Της Γεωργίας Κανελλοπούλου
Τον Απρίλιο του 1939 η CNT έκλεισε σε 48 ξύλινα κιβώτια το πιο σημαντικό αρχείο που είχε μαζευτεί στo γραφείο τύπου, για να το σώσει από το φρανκικό φασιστικό καθεστώς. Τα κιβώτια, γνωστά τώρα πια ως “las cajas de Amsterdam”, κατάφεραν να φτάσουν στον προορισμό τους (το Διεθνές Ινστιτούτο Κοινωνικής Ιστορίας του Άμστερνταμ) το 1947, περνώντας από πολλές πόλεις, κι εκεί παρέμειναν σφραγισμένα ως το θάνατο του Φράνκο. Το αρχείο λοιπόν ανοίχτηκε και άρχισε να ταξινομείται τη δεκαετία του 1980 και τότε ανακαλύφθηκαν εκεί και εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες, αρνητικά και εκτυπώσεις φωτογραφιών που η CNT είχε θεωρήσει αναγκαίο να διασώσει, της Κάτι Χόρνα και της Μαργκαρέτ Μιχαέλις.
Την ίδια εποχή που το κουτί ταξίδευε για την Ολλανδία, μια βαλίτσα ξεκινούσε το ταξίδι της για το Μεξικό, μέσω Παρισιού, Μπορντό και Χιλής!! Ήταν γεμάτη φωτογραφικό υλικό της Γκέρντα Τάρο και του Ρόμπερτ Κάπα από την ισπανική επανάσταση. Η βαλίτσα πρέπει να άλλαξε πολλά χέρια, ώσπου το 1995 ένας μεξικανός παραγωγός ταινιών την κληρονόμησε από μια θεία του, επικοινώνησε με κάποιοι πανεπιστήμιο στη Νέα Υόρκη και τελικά τα αρνητικά έφτασαν στο πρακτορείο Magnum.
Οι ιστορίες διάσωσης των φωτογραφιών της ισπανικής επανάστασης μοιάζουν με ευφάνταστα κινηματογραφικά σενάρια. Όπως και οι ιστορίες των γυναικών φωτογράφων της!!
Νομίζω πως μέχρι την Ισπανική Επανάσταση δεν πήγαιναν γυναίκες φωτογράφοι στους πολέμους, ήταν αντρική υπόθεση. Η ματιά αυτών των γυναικών ίσως και να άλλαξε τον τρόπο που οι άνθρωποι έβλεπαν ως τότε τον πόλεμο, σαν μια υπόθεση που αφορά δύο στρατούς, χωρίς να επηρεάζεται η ζωή των ανθρώπων που πάλευαν να σώσουν τη ζωή στα χωριά και τις πόλεις… Μα και οι στρατιώτες της πρώτης γραμμής ίσως φάνταζαν ηρωικοί τύποι που ποτέ δεν φοβόντουσαν, ποτέ δεν υποχωρούσαν, ποτέ δεν θύμωναν που είχαν αφήσει τη ζωή πίσω τους.
Η Κάτι Χόρνα ήταν εβραία από τη Βουδαπέστη, αντιφασίστρια και γεμάτη πρωτότυπες ιδέες, λάτρης του Μπαουχάουζ και του Σουρεαλισμού, ήταν στο Παρίσι και φωτογράφιζε για μικρά πρακτορεία, οι συλλογές της Flea Markets (1933) και Cafes de Paris (1934) είναι πασίγνωστες. Όμως το 1937 έφυγε για τη Βαρκελώνη και έθεσε εαυτόν στη διάθεση του αντιφασιστικού αναρχικού κινήματος. Στην ισπανική επανάσταση το θέμα της ήταν η καθημερινότητα δίπλα στο θάνατο, και ήθελε να τη λένε art worker, όχι artist. Όταν έφυγε για το Μεξικό, για να γλιτώσει από τους ναζί, καθως ήταν εβραία και αναρχική, πίστευε ότι όλο το φωτογραφικό υλικό της είχε χαθεί στα ερείπια του Γραφείου Τύπου της CNT.
Το ίδιο πίστευε και η Μάργκαρετ Μιχαέλις, επίσης εβραία, αλλά από την Πολωνία, από ένα μέρος που μετά έγινε Αυστρία. Η Μάργκαρετ έζησε στο Βερολίνο όπου παντρεύτηκε τον αναρχοσυνδικαλιστή Ρούντολφ Μιχαέλις, συνελήφθησαν κι οι δύο, σε διαφορετικά περιστατικά, και τελικά ξέφυγαν και πήγαν στη Βαρκελώνη. Από κει πίσω στην Πολωνία, με ψεύτικο γερμανικό διαβατήριο στην Αγγλία, και τέλος στην Αυστραλία, δεν χρειαζόταν καμία εθνικότητα η Μάργκαρετ! Το 1941 ήταν η μόνη γυναίκα στο Ινστιτούτο Φωτογράφων της Αυστραλίας, όπου, μόλις ένα χρόνο πριν, δούλευε σαν υπηρέτρια. Ένιωσε καλά στην Αυστραλία, “βρήκα την ειρήνη” έλεγε, και οι φωτογραφίες της εκεί δείχνουν ανθρώπους ήσυχους, που απογειώνονται.
Όμως, είναι οι φωτογραφίες της της ευρωπαϊκής περιόδου που έχoυν χαρακτηριστεί μοναδικής ιστορικής αξίας. H Βαρκελώνη στα χρόνιας της επανάστασης, η επική φωτογραφία της Έμμα Γκόλντμαν, η κηδεία του Ντουρούτι, η φτώχεια στους δρόμους και η τραγική κατάσταση των παιδιών, αργότερα και αλλού οι εβραϊκές φτωχογειτονιές στην Κρακοβία.. Ναι, μοναδικής ιστορικής αξίας. Εμένα όμως μου αρέσει που στις φωτογραφίες της, ακόμα κι όταν φωτογραφίζει ένα ψωμί που ξεφουρνίζεται, βλέπω μια απίστευτη, παθιασμένη αγάπη για τους ανθρώπους, σαν μονάδες μέσα στα γεγονότα, σαν μονάδες που φτιάχνουν τα γεγονότα.
Η τρίτη γυναίκα φωτογράφος της ισπανικής επανάστασης ήταν κι αυτή εβραία, είχε συλληφθεί το 1933 στο Βερολίνο για αντι-εθνικιστική δράση, και μέχρι να βγει από τη φυλακή, η οικογένεια της είχε χαθεί, δεν τους βρήκε ποτέ ξανά. Την έλεγαν Γκέρντα Τάρο και δεν φωτογράφιζε τα μετόπισθεν. Ήταν μάλλον η πρώτη γυναίκα φωτορεπόρτερ στην πρώτη γραμμή μιας πολεμικής σύγκρουσης, και σίγουρα η πρώτη που σκοτώθηκε στη μάχη. Ναι, σκοτώθηκε στα εικοσιέξι της χρόνια, πηγαίνοντας ν’ αλλάξει φιλμ στη διάρκεια μάχης κοντά στη Μαδρίτη. Η απλότητα και η συναισθηματική δύναμη των απεικονίσεων της έκαναν το μικρό έργο της ένα αξέχαστο χρονικό αυτού του περίπλοκου πολέμου. «Αν δεν είναι καλή η φωτογραφία, σημαίνει πως δεν είσαι αρκετά κοντά», έλεγαν με τον Ρόμπερτ Κάπα και πήγαν πολύ κοντά σε όλα.
(Η Γκέρντα Τάρο ήταν ζευγάρι με τον Ρόμπερτ Κάπα, το γνωστό φωτορεπόρτερ και ιδρυτή του πρακτορείου Μάγκνουμ το 1947 μαζί με τον Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν και άλλους, το πρώτο συνεργατικό πρακτορείο για ανεξάρτητους φωτογράφους. Για πολλά χρόνια μετά το θάνατό της πάντως, ακόμα όμως κι όταν ζούσε και δούλευαν μαζί, οι φωτογραφίες της εμφανίζονταν με το δικό του όνομα. Αλλά δεν θέλω να σκοτεινιάσω αυτό το κείμενο, οι σκληρές εποχές, οι καταστάσεις, οι αμοιβές ίσως.)
Αυτές οι γυναίκες φωτογράφοι που κατάφεραν να φωτογραφίσουν μοναδικά το πιο όμορφο προλεταριάτο του κόσμου, όπως χαρακτήρισε ο Μάρει Μπούκτσιν την εργατική τάξη της Ισπανικής Επανάστασης, μου φαίνεται πως έκαναν πράξη τη γνωστή φράση της Ούρσουλας Λε Γκεν:
You can only BE the revolution.
Σε αυτές τις ρακοσυλλέκτριες και τους ρακοσυλλέκτες της ιστορίας μιας εποχής που κανείς δεν νοιαζόταν για το ιστορικό αρχείο, αλλά για το τώρα, για τη νίκη απέναντι στο φασισμό, για την πραγματοποίηση της Ουτοπίας, χρωστάμε ό,τι ξέρουμε όχι για την έκβαση της Ιστορίας, αλλά για την καθημερινότητα των ανθρώπων και την πραγματική εξέλιξη της αυτοδιαχείρισης, τι σημαίνει σε όρους χαμόγελων, αστείων, φιλιών στο δρόμο. Και αυτό είναι μοναδικό.
Οι φωτογραφίες (με τη σειρά που εμφανίζονται):
- Η κεντρική φωτογραφία του άρθρου: Ισπανική επανάσταση. Γυναίκες στην κηδεία του εβραίου ούγγρου Bela Frankl, που σκοτώθηκε πολεμώντας στην ισπανική επανάσταση με το όνομα General Lukacs. Φωτογραφία της Γκέρντα Τάρο.
- Μέτωπο της Αραγωνίας, 1937. Φωτογραφία της Κάτι Χόρνα
- Βαρκελώνη, Αύγουστος 1936. Φωτογραφία της Γκέρντα Τάρο
- Βαρκελώνη 1937. Εξω από το σχολείο. Φωτογραφία της Κάτι Χόρνα.
- Στο μέτωπο της Αραγωνίας, 1937. Φωτογραφία της Κάτι Χόρνα.
- Η κηδεία του Ντουρούτι, 23.11.1936. Φωτογραφία της Μιχαέλις.
- Βαρκελώνη 1936, Φωτογραφία της Μιχαέλις
- Στο μέτωπο της Κόρδοβα, 1836. Φωτογραφία της Γκέρντα Τάρο
- H Γκέρντα Τάρο στο μέτωπο της Γκόρντοβα. Φωτογραφία του Ρόμπερτ Κάπα
- Εκπαίδευση γυναικών, 1936. Φωτογραφία της Γκέρντα Τάρο
- Φωτογραφία της Γκέρντα Τάρο
