Μία νέα κοινωνική συνεταιριστική δομή εκπαίδευσης και έρευνας, το Athens School, ξεκινά τη λειτουργία της σε λίγες μέρες στην καρδιά της Αθήνας. Σήμερα φιλοξενούμε ένα άρθρο του Νίκου Ιωάννου, συντάκτη του αυτολεξεί και διδάσκοντα ξυλουργική στον τομέα Τέχνης και τεχνικής – AthensWoodSchool, για τη σημασία των ξύλινων ρολών στον αστικό ιστό.
Τα ξύλινα ρολά μπήκαν με ένταση στην αρχιτεκτονική των αθηναϊκών οικοδομών του μεσοπολέμου. Κυριάρχησαν λόγω της εργονομίας και της αισθητικής τους. Έγιναν απαραίτητα αρχιτεκτονικά στοιχεία στον σχεδιασμό των πρώτων πολυκατοικιών. Κάποιες από αυτές ακόμη δεσπόζουν στο Κολωνάκι, στα Εξάρχεια ή στα Πατήσια.
Τα ξύλινα ρολά αναδείχτηκαν μέσα στον χρόνο ως η κορυφαία επιλογή εξώφυλλων παραθύρου και μπαλκονόπορτας. Στην ηλιόλουστη Αθήνα προσφέρουν προστασία από τη ζέστη και την αντηλιά. Μπορούν να ανοίγουν διάπλατα στο απέραντο φως που λούζει την πόλη μας όλες τις εποχές του χρόνου, χωρίς να λιγοστεύουν τον ήδη περιορισμένο εξωτερικό χώρο του διαμερίσματος, του γραφείου ή του εργαστηρίου.
Έτσι και μετά τον πόλεμο, κατά την περίοδο της ιλιγγιώδους οικιστικής ανάπτυξης, συνέχισαν να αποτελούν την κορυφαία αρχιτεκτονική επιλογή. Κυρίως οι προσόψεις των άχαρων πολυκατοικιών της εποχής εκείνης κοσμούνται κατά το πλείστον με ξύλινα ρολά. Μιλάμε για τρεις δεκαετίες, από το 1945 έως το 1975, κατά τις οποίες τα εκατοντάδες ξυλουργεία της Αθήνας επεξεργάστηκαν χιλιάδες κυβικά μέτρα αμερικάνικου πεύκου (Oregon Pine), ξύλο από το οποίο κατασκευάζονταν σχεδόν αποκλειστικά τα «φυλλαράκια» των ξύλινων ρολών. Η επιλογή του συγκεκριμένου ξύλου οφείλεται σε έναν μοναδικό συνδυασμό ιδιοτήτων, όπως η αντοχή στον ήλιο και τη βροχή, η διατήρηση της αρχικής του κατάστασης παρά την καταπόνηση από τη συνεχή χρήση και το μικρότερο βάρος του σε σχέση με άλλα εφάμιλλα ξύλα. Δικαίως η χρήση αυτού του αμερικανικού πεύκου ενοχοποιήθηκε για τη λεηλασία παρθένων δασών, η οποία οδήγησε τους Αμερικανούς οικολόγους των ‘80s να κατασκηνώσουν πάνω στα δέντρα για να τα σώσουν από τη λαίλαπα της ανάπτυξης. Η αθηναϊκή κατασκευαστική συνήθεια της γαρνιτούρας “Oregon Pine” στους τόνους τσιμέντου έχει σίγουρα αμελητέα συμμετοχή σε αυτή τη λεηλασία, η οποία συνέβη εξαιτίας της εκτίναξης της παραγωγής βιομηχανικών προϊόντων ξύλου στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια της χρυσής καπιταλιστικής τριακονταετίας.
Στην Αθήνα είχαμε τη δική μας αρχιτεκτονική και πολεοδομική λεηλασία του αστικού τοπίου. Θα ήταν λύση σε αυτή την αδιέξοδη κατάσταση το επιλεκτικό γκρέμισμα ίσως ακόμη και ολόκληρων τετραγώνων για να ακολουθήσει ένας αρχιτεκτονικός και πολεοδομικός ανασχεδιασμός της. Στην παρούσα φάση, όμως, η περίπτωση των ξύλινων ρολών είναι μια περίπτωση εξοικονόμησης ενέργειας και αρχιτεκτονικής διάσωσης με την οποία ασχολούμαστε και θα συνεχίσουμε με ένταση να ασχολούμαστε στο AthensWoodschool.
Η βίαιη επέλαση της ανάπτυξης στην Ελλάδα συνοδεύτηκε από κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα αναπτύχθηκε βιομηχανικά και κατασκευαστικά ένα μόνο συγκεκριμένο μέρος της χώρας δημιουργώντας τον ευρύτερο αστικό κόμβο της Αθήνας. Η πολλών παραγόντων και αιτιών αστυφιλία της μεταπολεμικής περιόδου είναι κατά κάποιο τρόπο μέρος αυτής της δυσμενούς εξέλιξης. Σε αυτό το πλαίσιο, και κατά τη γνώμη μας όχι αναπόφευκτα, η βίαιη επέλαση της οικοδομικής ανάπτυξης επέφερε μια μεταλλαγή στην κατασκευαστική κουλτούρα που είχε δημιουργηθεί το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Οι εκατοντάδες ξυλουργοί της Αθήνας προσάρμοσαν την τεχνική τους στη fast track κατασκευή των δεκαετιών της οικοδομικής ανάπτυξης. Υποδαύλισαν την τεχνική τους αποτελεσματικότητα για χάρη της ταχύτητας και του κέρδους. Τα ξύλινα κουφώματα των οικοδομών της Αθήνας άρχισαν να παρουσιάζουν μια πτώση στην αρτιότητά τους σταδιακά από το 1930 μέχρι το 1980. Ξεχωρίζουν βεβαίως οι καλές κατασκευές, απόρροια των επιλογών ορισμένων αρχιτεκτόνων και ιδιοκτητών.
Κατά τη διαδικασία αποκατάστασης ξύλινων ρολών, με προχωρημένους μαθητευόμενους του AthensWoodschool, καταγράψαμε αριστοτεχνικές κατασκευές σε πολυκατοικίες της δεκαετίας του ‘30 στο Κολωνάκι και στα Εξάρχεια. Είδαμε, όμως, ότι όσο μειωνόταν η ηλικία ενός ξύλινου ρολού, τόσο υποβαθμιζόταν η κατασκευή με τεχνικές εκπτώσεις οι οποίες αφορούσαν τα μεταλλικά εξαρτήματα, την επιλογή και επεξεργασία των ξύλων και τη μεταξύ τους σύνδεση. Το ίδιο ισχύει και για τα κλασικά «γαλλικά» ξύλινα παντζούρια, τα οποία μεταπολεμικά κατασκευάζονταν κυριολεκτικά «πρόχειρα», κυρίως στα πίσω (στον «ακάλυπτο») ανοίγματα των οικοδομών.
Όσον αφορά τα ξύλινα ρολά, η κακή επιλογή των ξύλων αλλά και η επεξεργασία τους χωρίς να τηρούνται βασικές αρχές της ξυλουργικής είχε ως αποτέλεσμα να πετσικάρουν τα «φυλλαράκια» και έτσι να μην εφαρμόζει σωστά το ένα με το άλλο. Επιπλέον, η κακή χρήση τους με απότομα ανεβάσματα και κατεβάσματα, εξασθενούσε το ελατήριο του ιμάντα και κατέστρεφε τα ρουλεμάν του άξονα με αποτέλεσμα να μπλοκάρει κάποιες φορές το όλο σύστημα και να σπάζουν τα ξύλινα στοιχεία.
Η απότομη εισβολή της ανάπτυξης διαμόρφωσε, επίσης, και μια νοοτροπία απαξίωσης του παλιού. Ο χρήστης αυτών των κατασκευών είχε την εντύπωση ότι όλα μπορεί να τα καταστρέψει και να τα αντικαταστήσει. Η μη συντήρηση και η αντικατάσταση του παλιού με το καινούργιο έγινε κάτι σαν νόμος στην οικοδομή. Έτσι, η τεχνική της επισκευής και της συντήρησης χάθηκε και οι τεχνίτες μετατράπηκαν σε μονταδόρους βιομηχανικών προϊόντων.
Ωστόσο, τα ξύλινα ρολά είναι κατασκευές που μπορούν να αποκατασταθούν με τεχνική ακρίβεια αφού δύναται να παραμείνουν τα εντοιχισμένα στοιχεία και να αντικατασταθούν όλα τα πρόσθετα και κινούμενα στοιχεία.
Όταν η κατάσταση των υπαρχόντων ξύλων υποδηλώνει αντοχή στο μέλλον μετά από σχετική συντήρηση, τότε αντικαθιστώνται μόνο όσα κρίνονται ακατάλληλα. Ανάλογα με τα χρήματα τα οποία προτίθεται να διαθέσει κανείς για μια τέτοια εργασία η αποκατάσταση μπορεί να είναι πλήρης ή μερική.
Επίσης, τα ξύλινα τζαμόφυλλα θα μπορούσαν να μετατραπούν σε ενεργειακά ή ακόμη και αν δεν το επιτρέπει η τυχόν κακή τους κατάσταση θα μπορούσαν να αντικατασταθούν από ξύλινα τζαμόφυλλα, τα οποία δύναται να κατασκευάζουν κατά παραγγελία εταιρίες ξύλινων κουφωμάτων, διατηρώντας το ξύλινο κάσωμα. Η οικονομίστικη, όμως, αντίληψη των εργολάβων ανακαινίσεων και των ιδιοκτητών αλλά και της πλειοψηφίας των αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών, στέκεται εμπόδιο σε μια πρακτική εξοικονόμησης ενέργειας και εντέλει εξοικονόμησης χρημάτων μακροπρόθεσμα, αν σκεφτούμε όλες τις παραμέτρους.
Τα ξύλινα ρολά αντικαθιστώνται συνήθως από πλαστικά ή ρολά αλουμινίου. Συνήθως το πακέτο της αντικατάστασης περιλαμβάνει όλο το κούφωμα. Ξηλώνεται ολόκληρο και τοποθετείται κούφωμα αλουμινίου ή πλαστικό (PVC). Και τα δύο αυτά υλικά συνδέονται άμεσα με εξορύξεις και οι εξορύξεις ως γνωστόν καμία σχέση δεν έχουν με την αειφορία. Αντίθετα, οι εξορύξεις είναι συνδεδεμένες με την καταστροφή του φυσικού πλούτου και η περίπτωση της παραγωγής αλουμινίου αποτελεί μία από τις πλέον ενεργοβόρες διαδικασίες.
Ο κρανίου τόπος της Γκιώνας και το μεγα-εργοστάσιο της «Αλουμίνιον της Ελλάδος» είναι η πιο κοντινή μας απόδειξη γι’ αυτό. Η αειφορία είναι λέξη άμεσα συνδεδεμένη με τη διαχείριση των δασικών πόρων. Ίσως, μάλιστα, η έννοια αυτή να έχει να κάνει μόνο με τη διαχείριση των δασών και η χρήση της ως πρόσημο διαφόρων δραστηριοτήτων να είναι καταχρηστική.
Λέμε «αειφόρος ανάπτυξη». Όμως, μέσα σε αυτές τις λίγες γραμμές για τα ξύλινα ρολά της Αθήνας φαίνεται πως η φράση αυτή δεν είναι παρά μια πλάνη.
Μπροστά στην αλλοπρόσαλλη και αυτοκαταστροφική δραστηριότητα που μας προσέφερε και μας προσφέρει ακόμη η ανάπτυξη, η απάντηση δεν θα μπορούσε να ήταν πάλι ανάπτυξη, είτε τη λέγαμε αειφόρο είτε τη λέγαμε πράσινη.
Η απάντηση του AthensWoodschool είναι η συντήρηση και αποκατάσταση των ξύλινων κουφωμάτων, η συντήρηση και αποκατάσταση των ξύλινων ρολών. Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική και ενεργειακή πυγολαμπίδα στο σκοτάδι του οικονομοκεντρικού προγράμματος «Εξοικονομώ» το οποίο μελετήθηκε με βάση την εξυπηρέτηση των αναπτυσσόμενων δραστηριοτήτων στον τομέα των κατασκευών. Φέτος στα μαθήματα ξυλουργικής όλων των τμημάτων του AthensWoodschool θα δώσουμε ιδιαίτερο βάρος σε αυτή μας την επιλογή.
Η Αθήνα θα μπορούσε να είναι η πόλη των ξύλινων ρολών.
https://athenschool.wixsite.com/seminars/carpentry | https://athens-school.gr/ | https://www.facebook.com/AthensWoodschool
