Του Ian Parker. O Parker είναι ψυχαναλυτής και συγγραφέας πολλών βιβλίων, το τελευταίο εκ των οποίων είναι Σταλινικός ρεαλισμός και ταυτότητα (2023). Είναι μέλος της πρωτοβουλίας Anti-Capitalist Resistance στο Manchester.
Ο Μαρκ Φίσερ μάς έδωσε το 2009 μια καινότομα ανάλυση αυτού που ονόμασε “καπιταλιστικό ρεαλισμό”, δηλαδή του ιδεολογικού ισχυρισμού ότι ο καπιταλισμός είναι η μόνη δυνατή πραγματικότητα σήμερα, ότι δεν υπάρχει εναλλακτική λύση. Η ανάλυση του Μαρκ μάς έδειξε ότι αυτό το είδος “ρεαλισμού” μας εγκλωβίζει στη θέση μας στον καπιταλισμό και διαπνέεται από φαντασιώσεις σχετικά με την παθητικότητά μας και την αδυναμία ριζικής αλλαγής. Ο “ρεαλισμός” εδώ είναι το μάντρα εκείνων που θέλουν ο κόσμος να παραμείνει ο ίδιος, εκείνων που θέλουν η εκμετάλλευση να συνεχιστεί ως έχει, εκείνων που θέλουν να μας πείσουν να παραιτηθούμε από τον αγώνα για έναν άλλο κόσμο πέρα από τον καπιταλισμό…
Υπάρχει μια περίεργη πλευρά του καπιταλιστικού ρεαλισμού που προσποιείται ότι προσφέρει διέξοδο από τον παγκόσμιο καπιταλισμό, αλλά που μας κλειδώνει ακόμα πιο σφιχτά στην εκμετάλλευση και την καταπίεση. Αυτός ο ψεύτικος δρόμος, μια δηλητηριώδης παγίδα για τα κινήματα, είναι ο “σταλινικός ρεαλισμός”. Ο σταλινικός ρεαλισμός είναι παρών στη ρητή πολιτική κάποιων ομάδων που λένε ότι είναι κομμουνιστικές και στην πολιτική των συντρόφων τους που έχουν καλές προθέσεις αλλά κάνουν βαθιά λάθη.
Ο σταλινικός ρεαλισμός είναι ένα είδος παράξενου κακοήθους καθρέφτη του παγκόσμιου καπιταλισμού – επαναλαμβάνει πολλές από τις πιο τοξικές πτυχές του καπιταλισμού, ενώ παριστάνει την εναλλακτική λύση. Δεν είναι εναλλακτική λύση. Είναι μέρος του προβλήματος…
Ο καπιταλισμός, και το είδος του “καπιταλιστικού ρεαλισμού” που σου λέει ότι δεν υπάρχει εναλλακτική λύση, καθρεφτίστηκε από τον σταλινισμό και από έναν “σταλινικό ρεαλισμό” που σου λέει ότι η μόνη εναλλακτική λύση είναι η καταπίεση και ο έλεγχος. Έτσι εμφανίζεται ο σταλινικός ρεαλισμός στην πολιτική των κομμουνιστικών κομμάτων σε όλο τον κόσμο που είναι πιστά στον Στάλιν – ένα είδος ρεαλισμού που μας λέει ότι δεν υπάρχει ελπίδα για τον σοσιαλισμό παρά μόνο ως ένα είδος στρατιωτικής πειθαρχίας.
Τα επαναστατικά κινήματα έπρεπε να αψηφήσουν τον σταλινισμό για να ανατρέψουν τον καπιταλισμό στις χώρες τους. Ως ιδεολογική δύναμη, ο σταλινικός ρεαλισμός επέμενε ότι η μόνη πραγματικότητα ήταν είτε ο καπιταλισμός είτε ο γραφειοκρατικός έλεγχος, ότι αυτά τα δύο συστήματα έπρεπε να συνυπάρχουν ειρηνικά και να μην παρεμβαίνουν το ένα στο άλλο, στη λειτουργία του κάθε “στρατοπέδου” [camp]ή μέρους στον κόσμο. Αν έπαιρνες θέση, σου έλεγαν πως υπάρχει ή η μία ή η άλλη πλευρά, ή με τον καπιταλισμό ή με τη γραφειοκρατία – και έτσι και με τον σταλινισμό…
Αυτός ο σταλινικός κόσμος-καθρέφτης συγκέντρωσε πολλούς συνοδοιπόρους για να υποστηρίξουν τα γραφειοκρατικά καθεστώτα, χρήσιμους ηλίθιους, πρόθυμους να παραβλέψουν τις καταχρήσεις της εξουσίας, να καλύψουν τα εγκλήματα των καθεστώτων στα οποία ήταν πιστοί. Και έτσι όταν υποστήριζαν την “ειρήνη” και την “ειρηνική συνύπαρξη”, για παράδειγμα, ήταν μόνο για να ενισχύσουν την ιδέα ότι υπήρχαν δύο τρόποι ζωής, ή ο καπιταλιστικός ή ο “σοσιαλιστικός”, και ότι τα “σοσιαλιστικά” μέρη του κόσμου ήταν ένας παράδεισος όπου ο άνθρωπος δεν εκμεταλλευόταν τον άνθρωπο.
Το αστείο που έκαναν οι επαναστάτες ήταν ότι στις σταλινικές χώρες που ισχυρίζονταν ότι ήταν “σοσιαλιστικές”, τα πράγματα δεν ήταν τόσο διαφορετικά: στον καπιταλισμό ο άνθρωπος εκμεταλλευόταν τον άνθρωπο, αλλά στη Σοβιετική Ένωση συνέβαινε το αντίθετο. Και με αυτή την εκμετάλλευση ήρθε η ενίσχυση άλλων ειδών καταπίεσης, συμπεριλαμβανομένης της αναβίωσης της πυρηνικής οικογένειας και της εξουσίας των ανδρών πάνω στις γυναίκες, καθώς και της αποικιοκρατίας, με τον σοβινισμό της Μεγάλης Ρωσίας να σηκώνει ξανά το κεφάλι του για να ελέγξει τα λιγότερο ισχυρά έθνη στην υποτιθέμενη επικράτειά του…
Η παλιά στρατιωτικού τύπου γραφειοκρατική αντίληψη της “σοσιαλιστικής” πολιτικής εξακολουθεί να ζει, και ενώ προσποιείται ότι είναι σύμμαχος των κινημάτων, είναι θανάσιμος εχθρός τους, κλωτσώντας μας όταν είμαστε πεσμένοι. Ο σταλινικός ρεαλισμός είναι το είδος της πολιτικής που μας λέει ότι αν αντιπαθείς τον καπιταλισμό, αν ψάχνεις για μια άλλη πραγματικότητα, τότε αυτή, η υπάκουη και ηλίθια συμφωνία με τη γραφειοκρατική εξουσία, είναι η μόνη εναλλακτική λύση στην οποία μπορείς να ελπίζεις…
Στρατόπεδα [Καμπισμός]
Αποτελεί ένα συντριπτικό πρόβλημα το ότι υπήρχε πάντα μια υλική βάση για τον καπιταλιστικό ρεαλισμό – συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης που εγκλώβιζαν τους ανθρώπους στη θέση τους σαν να μην υπήρχε εναλλακτική λύση – όπως και για τον σταλινικό ρεαλισμό στην κυρίαρχη ιδεολογία των υπαρκτών γραφειοκρατικών καθεστώτων που ισχυρίζονταν ότι ήταν σοσιαλιστικά. Υπάρχει ακόμα αυτή η υλική βάση και για τα δύο, για τον παγκόσμιο καπιταλισμό και την κακοήθη πολιτική του καθρέφτη. Η υλική βάση για τον σταλινικό ρεαλισμό σήμερα είναι η ύπαρξη των καθεστώτων που είναι τώρα καπιταλιστικά αλλά εξακολουθούν να χρησιμοποιούν υποκριτικά τον παλιό σοσιαλιστικό συμβολισμό για να κρύψουν τις ατζέντες τους, και η ύπαρξη των παλιών κομμουνιστικών κομμάτων που εξακολουθούν να προσανατολίζονται στις ανάγκες αυτών των καθεστώτων…
Υπάρχουν εκείνοι που πιστεύουν λανθασμένα ότι η Κίνα είναι “σοσιαλιστική”, και υπάρχουν ακόμη και εκείνοι που προσποιούνται ότι η Ρωσία δεν έχει αγκαλιάσει πλήρως τον καπιταλισμό. Αυτές οι πολιτικές γραμμές δίνονται από τις ηγεσίες των “κομμουνιστικών” κομμάτων, παρ’ όλο που πολλά από τα μέλη αυτών των κομμάτων δεν το πιστεύουν πραγματικά. Το κρίμα είναι ότι υπάρχουν ομάδες στην Αριστερά που γνωρίζουν καλά ότι πρόκειται για καπιταλιστικές χώρες, αλλά οι δικοί τους τρόποι οργάνωσης ταιριάζουν με τον τρόπο που λειτουργούν αυτά τα καθεστώτα, και έτσι απλώς παραβλέπουν αυτό που τους δείχνει η ίδια τους η ανάλυση εξαιτίας πραγματιστικών πολιτικών σκοπών.
Ο σταλινικός ρεαλισμός, ως γραφειοκρατικός τρόπος άσκησης πολιτικής από πάνω προς τα κάτω -μια παρωδία της αλλοτριωμένης καπιταλιστικής ιδεολογίας και προδοσία της επαναστατικής πολιτικής-, έχει μια σειρά από συνιστώσες. Μια ισχυρή συνιστώσα είναι ο ισχυρισμός ότι ο κόσμος είναι χωρισμένος σε διαφορετικά “στρατόπεδα” [=camps, ο λεγόμενος “καμπισμός”] και ότι πρέπει να κάνεις μια επιλογή, ότι αν θέλεις να αντιταχθείς στον καπιταλισμό και στον δικό του στρατιωτικοποιημένο κόσμο του ΝΑΤΟ, τότε πρέπει, αναγκαστικά, να επιλέξεις το άλλο στρατόπεδο, σαν να πρόκειται για μια προοδευτική εναλλακτική λύση.
Η ψευδαίσθηση πως υπάρχει ένα “προοδευτικό στρατόπεδο” στον κόσμο τώρα είναι αναπόσπαστο μέρος του σταλινικού ρεαλισμού…
Τώρα, με τη σχεδόν άμεση διαδικτυακή επαφή με τους συντρόφους μας σε όλο τον κόσμο, είμαστε, παραδόξως, αντιμέτωποι με έναν πιο ολοκληρωμένο ιδεολογικό έλεγχο, τον κόσμο του “καπιταλιστικού ρεαλισμού”, όπου φαίνεται σαν η μόνη δυνατή παγκόσμια πραγματικότητα να είναι ο παγκόσμιος καπιταλισμός. Και, ως καθρέφτη του, έχουμε τον σταλινικό ρεαλισμό και τους ιδεολογικούς του μηχανισμούς να εκπέμπουν το μήνυμα ότι πρέπει να επιλέξουμε, μεταξύ της δικής μας κυβέρνησης ή της δικής τους, μεταξύ της Ουάσιγκτον ή της Μόσχας ή του Πεκίνου.
Όπως και με τον καπιταλιστικό ρεαλισμό, αυτό γεμίζει την εξουσία με φαντασία. Εδώ η φαντασίωση είναι ότι μπορούμε να ξεφύγουμε από έναν κόσμο “ήπιας εξουσίας”, έναν κόσμο κενών, αλλοτριωτικών, καταναλωτικών ψεύτικων επιλογών, έναν κόσμο στον οποίο είμαστε ελεύθεροι να ψωνίζουμε αλλά όχι να οργανώνουμε συλλογικά τη ζωή μας για το καλό όλων. Η φαντασίωση που προκαλεί και τροφοδοτεί ο σταλινικός ρεαλισμός είναι ότι υπάρχει καλή εξουσία, κρατική εξουσία στην οποία μπορείς να προσφέρεις ευχαρίστως τον εαυτό σου, ότι μπορείς να εμπιστεύεσαι ό,τι σου λένε αυτοί οι ηγέτες και ότι οι θάνατοι στη Xinxiang ή στο Θιβέτ ή στη Συρία ή στην Ουκρανία είναι μύθοι ή ένα τίμημα που αξίζει να πληρώσεις.
Σώματα
Ο σταλινικός ρεαλισμός λατρεύει τα ισχυρά σύνορα, τα ισχυρά όρια, λατρεύει να ξέρει τι είναι τι και ποιος ταιριάζει πού. Και έτσι δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι, όπως ο Στάλιν αναβίωσε την ιδέα της πυρηνικής οικογένειας στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης για να στηρίξει το καθεστώς σε εκατομμύρια μικρά σημεία εξουσίας -μικρές δικτατορίες σε κάθε σπίτι- έτσι και η “οικογένεια” και οι “φυσιολογικές” οικογενειακές σχέσεις αποτελούν εμμονή του Πούτιν και του Τζινπίνγκ…
Όπως συμβαίνει με τα έθνη και τα ισχυρά σύνορα που αγαπήθηκαν από τα παλιά σταλινικά κράτη -κάτι που αυτά τα κράτη έμαθαν από τη Δυτική αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό, κάτι που αντικατοπτρίζει τον καπιταλιστικό ρεαλισμό και τον βάναυσο έλεγχο των πληθυσμών- έτσι συμβαίνει και με τα σεξουαλικά σώματα και τη διαίρεση των ανθρώπων στον κόσμο σε “πραγματικούς” άνδρες και “πραγματικές” γυναίκες. Όσοι ταξιδεύουν πέρα από τα σύνορα και διεκδικούν την ταυτότητά τους αντιμετωπίζονται ως απειλή, σώματα που πρέπει να περιοριστούν, και όσοι ταξιδεύουν πέρα από τις παραδοσιακές κατηγορίες φύλου αντιμετωπίζονται ομοίως ως απειλή, που πρέπει να αντιμετωπιστεί ιατρικά, να διορθωθεί.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει τέτοια εχθρότητα μεταξύ των σταλινικών ρεαλιστών και των συνταξιδιωτών τους σήμερα προς τα τρανς άτομα, προς εκείνους που είτε θέλουν να μεταβούν από το φύλο που τους έχει αποδοθεί σε ένα άλλο είτε είναι “μη δυαδικά”, δηλαδή αρνούνται να συμμορφωθούν με τις υπάρχουσες κατηγορίες φύλου που επιβάλλουν αρσενικά και θηλυκά στερεότυπα για το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται και να σκέφτονται οι άνδρες και οι γυναίκες. Τα τρανς άτομα αποτελούν απειλή για τον σταλινικό ρεαλισμό, και εδώ υπάρχει ένα παράδοξο που φέρνει τον σταλινικό ρεαλισμό αντιμέτωπο με τον καπιταλιστικό ρεαλισμό…
Ο σταλινικός ρεαλισμός είναι μια πολιτική πρακτική και φαντασίωση της τάξης -τα πράγματα στη θέση τους, οι άνθρωποι στα εθνικά τους εδάφη που κυβερνώνται από ισχυρά κράτη και τα σώματα που έχουν το σωστό είδος επιθυμιών για άλλα είδη σωμάτων- και έτσι είναι, μεταξύ άλλων, μια μορφή οργάνωσης της επιθυμίας μας να αλλάξουμε αυτόν τον κόσμο. Στην πραγματικότητα, είναι μια μορφή οργάνωσης που εμποδίζει την αλλαγή…
Συγκεντρωτισμός
Στη θέση μιας γνήσιας δημοκρατικής συλλογικοποίησης της εμπειρίας -της συγκέντρωσης διαφορετικών προοπτικών και αγώνων- ο σταλινικός ρεαλισμός βασίζεται στην άμεση συγκεντροποίηση της πολιτικής. Αυτό συμβαίνει και στις λεγόμενες “δημοκρατικές συγκεντρωτικές” οργανώσεις που ισχυρίζονται ότι έχουν ξεφύγει από τον σταλινισμό και οι οποίες θα έπρεπε να τα γνωρίζουν καλύτερα. Με αυτόν τον τρόπο, ο σταλινικός ρεαλισμός αναπαράγεται στις πολλές μικρές σέχτες που διοικούνται από μικρούς τενεκεδένιους ηγέτες…
Τότε, αντί για εκπροσώπους που είναι υπόλογοι και μπορούν να ανακληθούν άμεσα και εύκολα, να αντικατασταθούν αν χρειαστεί, οι οργανώσεις και τα κινήματα αποτελούνται από “αντιπροσώπους” που αναμένεται να συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις των ηγετικών οργάνων. Αυτός είναι ο κόσμος του συνεδρίου του κόμματος ή της καμπάνιας, όπου τα ψηφίσματα είναι τετελεσμένα γεγονότα και, τελικά, όταν απλά ρωτάμε αν “κάποιος είναι εναντίον”, βλέπουμε ποιος είναι εναντίον, ποιος θα είναι ύποπτος για τη δημιουργία διαιρέσεων ή “παραταξιακών” διενέξεων…
Αλλά αν πραγματικά θέλουμε μια κοινωνία στην οποία θα υπάρχει δημοκρατική συλλογική συζήτηση για τον τρόπο που θα προχωρήσουμε, πρέπει να την “προεικονίσουμε” από τώρα. Μόνο αυτό θα δώσει στους ανθρώπους την αυτοπεποίθηση να διεκδικήσουν τα πάντα και θα τους εμπνεύσει να πιστέψουν ότι αξίζει να αγωνιστούν γι’ αυτά.