα 30 χρόνια πρόκλησης να συμμετέχουμε μαζί τους στον κοινό αγώνα κατά της καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Γιατί μέρος «αυτής της συλλογικής καρδιάς» που αγωνίζεται ενάντια στην εκμετάλλευση, την καταστολή, την λεηλασία και την περιφρόνηση των φτωχών θεωρούμε τις εαυτές και τους εαυτούς μας. Από αυτή την αξιακή αφετηρία λοιπόν, το όραμα, η πράξη, οι τρόποι, ο λόγος και η αυτοκριτική των ζαπατίστας είναι καθοριστικά στους δικούς μας αγώνες γιατί διευρύνουν την ματιά μας, γεννούν νέες ελπίδες σε άγονο έδαφος, εμπνέουν και δυναμώνουν πολύ πέρα από τη γεωγραφία τους.
Παρά τους διαφορετικούς τρόπους να μιλάμε και να αντιστεκόμαστε, παρά τις διαφορετικές ιστορικότητες, τα καλέσματα τους -ποιητικά και παιχνιδιάρικα- ανοίγουν διαύλους επικοινωνίας όλα αυτά τα χρόνια, έτσι που η σκέψη τους να τροφοδοτεί τη δική μας, η πράξη τους να μπολιάζει τη δική μας, η συλλογική υπευθυνότητα και οι αντοχές τους να ξεβολεύουν την αδράνεια μας και ο λόγος τους να σπάει τις βεβαιότητες και την αυστηρότητα του δικού μας πολιτικού λόγου. «Ο αγώνας για τη ζωή έχει επίσης να κάνει με το γέλιο, το τραγούδι και την αφήγηση ιστοριών από εξεγερμένους παλιάτσους», λένε, και αυτό μας φαίνεται αληθινό και ανθρώπινο.
Το όραμα τους δίνει προτεραιότητα στη ζωή, τη φύση και την ανθρωπότητα και γίνεται πραγματικότητα μέσα από το συλλογικό βηματισμό μικρών πολύγλωσσων κοινοτήτων. Απέναντι στον καταστροφικό καπιταλισμό που μετατρέπει τα πάντα σε εμπορεύματα -ανθρώπους, γη, νερό, βουνά- επιδιώκοντας το μεγαλύτερο κέρδος εδώ και τώρα, οι ζαπατίστας αγωνίζονται για μια ισορροπημένη συνύπαρξη του ανθρώπου και της φύσης, δίνοντας στο χρόνο και εν τέλει στη ζωή, μια άλλη διάσταση. Αυτός ο συλλογικός βηματισμός δεν περιορίζεται στα απελευθερωμένα εδάφη της Τσιάπας, αλλά δίνει χώρο στους ιθαγενείς λαούς του Μεξικού μέσα από το «Εθνικό Ιθαγενικό Κογκρέσο (CNI)» για την υπεράσπιση του αγώνα τους ενάντια στην αγροτοβιομηχανική, μεταλλευτική, ενεργειακή ή τουριστική συσσώρευση στα εδάφη τους σε όλο το Μεξικό. Ένας αγώνας δύσκολος, αλλά αναγκαίος μπροστά στα μεγαλεπήβολα επιθετικά σχέδια των κυβερνώντων και των εταιρειών τους (τρένο Μάγια κτλ), όπως συμβαίνει και στη δική μας γεωγραφία και παντού με τους αγώνες ενάντια στις εξορύξεις, στις εκτροπές ποταμών, στις ανεμογεννήτριες, στην καταστροφή των δασών κτλ.
Η αυτονομία στην πράξη, καρπός βιωμάτων και συλλογικής πολιτικής φαντασίας, αποδεικνύει εδώ και τριάντα χρόνια ότι όταν οι άνθρωποι δεν συμπορεύονται με κομματικούς μηχανισμούς, δεν αποδέχονται το κράτος ως τον μεγάλο ευεργέτη, ούτε ασπάζονται την μια και μοναδική αλήθεια του Θεού και του Πατριάρχη, δεν οδηγούνται αναγκαστικά στην παραίτηση και στην εξαφάνιση. Αντίθετα στις κοινότητες των ζαπατίστας χτίζονται καθημερινά οι συνθήκες για αξιοπρεπή ζωή, ενδυναμώνεται η αυτονομία μέσα από συλλογική δουλειά και συνυπευθυνότητα και ισχυροποιούνται οι κοινοτικοί δεσμοί ως ένας τρόπος ζωής βασισμένος στη φροντίδα και τη καλλιέργεια της γης.
Η δημιουργία των καρακόλ, οι αυτόνομες δομές υγείας, εκπαίδευσης δικαιοσύνης, οι αγροτοσυνεταιρισμοί, τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης προήλθαν από συλλογικές διαλογικές διαδικασίες όπως γεννήθηκε πρόσφατα μέσα από τις ίδιες διαδικασίες η «Γη χωρίς χαρτιά» και ο νέος τρόπος καλλιέργειας απελευθερωμένων εδαφών από ζαπατίστας και μη ζαπατίστας. Σε αυτές τις δομές της ζαπατιστικής αυτονομίας, καθένας και καθεμιά μπορεί να εργαστεί στην εκπαίδευση για λίγο, μετά στη γη, μετά στο νοσοκομείο, ανάλογα με τις ανάγκες της κοινότητας τις αξίες και τους συλλογικούς στόχους και όχι το ατομικό κέρδος. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια αλληλοεξαρτώμενων αρχών, κανόνων, πρακτικών και θεσμών ως διαδικασίες μάθησης αποκτά νόημα και αξία η προσωπική και κοινωνική δράση καθώς διασφαλίζει τη ζωή στο τώρα και στο αύριο.
Σημαντικό ρόλο στήριξης των αυτόνομων δομών διαδραματίζουν οι γυναίκες. Η γυναικεία χειραφέτηση, στενά συνδεδεμένη με την οικοδόμηση της αυτονομίας, κατακτιέται στην πράξη με και ενάντια στις παραδόσεις των αυτόχθονων λαών και εκφέρεται μέσα από έναν βιωμένο πολιτικό λόγο. «Χωρίς τις γυναίκες ο αγώνας αυτός δε θα ήταν για τον λαό αλλά για τον άντρα», τονίζουν θεωρώντας ότι οι αλλαγές στη ζωή των γυναικών δεν είναι ένα δευτερεύον στοιχείο του αγώνα τους. Προφανώς προϋποθέτει συγκρούσεις με τις συντηρητικές ιδέες και την πατριαρχική ηθική των αντρών -πατεράδων, συζύγων, συντρόφων- ριζωμένες στις κοινότητες των αυτόχθονων λαών πάνω από 500 χρόνια. Η συντροφικότητα, η συλλογική εργασία και η τόλμη των γυναικών καταφέρνουν ν’ ανατρέψουν το καθεστώς τριπλής σκλαβιάς (ταξική, φυλετική και έμφυλη) όπου ζουν και να δημιουργήσουν ένα από τα λίγα μέρη στον κόσμο όπου καμιά γυναικοκτονία δεν έχει καταγραφεί εδώ και πολλά χρόνια. Ένα μέρος όπου οι γυναίκες μπορούν να νιώθουν ευχαριστημένες και ασφαλείς. Η σημασία του αγώνα των γυναικών ζαπατίστας γίνεται ακόμα πιο μεγάλη, αν σκεφτούμε ότι στο Μεξικό καταγράφονται κατά μέσο όρο 10 γυναικοκτονίες την ημέρα, ενώ πάνω από το 70% των γυναικών της χώρας έχουν βιώσει βία τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους.
Οι τρόποι
Η εμφάνιση των ζαπατίστας και κυρίως αυτό που ακολούθησε την 1η Ιανουαρίου του 1994 ανέτρεψε όσα γνωρίζαμε ως τότε, ακριβώς γιατί η εξέγερση και το κίνημα των ζαπατίστας εν γένει κατάφεραν να συναρθρώσουν στοιχεία που ήταν αντίθετα ή απουσίαζαν από την ιστορία των αγώνων. Έφερε στο προσκήνιο τρόπους σκέψης, έκφρασης και οργάνωσης για την ένοπλη εξέγερση, την οικοδόμηση της αυτονομίας και την μεταξύ τους σχέση, πολύ διαφορετικούς από τα προηγούμενα ιστορικά παραδείγματα, τρόπους σταθερά προσανατολισμένους στη ζωή και όχι στη θανατοπολιτική.
Η εξέγερση των ζαπατίστας πραγματοποιείται μέσα από ένα αντάρτικο που «απεχθάνεται τις σφαίρες», δεν επιδιώκει το θάνατο και μιλά με τρυφερότητα για τους νεκρούς του σε χρόνο παροντικό, καθώς οι νεκροί συντροφεύουν τα βήματα τους από τα πρώτα χρόνια του αγώνα τους (1984-1994), όταν ακόμα προετοιμαζόταν ο χρόνος και ο τρόπος της εξέγερσης. Οι ζαπατίστας αναφέρονται συχνά στη σημασία που έχει για αυτούς η μνήμη, τονίζοντας πως ο χειρότερος δυνατός θάνατος είναι ο θάνατος από λήθη. Αυτή η τρυφερή σχέση και η «συνομιλία» με τους νεκρούς ως μέρος του συλλογικού οργανωτικού σχεδιασμού στο παρόν, απουσίαζε ως τότε από την ιστορία των κινημάτων. Ως την εμφάνιση τους, οι νεκροί ήρωες των εξεγέρσεων των αποκάτω δικαιώνονται μέσα από τους μελλοντικούς αγώνες και οι αντιστάσεις του παρόντος οφείλουν -μεταξύ άλλων- να αποδώσουν φόρο τιμής στους αγώνες των προγόνων, πάντοτε όμως σε διακριτούς ιστορικούς χρόνους. Η αντίληψη ότι όσο περισσότερους/ες ήρωες και ηρωίδες αριθμεί ένας εξεγερσιακός αγώνας τόσο πιο σημαντικός και σπουδαίος μοιάζει να είναι, ήταν κυρίαρχη ως τότε. Έτσι, ένα αντάρτικο που οι στρατιώτες του κουβαλούν ξύλινα όπλα, αυτοπροσδιορίζονται ως «σκιές μιας τρυφερής οργής» που «πολεμάνε για να έχουν το προνόμιο να γίνουν σπόρος κάτω απ’ το χώμα» και «παρελαύνουν χορεύοντας», σπάει τα εξεγερσιακά πρότυπα όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί ιστορικά στους αγώνες των αποκάτω. Πολύ δε περισσότερο σπάει τα μαχητικά και σκληροπυρηνικά στερεότυπα όταν περιμένει ολόκληρες πολύγλωσσες κοινότητες -γυναίκες, άνδρες, παιδιά- ν’ αποφασίσουν, αν θα κάνουν πόλεμο ή όχι, όταν προχωράει ακούγοντας και διοικεί υπακούοντας.
Όλα τα παραπάνω συνοψίζονται εύστοχα στην πινακίδα που υπάρχει στην είσοδο του Oventic: «Βρίσκεστε στο έδαφος των εξεγερμένων Ζαπατίστας. Εδώ οι άνθρωποι αποφασίζουν και η κυβέρνηση πρέπει να υπακούει».
Ο λόγος
Ο λόγος που διατυπώνονται τα ανακοινωθέντα και τα καλέσματα τους, ως άλλος τρόπος θέασης των πραγμάτων αποτελεί στοιχείο κεντρικό του αγώνα τους.
Όλα τα παραπάνω συνοψίζονται εύστοχα στην πινακίδα που υπάρχει στην είσοδο του Oventic: «Βρίσκεστε στο έδαφος των εξεγερμένων Ζαπατίστας. Εδώ οι άνθρωποι αποφασίζουν και η κυβέρνηση πρέπει να υπακούει». Δεν «διακοσμεί» τις πράξεις τους αλλά αποτελεί ενδογενές στοιχείο του τρόπου να κάνουν πολιτική. Η «ποιητική της εξέγερσης» όχι με όρους λογοτεχνίας, αλλά φιλοσοφίας κυρίως, δεν υποβαθμίζει τον ρόλο της οργάνωσης και της ευθύνης, δεν κρατά μακριά τους ανθρώπους από τον οργανωμένο αγώνα Πρόκειται για μια γλώσσα που ακονίζεται στην πράξη – και αυτή με τη σειρά της ακονίζει την πράξη. Ένας λόγος που ανοίγει προοπτικές σε έναν ασφυκτικά κλειστό κόσμο, που επηρεάζει την ματιά των αποκάτω όπου κι αν βρίσκονται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι εκεί που παλιά μιλούσαμε για χρόνο και χώρο τώρα αναφερόμαστε σε «ημερολόγια και γεωγραφίες». Η μετατόπιση μοιάζει ελάχιστη, αλλά είναι σημαντική, αν σκεφτούμε ότι το ημερολόγιο είναι ένας λόγος πάνω στον χρόνο και οι γεωγραφίες είναι μια γραφή (λόγος) πάνω στον χώρο που προτρέπει τα κινήματα να ενωθούν «και αυτό που είναι από δω κι αυτό που είναι από εκεί, να πάψει να είναι από εκεί και από εδώ, και να γίνει, επιτέλους μια γέφυρα που αψηφά τα ημερολόγια και τις γεωγραφίες».
Η αυτοκριτική
Δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε τα κινήματα της δικής μας γεωγραφίας να μπαίνουν σε διαδικασίες αυτοκριτικής μέσα από τις οποίες να συνθέτουν, να δημιουργούν κάτι νέο χωρίς να οδηγούνται στην αποδιάρθρωση και την απομαζικοποίηση. Ίσως αυτό το στοιχείο, δυσεύρετο έως ανύπαρκτο στις δικές μας αντιστάσεις να είναι για εμάς και το πιο αναγκαίο. Οι κινηματικές μας πρωτοβουλίες συνήθως χάνονται στη σιωπή, σε αντίθεση με τις σιωπές και τους αναστοχασμούς που «επιθυμούν διακαώς να γίνουν μέλλον». Από πολύ νωρίς, μερικές μόνο μέρες μετά την εξέγερση, οι Ζαπατίστας μιλούν για λάθη από την μεριά του EZLN, για «λάθη και υπερβολές των συντρόφων στα εξεγερμένα εδάφη». Με παρόμοιο τρόπο, αμέσως μετά τη δημιουργία των Συμβουλίων Καλής Διακυβέρνησης (2004) όπως και 20 χρόνια μετά (2024) αναγνωρίζονται λάθη και αστοχίες που συμβαίνουν σχεδόν αναπόφευκτα «όταν ολόκληροι λαοί μαθαίνουν να κυβερνούν», όταν χτίζεται ένα σχολείο διακυβέρνησης που μακροχρόνια θα καρποφορήσει ένα καινούργιο τρόπο άσκησης πολιτικής. Μέσα από μια τέτοια διαδικασία τολμηρής αυτοκριτικής οδηγήθηκαν πρόσφατα στην κατάργηση των Συμβουλίων Καλής Διακυβέρνησης στην δημιουργία «των κοινών» και στη «Γη χωρίς χαρτιά».
Όλα τα παραπάνω συνηγορούν στο γιατί η εξέγερση δεν παρέμεινε ουτοπία κι ας «λείπει ό,τι λείπει». Στους ζοφερούς καιρούς που ζούμε, όταν οι αντιστάσεις αποκαρδιώνονται, όταν οι πόλεμοι πολλαπλασιάζονται και ο καπιταλισμός γίνεται πιο καταστροφικός από ποτέ, οι αυτόνομες κοινότητες των ζαπατίστας αποτελούν όαση, ελπίδα και πρόκληση για εμάς.
