Του Henrique Novaes (Ενρίκε Νοβάες) – καθηγητής φιλοσοφίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο (Βραζιλία), με αφορμή τον κύκλο εκδηλώσεων μαζί του στην Αθήνα. Μετάφραση από τα ισπανικά: Μάκης Σταύρου, Ιστορικός
Στη Βραζιλία, ο οικοκαπιταλισμός προχωρά δυναμικά. Τα μεσαία στρώματα της κοινωνίας αρχίζουν να καταναλώνουν βιολογικά προϊόντα, καθώς ήδη έχουν ήδη αρχίσει να ανησυχούν από τα προβλήματα υγείας που προκαλούν τα αγροχημικά στη ζωή τους. Από την άλλη πλευρά εμφανίζονται, από οικογενειακές αγροτικές επιχειρήσεις, καθώς και από κοινωνικά κινήματα, κάποιες εναλλακτικές εμπειρίες παραγωγής, διακίνησης και κατανάλωσης, προϊόντων που επιχειρούν να δείξουν στη θεωρία και την πράξη τα περιορισμένα όρια του οικοκαπιταλισμού. Κατά τη δική μας άποψη, η αγροοικολογία δεν θα μπορέσει να προχωρήσει χωρίς την κατάκτηση της γης από αυτούς που την καλλιεργούν. Χωρίς να γίνει, δηλαδή μια εκτεταμένη αγροτική μεταρρύθμιση, δυστυχώς δεν θα υπάρξει αγροοικολογία. Επίσης δεν μπορεί να υπάρξει αγροοικολογία χωρίς να καταργηθεί η εκμεταλλευόμενη αλλοτριωμένη εργασία, χωρίς την ανάπτυξη και τη διεύρυνση του φεμινισμού, χωρίς την πλήρη αποεμπορευματοποίηση της κοινωνίας και χωρίς διατροφική ανεξαρτησία.
Σε αυτό το πλαίσιο, η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής έγινε ένα ζωτικής σημασίας καθήκον στον 21ο αιώνα. Μάλιστα, ακόμη πιο σημαντική, κατά την άποψή μας, είναι η κατάκτηση και ο έλεγχος των μέσων παραγωγής από τους εργάτες που οραματίζονται την οικοδόμηση μιας κοινωνίας που θα κυβερνάται από ελεύθερα συνεργαζόμενους παραγωγούς, μιας κοινωνίας δηλαδή εντελώς αποεμπορευματοποιημένης.
Στη Βραζιλία, το MST (το Κίνημα των Χωρίς Γη) υποστηρίζει και υπερασπίζεται τη Λαϊκή Αγροτική Μεταρρύθμιση και διεκδικεί μια πιο ριζοσπαστική «αγροοικολογική μεταρρύθμιση». Όμως είναι ξεκάθαρο ότι οι τάξεις των ιδιοκτητών δεν πρόκειται να δεχτούν μια αγροτική μεταρρύθμιση, πολύ λιγότερο μια αγροτική μεταρρύθμιση λαϊκού χαρακτήρα και ακόμη λιγότερο μια αγροοικολογική μεταρρύθμιση.
Ως μεγάλος παραγωγός πλούτου και δυστυχίας, η Βραζιλία, από τη μια πλευρά έχει γίνει ένας από τους μεγαλύτερους σιτοβολώνες της ανθρωπότητας, ενώ παράλληλα, από την άλλη μεριά είναι μια από τις μεγαλύτερες δεξαμενές δυστυχίας.
Παρατηρείται το φαινόμενο, δηλαδή, η Βραζιλία να παράγει καλαμπόκι για χοίρους και κοτόπουλα, αλλά να μη διαθέτει καλαμπόκι για να θρέψει τα παιδιά της εργατικής τάξης.
Σύμφωνα με τους David Harvey και Walter Gonçalves, η Βραζιλία είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα «συσσώρευσης μέσω της αρπαγής».
Η αρπαγή δημοσίων γαιών, η παράνομη περίφραξη των γαιών, η κλοπή γης των αγροτών, των μικρών παραγωγών, των ενοικιαστών, των ιθαγενών και άλλων στρωμάτων ενοικιαστές κ.λπ., έγιναν πιο συνηθισμένες από όσο μπορούσαμε να φανταστούμε. Υπό αυτή την έννοια, ο αγώνας για διατροφική ανεξαρτησία, δηλαδή, ο αγώνας εναντίον της παραγωγής προϊόντων για εξαγωγή, αποκτά πρωταρχικό ρόλο με δεδομένο πως το πρωταρχικό ζητούμενο είναι η επαρκής διατροφή των ανθρώπων και όχι η αύξηση της κερδοφορίας του κεφαλαίου.
Όλα δείχνουν ότι σε αυτή τη νέα φάση του καπιταλισμού θα ξεκινήσουν πολλοί και μεγάλοι αγώνες για τη διεκδίκηση στέγης, για δυνατότητα σπουδών όλων των νέων σε δημόσια πανεπιστήμια, για ελεύθερη πρόσβαση όλων σε δημόσιες δομές υγείας, όπως και αγώνες εναντίον του κλεισίματος σχολείων. Οι λίγες δημοκρατικές κατακτήσεις που κέρδισαν πολύ δύσκολα και με σκληρούς αγώνες οι εργαζόμενοι καταργούνται στις σημερινές συνθήκες «αποκήρυξης της δημοκρατίας». Μπροστά σε αυτή την επίθεση του κεφαλαίου και στον κίνδυνο απώλειας όλων των κατακτήσεων και κατάργησης κάθε δημόσιου αγαθού, ποια είναι η πρόκληση για τα αντικαπιταλιστικά κοινωνικά κινήματα;
Το πρώτο από όλα, και στη Βραζιλία, αλλά και σε άλλες χώρες είναι να αποκαταστήσουμε τη δημοκρατία και να τερματίσουμε κάθε θεσμικό πραξικόπημα, με όποια μορφή και αν παρουσιάζεται, το συντομότερο δυνατό.
Βέβαια, οι αγώνες που προαναφέρθηκαν ενάντια στο κλείσιμο των σχολείων, ενάντια στην κατάργηση της δημόσιας υγείας, ο αγώνας για γη, στέγαση, καλύτερους μισθούς και εργασιακά δικαιώματα, παρά το ότι είναι αναγκαίοι, είναι προφανές ότι είναι αγώνες ρεφορμιστικοί. Όμως στο πλαίσιο της επίθεσης του κεφαλαίου αποκτούν ριζοσπαστικό χαρακτήρα, όσο δύσκολα και αν κατανοείται αυτό. Παράλληλα, πιστεύουμε ότι οι αγώνες μας θα πρέπει να πάρουν περισσότερο αντικαπιταλιστικό χαρακτήρα με σαφέστερους στόχους όπως η αυτοδιαχείριση, ο συνεργατισμός, η αποεμπορευματοποίηση, ο οικοσοσιαλισμός, η αξιοποίηση της γης για δουλειά των αγροτών και το σταμάτημα της μετατροπής της σε εμπόρευμα, η διατροφική ανεξαρτησία, η ουσιαστική ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους, η διασφάλιση παιδείας και υγείας για όλους χωρίς τη συμμετοχή του κεφαλαίου.
Επιπλέον, γίνονται περισσότερο αναγκαίοι οι αγώνες για την αποδυνάμωση του καπιταλιστικού κράτους και της γραφειοκρατίας του, καθώς και η ενοποίηση των αγώνων της εργατικής τάξης και όλων των εργαζόμενων και των πολιτών για τη καθιέρωση του κοινοτισμού και της κοινοτικής περιουσίας, που είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την η οικοδόμηση της δικής μας Επανάστασης.
Αν λείψουν αυτοί οι στόχοι, οι κυρίαρχες τάξεις μπορεί ακόμη και να υποχωρήσουν σε ορισμένες διεκδικήσεις αλλά η ουσία του κοινωνικού μεταβολισμού του κεφαλαίου θα διατηρηθεί. Αν λείψουν αυτοί οι στόχοι και οι αντίστοιχες δράσεις, ο αγώνας για τη γη θα περιοριστεί μόνο στη δημιουργία οικογενειακών αγροτικών επιχειρήσεων, ο αγώνας για τη στέγη θα είναι το πολύ ένα αίτημα, «για το δικό μου σπίτι και τη δική μου ζωή» κάτω, βέβαια, από την επίβλεψη και τις εντολές των πολυεθνικών εταιρειών. Επίσης ο αγώνας για την αγροοικολογία θα παραμείνει στο πεδίο της «υπεύθυνης κατανάλωσης» και ούτω καθεξής με τους υπόλοιπους τομείς.
Οι δικοί μας αγώνες δεν μπορούν να μείνουν μόνο στο εκλογικό πεδίο. Όπως επισημαίνει ο István Mészáros, οι αγώνες του 21ου αιώνα πρέπει να έχουν σαν βάση τους εξωκοινοβουλευτικούς αγώνες:
[…] «Η αρχική εξωκοινοβουλευτική δράση των εργατών με τη δύναμη που είχε και δημιουργούσε εν δυνάμει μια εναλλακτική προοπτική, στα πλαίσια του κοινοβουλευτισμού βρέθηκε πάντα σε μειονεκτική θέση. Αυτή η πορεία εξέλιξης των πραγμάτων θα μπορούσε να εξηγηθεί από τις εμφανείς αδυναμίες της οργανωμένης εργατικής τάξης στο ξεκίνημά της. Η επιχειρηματολογία, όμως και η αιτιολόγηση αυτού που πραγματικά συνέβη με τον τρόπο που έγινε υπό τις παρούσες συνθήκες, είναι απλώς ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ του αδιέξοδου της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Επομένως η ριζοσπαστική εναλλακτική της ενίσχυσης της εργατικής τάξης προκειμένου να οργανωθεί και να καθιερωθεί σαν δύναμη έξω από το κοινοβούλιο -σε αντίθεση με την ηττοπαθή στρατηγική που ακολουθήθηκε εδώ και πολλές δεκαετίες μέχρι την πλήρη απώλεια των δικαιωμάτων της στο όνομα της “απόκτησης δύναμης” – δεν μπορεί να εγκαταλειφθεί τόσο εύκολα, σαν μια ριζοσπαστική εναλλακτική προοπτική που ήταν εκ των προτέρων αδύνατη» (Mészáros, 2008, σ. 18).
Για εμάς, ο αγώνας στον 21ο αιώνα πρέπει να επικεντρωθεί στους δρόμους, στη δουλειά από τα κάτω, στην καθημερινή ζωή μας, στην ψυχαγωγία μας, στην κριτική μουσική, στα λαϊκά φεστιβάλ και σε κάθε χώρο, έχοντας πάντα υπόψη την υπέρβαση της εκμεταλλευτικής-αλλοτριωμένης εργασίας και της αντίστοιχης μορφής της στην πολιτική, που είναι εξίσου αλλοτριωμένη.
Η ιστορία μας δείχνει ξεκάθαρα την ανάγκη επίσης να οικοδομήσουμε μια επανάσταση. Τα κινήματα και οι αγώνες στη Λατινική Αμερική δεν αποδέχονται τις πολιτικές των βαθμιαίων αλλαγών και των τυπικών μεταρρυθμίσεων που υιοθέτησαν τα κόμματα της αριστεράς τις τελευταίες δεκαετίες. Δεν γίνεται να δημιουργούμε συμμαχίες για να συμφιλιώσουμε τις τάξεις, να συμβιβαστούμε με το κεφάλαιο. Είδαμε την κατάληξη που είχε η κυβέρνηση Λούλα (εννοεί την προηγούμενη κυβέρνηση) όταν με την επιδείνωση της οικονομικής κρίσης, η εργατική αριστοκρατία «εκδιώχθηκε» από την κυβέρνηση, ένα τέλεια προετοιμασμένο κοινοβουλευτικό και δικαστικό πραξικόπημα (εννοεί την άνοδο του Μπολσονάρο στην εξουσία). Προφανώς, μια επανάσταση χρειάζεται μια επαναστατική θεωρία προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις του 21ου αιώνα και στις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας και, φυσικά και της Λατινικής Αμερικής. Με αυτά τα δεδομένα, η κατάκτηση της γης στη Λατινική Αμερική από αγρότες, ιθαγενείς, και εργάτες της υπαίθρου θα συμβεί μόνο μέσα σε ένα επαναστατικό πλαίσιο. Ελλείψει αυτού, όπως είδαμε, η αγροοικολογική ατζέντα των κοινωνικών κινημάτων θα προχωρήσει με αργούς ρυθμούς, πιθανότατα με τη μορφή ενός οικοκαπιταλισμού ανεκτού για τις κυρίαρχες τάξεις ή με τη μορφή της «πράσινης» αγροτικής επιχειρηματικότητας.
Η πρόοδος της αγροοικολογίας στα πλαίσια μιας στρατηγικής για την αυτοδιαχείριση και τον οικοκομμουνισμό εξαρτάται από την ανάπτυξη των αντικαπιταλιστικών αγώνων των κοινωνικών κινημάτων και τη διαμόρφωση της επαναστατικής συνείδησης.
Στη Λατινική Αμερική, το ζήτημα της επανάστασης είναι πολλαπλό και πιο σύνθετο από τα απλά συνθήματα των εργατών και των αγροτών.
Η οικοδόμηση της ενότητας των αγώνων των ιθαγενών, των μεταναστών, των αγροτών, των εργατών της υπαίθρου, της μισθωτής εργατικής τάξης των πόλεων και της νέας εργατικής τάξης, μια οικοδόμηση που έχει ανατεθεί σε «τρίτους» δεν θα είναι καθόλου εύκολη, αλλά είναι αναγκαία. Με την υποβάθμιση των δημόσιων υπηρεσιών τα τελευταία χρόνια στη Λατινική Αμερική, νέα κοινωνικά στρώματα μπήκαν στο προσκήνιο» των αστικών αγώνων: οι εργαζόμενοι στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση αντέδρασαν στην επισφάλεια του διδακτικού έργου, όπως επίσης και οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας και των κοινωνικών υπηρεσιών, όπως και πολλοί άλλοι, προστέθηκαν στον «κατάλογο» αυτών που στις νέες συνθήκες αγωνίζονται και διεκδικούν και, ως εκ τούτου, αποτελούν μέρος της νέας εργατικής τάξης. Αυτή η νέα εργατική τάξη στις δημόσιες υπηρεσίες θα αντιμετωπίσει την πρόκληση να ξεπεράσει τις διεκδικήσεις για καλύτερους μισθούς και καλύτερες συνθήκες εργασίας και να κινηθεί προς την κατεύθυνση του πολιτικού ελέγχου του παιδαγωγικού έργου και της αυτοδιαχείρισης του εκπαιδευτικού συστήματος από τους/τις ίδιους/ες τους/τις εργαζόμενους/ες. Αν δεν γίνει αυτό, το εκπαιδευτικό σύστημα θα συνεχίσει να κινείται στην τροχιά του κεφαλαίου.
Η άνοδος του κινήματος των ιθαγενών στη Βολιβία, τον Ισημερινό και το Μεξικό, ένα κίνημα που εμπνέεται από τη φιλοσοφία του Buen Vivir είναι ένα παράδειγμα πολύ σημαντικό. Η αυτοδιαχείριση της παραγωγής και της αναπαραγωγής της ζωής θα προχωρήσει στο βαθμό που υπάρχει κοινωνικός έλεγχος των βασικών μέσων παραγωγής λαμβάνοντας πάντα υπόψη την παραγωγή αξιών χρήσης.
Διάφορα κοινωνικά κινήματα της Λατινικής Αμερικής μας έχουν ήδη δείξει ότι οι ίδιοι οι εργάτες είναι ικανοί να διαχειρίζονται εργοστάσια, οικισμούς, σχολεία ή νοσοκομεία χωρίς να βασίζονται στην εκμετάλλευση της εργασίας και στη συσσώρευση κεφαλαίου.
Τα τελευταία χρόνια ιδιωτικοποιήθηκαν άμεσα ή έμμεσα από νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις δρόμοι, λιμάνια, αεροδρόμια. Και πολλές άλλες υποδομές. Το ερώτημα που προκύπτει από αυτή την εξέλιξη είναι θα μπορέσουν οι εργαζόμενοι και οι πολίτες, να αποσπάσουν τις υπηρεσίες αυτές από τις εταιρείες, στις οποίες έχουν παραχωρηθεί και να τις διαχειριστούν οι ίδιοι σε όφελος της κοινωνίας; Νομίζουμε πως ναι.
Τον ίδιο δρόμο πρέπει να ακολουθήσουν τα κινήματα και να αποσπάσουν τον έλεγχο της οικονομίας από τις τράπεζες, τις ασφαλιστικές εταιρείες και τα συνταξιοδοτικά ταμεία. Γνωρίζουμε ότι αυτό είναι ένα δύσκολο έργο που χρειάζεται πολύ χρόνο. Όμως χωρίς αυτό, δεν θα υπάρξει αυτοδιαχείριση της κοινωνίας και η δημιουργία μιας κοινωνίας για την πλειοψηφία των εργαζομένων.
Βιβλιογραφικές αναφορές:
GÓNQALVES, Walter Porto et. στο. Στο: With Milestones in the field 2015. Goiania; CPT, 2016.
ΧΑΡΒΕΪ. Δ. Ή νέος ιμπεριαλισμός. Σάο Πάολο: Leyóla, 2004.
MESZÁROS, István. Ή εξουσία δίνει ιδεολογία. Sao Paulo: Boitempo Editorial. 2004.
MESZÁROS, I. Ιστορική επικαιροποίηση της σοσιαλιστικής επίθεσης – ριζική εναλλακτική στο κοινοβουλευτικό σύστημα. Sao Paulo: Boitempo Editorial, 2008.
NOVAES, Henrique Tahan. Ο κόσμος της εργασίας που σχετίζεται και εμπνέει την εκπαίδευση για όλο το κεφάλαιο. Marília: Lulas anticapital, 2018
ΥΓ Το άρθρο είναι από το 7ο τεύχος του περιοδικού Autogestión para otra economía (Αυτοδιαχείριση για άλλη οικονομία), που εκδίδεται στo Μπουένος Άϊρες (Αργεντινή) από τις εκδόσεις PIEZAS
