Κείμενο: Νίκος Αναστασόπουλος, δρ ερευνητής αρχιτέκτονας, αναπληρωτής καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, συγγραφέας του βιβλίου Φύση, Άνθρωπος και Αρχιτεκτονική – Σημειώσεις για τη βιωσιμότητα, την οικολογία και τη συμμετοχή (εκδ. Αλεξάνδρεια, 2024).
Η ιδέα ότι ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες δεν ανήκουν στην ανθρώπινη κατηγορία και, κατά συνέπεια, δεν αξίζουν ανθρώπινα δικαιώματα, αποτελεί βασικό μηχανισμό στην ψυχολογία της βίας. Αυτή η διαδικασία, γνωστή ως αποκτηνωσιμότητα (dehumanization), έχει χρησιμοποιηθεί ιστορικά για να δικαιολογήσει γενοκτονίες, σκλαβιά, αποικιοκρατία και άλλα εγκλήματα. Όταν μια ομάδα παρουσιάζεται ως «λιγότερο ανθρώπινη», η ηθική αντίσταση για τη βία εναντίον της εξασθενεί, και οι πράξεις που θα θεωρούνταν αδιανόητες γίνονται αποδεκτές.
Κατά την αποικιοκρατική επέκταση της Ευρώπης, οι ιθαγενείς πληθυσμοί της Αμερικής περιγράφονταν ως «άγριοι» ή «ζώα». Ο Bartolomé de las Casas, ένας Ισπανός ιεραπόστολος, ανέφερε ότι οι κατακτητές θεωρούσαν τους ιθαγενείς «ζώα χωρίς ψυχή», κάτι που διευκόλυνε τη σφαγή και την καταπίεσή τους και νομιμοποίησε τη γενοκτονία εκατομμυρίων.
Στο δουλεμπόριο την περίοδο της αποικιοκρατίας, οι Αφρικανοί απεικονίζονταν ως «ιδιοκτησία» ή «ζωντανά εμπορεύματα». Οι ευρωπαϊκοί νόμοι (π.χ. ο Κώδικας Νουάρ) τους αρνούνταν βασικά δικαιώματα. Η επιστημονική ρατσιστική θεωρία του 19ου αιώνα “αποδείκνυε” την κατώτερη φυλή, δικαιολογώντας τη σκλαβιά και την αποικιακή εκμετάλλευση.
Η ναζιστική προπαγάνδα παρουσίαζε τους Εβραίους ως «παράσιτα» ή «ιούς» που «μολύνουν» τη γερμανική κοινωνία. Αυτή η ρητορική μετέτρεψε τη δολοφονία εκατομμυρίων σε «καθαρισμό». Όπως έγραψε ο Hannah Arendt, η αποκτηνωσιμότητα μετέτρεψε τους ανθρώπους σε «υλικά», διευκολύνοντας τη βιομηχανική κλίμακα των φρικτών εγκλημάτων του Ολοκαυτώματος.
Στη γενοκτονία της Ρουάντα (1994), οι Hutsi αποκαλούνταν «κατσαρίδες» από την προπαγάνδα των Hutu. Αυτή η ρητορική μετέτρεψε τη δολοφονία γειτόνων και συγγενών σε «εκρίζωση ενοχλητικών εντόμων».
Η ιστορία δείχνει ότι η αποκτηνωσιμότητα δεν είναι απλή ρητορική, αλλά προϋπόθεση για μαζικές βαρβαρότητες. Η αναγνώριση αυτού του μηχανισμού είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση σύγχρονων μορφών αποκλεισμού (π.χ. μετανάστες, μειονότητες) ή γενοκτονιών (όπως αυτής που διαπράττεται στη Γάζα).
Όπως είπε ο Primo Levi, «Αυτός που σας πείθει ότι κάποιοι ‘άλλοι’ δεν είναι πλήρως άνθρωποι, σας προετοιμάζει για έγκλημα».
——————————-
Φωτογραφία κειμένου: Διάγραμμα του βρετανικού δουλεμπορικού πλοίου «Brookes» από τα τέλη του 18ου αιώνα, που απεικονίζει τις φρικτές συνθήκες υπό τις οποίες μεταφέρονταν οι σκλάβοι Αφρικανοί κατά τη διάρκεια του διατλαντικού δουλεμπορίου.
