Τι σημαίνει να είσαι άντρας; Πώς (απο)κατασκευάζετε τον ανδρισμό σας και των άλλων; Ποια σχέση υπάρχει μεταξύ φύλου και βίας; Τι κερδίζετε και τι χάνετε με το να είστε άντρες; Αυτό που ακολουθεί είναι ένα σύνολο ιδεών που μπορεί να είναι χρήσιμο στον οποιονδήποτε –άνδρα, γυναίκα ή μη δυαδικό άτομο– που πιστεύει ότι είναι χρήσιμο να ανακαλύψει πώς να ξεμάθει κάποιες χειρονομίες και αυτοματισμούς, μέρα με τη μέρα. Για να κάνουμε αυτόν τον κόσμο πιο βιώσιμο για όλους. Όπως κάθε καλό παιδαγωγικό έγγραφο που σέβεται τον εαυτό του, εξηγεί η ανθρωπολόγος Kyra Grieco, το κείμενο αυτό προτείνει επίσης μερικές απλές ασκήσεις που πρέπει να γίνουν στις αλληλεπιδράσεις της καθημερινής ζωής, οι οποίες παραμένουν πάντα υπερβολικά υποτιμημένες όταν σκεφτόμαστε τις μεγάλες αλλαγές στον κόσμο.
Της Kyra Grieco | μτφρ. Καλλιόπη Ράπτη
Εδώ και μερικά χρόνια, είμαι όλο και πιο απρόθυμη να κάνω τη «δασκάλα». Όπως τόσες πολλές πριν από μένα, έχω φτάσει στο σημείο –εξαιτίας της κόπωσης ή της ηλικίας, της απογοήτευσης ή της βίας– να μην αντέχω να παλεύω με ανεμόμυλους. Μετά από χρόνια που ήμουν η «φεμινίστρια εν υπηρεσία» σε διάφορες φιλικές μου παρέες καθώς και στις ερωτικές, επαγγελματικές και οικογενειακές μου σχέσεις, παραδίνομαι στο προφανές: ο κόσμος δεν μοιάζει και δεν θα μοιάζει στο προσεχές μέλλον, ούτε καν από μακριά, με αυτό που θα ήθελα για μένα και τις άλλες γυναίκες. Για να μπορέσει να σας μοιάσει μια μέρα, δεν αρκεί το δασκαλίκι.
Δεν θα μπορέσω ποτέ να εξηγήσω πώς θα ήταν αυτός ο κόσμος σε όποιους δεν θέλουν να ακούσουν. Σταματάω, λοιπόν, να καταπονώ τον εαυτό μου προσπαθώντας να πείσω αυτούς που δεν με ρώτησαν, φυλάω τις ανάσες μου γιατί ο δρόμος είναι ακόμα μακρύς και εγώ θα ήθελα να φτάσω στο τέλος του χωρίς να τα παρατήσω ή να καταπικραθώ. Σταματάω, λοιπόν, να σπαταλάω ενέργεια κάνοντας τη δασκάλα δεξιά και αριστερά σε όλες τις σχέσεις μου, καθώς και σε αυτές των άλλων: «Εξήγησέ του το εσύ …!». Προσπαθώ να περιστοιχίζομαι από ανθρώπους που με φροντίζουν, και τους φροντίζω κι εγώ με τη σειρά μου, έτσι ώστε να γίνουμε ένα σώμα ενάντια σε αυτόν τον κόσμο, που ίσως δεν τον αλλάξουμε, αλλά που δεν θέλουμε να μας εκμηδενίσει.
Πέρα από αυτό, όταν μου ζητείται να κάνω τη δασκάλα, το σκέφτομαι καλά πριν κάνω αυτή τη δουλειά (ναι, επειδή για δουλειά πρόκειται). Κατ’ αρχάς, καλώ τους ανθρώπους να ενημερωθούν μόνοι τους. Οι πηγές υπάρχουν, γιατί πρέπει να σας τις συνοψίσω εγώ; Πάρτε ένα βιβλίο και διαβάστε το. Πάρτε ένα podcast και ακούστε το. Παρακολουθήστε μια ταινία, κάντε μια έρευνα στο διαδίκτυο. Εμένα δεν μου έκανε κανείς ταχύρρυθμα μαθήματα φεμινισμού ή θεωρίας των φύλων, και σας διαβεβαιώνω ότι το να γεννηθείς με ωοθήκες δεν αρκεί. Ακούγεται εύκολο όταν το λες έτσι, αλλά αυτό απαιτεί συνεχή προσπάθεια για να παλεύω ενάντια στους αυτοματισμούς μου.
Για μένα, που ανατράφηκα ως γυναίκα να είμαι ευγενική, να είμαι διαθέσιμη, να ζητάω συγγνώμη αν ενοχλώ, το να αποφασίσω να μην δίνω εξηγήσεις και να πάρω μια πιο αδιάλλακτη, όσο και διεκδικητική στάση, κάθε άλλο παρά εύκολο είναι. Για μένα, που πάντα πίστευα -και εξακολουθώ να είμαι βαθιά πεπεισμένη- ότι με αρκετή προθυμία, αφοσίωση και επιμονή, μπορούμε να κατανοήσουμε και να κάνουμε κατανοητό οτιδήποτε, το να παραιτούμαι από το να εξηγώ -και να εξηγoύμαι- είναι μια πρόκληση. Πόσο μάλλον όταν αυτές τις αξίες και τις πρακτικές (το να κατανοείς και το να γίνεσαι κατανοητός, μέσω της διδασκαλίας) τις έχω κάνει επάγγελμα.
Επομένως, εξασκούμαι, κάθε μέρα κι από λίγο, για να ξεμάθω ορισμένες πτυχές της ανατροφής μου που νομίζω ότι με εμποδίζουν να προσεγγίσω τον κόσμο που θα ήθελα. Ξεκινώντας από τις επαγγελματικές, φιλικές και οικογενειακές μου σχέσεις. Τις προάλλες, ένας φίλος μού έγραψε για να με ρωτήσει τι θα έκανα εκείνο το βράδυ. Του απάντησα ότι θα πήγαινα σε μια οργανωτική συνάντηση για την 25η Νοεμβρίου, στο πλαίσιο της προετοιμασίας του συλλαλητηρίου για τη «νύχτα χωρίς cis-άνδρες». Με ρώτησε τι θα συνέβαινε στις 25 Νοεμβρίου και τι ακριβώς σημαίνει ο όρος «χωρίς cis άνδρες». Αντί να απαντήσω, έκανα αυτό που κάνει η μητέρα μου όταν ο πατέρας μου ανοίγει το ψυγείο και ρωτάει πού είναι το γιαούρτι.
Του είπα «Ψάξε!» (με ένα smiley για να το αμβλύνω). Μου απάντησε λίγο αργότερα «η διεθνής ημέρα για την καταπολέμηση της έμφυλης βίας», και ότι είχε βρει τον ορισμό των cis ανδρών στο gpt chat, προσθέτοντας ωστόσο ότι ήμουν «κακιά…!» (χωρίς smiley).
Εκπαιδευμένη να είμαι πρώτα απ’ όλα ένας ευγενικός άνθρωπος (διάβαζε: παιδί, κορίτσι, γυναίκα), εγώ που δεν ήθελα να κάνω τη δασκάλα, βρέθηκα πάλι να εξηγώ γιατί δεν ήθελα να κάνω τη δασκάλα. Το πείραμα απέτυχε, μόνο που έκτοτε, όταν δεν απαντώ αμέσως, ο φίλος μου λέει γελώντας «κατάλαβα, θα ψάξω». Παρά το γεγονός ότι έχω όλο και λιγότερη διάθεση να κάνω τη δασκάλα στις προσωπικές μου σχέσεις, στις οποίες γίνομαι και πιο επιλεκτική, οι συζητήσεις γύρω από τη γυναικοκτονία της Τζούλιας Τσεκετίν ξύπνησαν μέσα μου μια βαθιά ανάγκη να μοιραστώ, ξανά και ευρύτερα, αυτά τα λίγα που έχω μάθει από τις συντρόφισσες, τις αδελφές και τα διαβάσματά μου. Λίγα, ακόμα πολύ λίγα. Αρκετά όμως για να καταγράψω στο χαρτί κάποιες «συμβουλές» που μπορεί να φανούν χρήσιμες σε όσους άνδρες, όπως ο φίλος μου, αποφασίσουν να ψάξουν.
Τα λόγια της Έλενας, της αδελφής της Τζούλιας, άνοιξαν πράγματι μια χαραμάδα φωτός στο σκοτάδι των ιταλικών γυναικοκτονιών, μια χαραμάδα που επιτέλους παρέχει σε εμάς την πολιτική ευκαιρία να μιλήσουμε για τους άνδρες. Και στους άνδρες παρέχει την πολιτική ευκαιρία να μιλήσουν για το φύλο και τη βία, μεταξύ τους. Γιατί ακόμα πολύ συχνά, όταν μιλάμε για το φύλο, σκεφτόμαστε μόνο τις γυναίκες ή άλλες μειονότητες (πολιτικές, όχι αριθμητικές), λες και το φύλο αφορά μόνο το μισό της ανθρωπότητας.
Όπως ο όρος «φυλή» δεν φέρνει ποτέ στο μυαλό μας τους λευκούς. Η «λευκότητα», στην πραγματικότητα, είναι το αόρατο χαρακτηριστικό μιας κυρίαρχης ομάδας που φαντάζεται και αναπαριστά τον εαυτό της ως ουδέτερη. Σε σχέση με αυτή τη «λευκότητα», οι μη λευκοί ορίζονται ως Άλλοι (Ribeiro Corossacz, 2015). Το ίδιο ισχύει και για το ανδρικό φύλο, αντιληπτό ως ουδέτερο γένος στο οποίο συμπεριλαμβάνεται οτιδήποτε δεν είναι αρσενικό ή δεν είναι αρκετά αρσενικό.
Αλλά τι σημαίνει να είσαι άνδρας; Πώς (απο)δομεί κανείς τον ανδρισμό του και τον ανδρισμό των άλλων; Ποια είναι η σχέση μεταξύ φύλου και βίας; Τι κερδίζεις -και τι χάνεις- όντας άνδρας με διαφορετικό τρόπο; Αυτό που ακολουθεί είναι μερικές συμβουλές που ελπίζω ότι μπορεί να φανούν χρήσιμες σε κάποιον -άντρα, γυναίκα ή μη δυαδικό άτομο- για να ενημερωθεί για το πώς, ξεμαθαίνοντας κάποιες μικρές χειρονομίες και αυτοματισμούς, μέρα με τη μέρα, θα μπορούσε να κάνει αυτόν τον κόσμο πιο βιώσιμο για όλους. Όπως κάθε καλό παιδαγωγικό εγχειρίδιο που σέβεται τον εαυτό του, σε όλο το κείμενο θα βρείτε απλές ασκήσεις για να τις πραγματοποιήσετε στο σπίτι, στη δουλειά, σε μια έξοδο, σε όλες εκείνες τις καθημερινές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις ή καταστάσεις στις οποίες ο καθένας από εμάς «κάνει πράξη» τη θηλυκότητα ή την αρρενωπότητά του (ανεξάρτητα από το φύλο του).
Τι σημαίνει να είσαι άνδρας;
Η κατηγορία άνδρας δεν έχει καμιά απόλυτη σημασία, ο ανδρισμός ή η αρρενωπότητα (όροι που θα χρησιμοποιώ εναλλακτικά σε αυτό το κείμενο) στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ως τέτοια. Ανάλογα με την ιστορική περίοδο, το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο (καθώς και το θρησκευτικό, εθνικό, πολιτικό κ.λπ.), αυτή η ψευδώς οικουμενική κατηγορία – η οποία, άλλωστε, χρησιμοποιείται εδώ και πολύ καιρό ως αναφορά στο σύνολο της ανθρωπότητας – έχει λάβει τα πιο διαφορετικά χαρακτηριστικά. Δύναμη, ευγένεια, ορθολογισμός, παρορμητικότητα, θάρρος, σύνεση, σεξουαλική επιθυμία ή αδιαφορία για τις σαρκικές απολαύσεις. Όλες αυτές οι ιδιότητες συνέβαλαν, σε διαφορετικές ιστορικές εποχές και πλαίσια, στον σχεδιασμό του περιγράμματος του κυρίαρχου ή ηγεμονικού ανδρισμού (Connell 1996).
Σε αντίθεση με την αυξανόμενη χρήση του στην κοινή γλώσσα –που είναι επηρεασμένη από την ψυχολογία και τη βιολογία– το φύλο στην πραγματικότητα δεν είναι ένα ατομικό χαρακτηριστικό (δηλαδή κάτι που κάποιος έχει ή δεν έχει), αλλά μια σχέση (όπως οι εθνοτικές ή ταξικές σχέσεις, για παράδειγμα) μεταξύ ομάδων ατόμων, μέσα σε ένα καθορισμένο κοινωνικό πλαίσιο.
Με άλλα λόγια, κάποιος είναι άνδρας μόνο σε σχέση με κάποιον άλλον. Στην περίπτωση της αρρενωπότητας, αυτός ο κάποιος άλλος -σε αντίθεση με τη δημοφιλή πεποίθηση- δεν είναι μόνο οι γυναίκες, αλλά και οι άλλοι άνδρες. Στην πραγματικότητα, παρά το γεγονός ότι η αρρενωπότητα ορίζεται σε αντίθεση με τη θηλυκότητα, η κοινωνική της κατασκευή και η εσωτερίκευσή της ως «ταυτότητα» παίζεται κυρίως στην αλληλεπίδραση μεταξύ ανδρών.
Η μετάβαση στην ενηλικίωση -από παιδιά ή αγόρια σε άνδρες, για την ακρίβεια- δομείται από μια σειρά κοινωνικών πρακτικών, είτε εθιμικών είτε πρόσκαιρων τελετουργικών, που διαμορφώνουν την αρρενωπότητα των νέων γενεών σε (σχετική) συνέχεια με εκείνη των προηγούμενων γενεών.
Αυτό συμβαίνει τόσο εντός του οικογενειακού πυρήνα όσο και εκτός αυτού, μέσω της καθιέρωσης ανδρικών μορφών κοινωνικότητας: από τα παιχνίδια μέχρι τον αθλητισμό, και από τους φίλους μέχρι τους συναδέλφους, είναι κυρίως στους χώρους-χρόνους που μοιράζονται οι άνδρες όπου λαμβάνει χώρα ο (επανα)ορισμός και η εσωτερίκευση του τι σημαίνει να «είσαι άνδρας». Το στοιχείο της συνέχειας με την προηγούμενη γενιά είναι πάντα σχετικό, διότι ο κόσμος αλλάζει και οι γιοι δεν είναι ποτέ ίδιοι με τους πατεράδες. Μεταξύ των boomers και των millennials, για παράδειγμα, έχουμε δει έναν σημαντικό επαναπροσδιορισμό του ανδρικού γονεϊκού ρόλου, δηλαδή της πατρότητας (Miniati 2018).
Σήμερα ζούμε σε μια εποχή όπου το να φροντίζει κανείς τα παιδιά του, να τα πηγαίνει στο πάρκο, να τα κρατά στην αγκαλιά του και να παίζει μαζί τους είναι κοινωνικά εκτιμητέο και αξιοποιήσιμο για τους άνδρες. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η οικιακή εργασία κατανέμεται αποτελεσματικά – σε πολλές περιπτώσεις, οι πιο επαναλαμβανόμενες και λιγότερο ευχάριστες δραστηριότητες (να κάνεις τη λίστα για τα ψώνια ή να βάζεις πλυντήριο, να καθαρίζεις, να προμηθεύεσαι πάνες ή παιδικές τροφές εβδομαδιαίως, να κλείνεις ραντεβού με τον γιατρό για το εμβόλιο κ.λπ.) εξακολουθούν να εκτελούνται από τις γυναίκες (Ghighi 2016).
Αυτές οι γενικά δυσάρεστες και αόρατες δραστηριότητες (ακριβώς επειδή αποτελούν ρουτίνα) απασχολούν τις γυναίκες κατά μέσο όρο 3 ώρες την ημέρα, σε σύγκριση με τα 45 λεπτά που τους αφιερώνουν οι άνδρες (ISTAT 2019). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια σημαντική ψυχική επιβάρυνση, την οποία η σκιτσογράφος Emma έχει απεικονίσει επιδέξια στο κόμικ «Bastava chiedere!». (2020).
Επιπλέον, στα μάτια όσων βλέπουν (και όσων γράφουν, γιατί κανείς δεν εξαιρείται) εξακολουθεί να υφίσταται ένα διπλό πρότυπο, όπως δηλώνει το αναπόφευκτο «τι καλό παιδί», που λέγεται ή εννοείται μπροστά σε έναν πατέρα που ταΐζει, αλλάζει ή βγάζει βόλτα τα βλαστάρια του. Όλες αυτές οι δραστηριότητες δεν προκαλούν κανένα θαυμασμό ή σχόλιο όταν τις εκτελεί μια γυναίκα. Άρα, κάποια πράγματα αλλάζουν, ενώ άλλα όχι. Μπορούμε μόνο να χαιρόμαστε για τα πρώτα και να επικεντρώσουμε τις προσπάθειές μας στα δεύτερα.
Άσκηση για μπαμπάδες: προσπαθήστε για μία εβδομάδα να κάνετε όλες τις δραστηριότητες που κάνει συνήθως η σύντροφός σας. Για το σκοπό αυτό, μπορεί να είναι χρήσιμο να ζητήσετε τη συνεργασία της για τη σύνταξη ενός καταλόγου δραστηριοτήτων που κάνει σε καθημερινή βάση και για τις οποίες εσείς πιθανώς έχετε μόνο μερική επίγνωση.
Αυτό μπορεί να σημαίνει να πηγαίνετε τα παιδιά στο σχολείο και να τα παίρνετε μετά τη δουλειά, να κάνετε τα ψώνια, να συντονίζεστε με άλλα άτομα που εμπλέκονται στην οικιακή ζωή (γιαγιά-παππούς, μπέιμπι σίτερ, καθαρίστρια), να τακτοποιείτε τα παιχνίδια και να καθαρίζετε την κουζίνα πριν πάτε για ύπνο, να καθαρίζετε το μπάνιο το Σαββατοκύριακο, να αλληλεπιδράτε στο τσατ της τάξης, να πηγαίνετε τα παιδιά στα πάρτι γενεθλίων των φίλων τους, να αγοράζετε το δώρο για την ή τον, κ.λπ. Με λίγα λόγια, προσπαθήστε να αντικαταστήσετε πλήρως το άλλο άτομο, χωρίς να ζητάτε να σας πει τι να κάνετε ή πώς να το κάνετε.
Στην καλύτερη περίπτωση, θα συνειδητοποιήσετε ότι είστε απολύτως εναλλάξιμοι. Στη χειρότερη, θα συνειδητοποιήσετε το πλήθος των επαναλαμβανόμενων εργασιών που κάνει το άλλο άτομο σε καθημερινή βάση, θα μπορέσετε να το αναγνωρίσετε και θα σκεφτείτε από κοινού μια ανακατανομή των οικιακών εργασιών.
Παρά τις σημαντικές αλλαγές από γενιά σε γενιά, αυτό που παραμένει σταθερό είναι ο βαθύς και άρρηκτος δεσμός μεταξύ της ανδρικής κοινωνικότητας και του νοήματος που αποκτά το να είσαι άνδρας σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο. Η αρρενωπότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια συλλογική ταυτότητα που απορρέει από την ένταξη σε μια ομάδα αναφοράς, της οποίας οι άνδρες είναι ταυτόχρονα τα υποκείμενα (την εσωτερικεύουν), οι δρώντες (την υλοποιούν), οι δάσκαλοι (τη μεταδίδουν) και οι μπάτσοι (την επιβάλλουν). Οι σχέσεις των φύλων έχουν στην πραγματικότητα μια ισχυρή κανονιστική συνιστώσα. Υπαγορεύουν, δηλαδή, τι μπορεί ή δεν μπορεί να κάνει κανείς, ως γυναίκα ή ως άνδρας, για να αναγνωριστεί ως τέτοιος.
Αυτή η κανονιστική συνιστώσα εκδηλώνεται ιδίως μέσω των εκκλήσεων για επαναφορά στην τάξη σε περιπτώσεις «απόκλισης» από τις κοινές νόρμες ή τα κοινά πρότυπα. Σε ομάδες ετεροφυλόφιλων ανδρών, το πιο συχνό παράδειγμα είναι αυτό του «συντροφικού» χιούμορ, το οποίο συνίσταται στη θηλυκοποίηση των ατόμων (πόσο καλή είσαι, μην κάνεις σαν γκόμενα, είσαι χειρότερος κι από γυναίκα κ.λπ.) ή/και στην υπόδειξη της ομοφυλοφιλίας τους (μήπως άλλαξες πλευρά; έλα, δώσε μου ένα φιλάκι! κ.λπ.).
Αυτές οι πρακτικές είναι εξαιρετικά κανονικοποιημένες στους περισσότερους κύκλους, ακόμη και μεταξύ ατόμων που δεν θεωρούν τους εαυτούς τους ούτε σεξιστές ούτε ομοφοβικούς, επειδή «απλώς αστειεύονται».
Εκτός του ότι αποτελούν μορφές συνηθισμένου σεξισμού και ομοφοβίας (βλέπε Graziella Priulla, Parole tossiche. Cronache di ordinario sessismo και Brigitte Gresy Breve, Trattato sul sessismo ordinario), αυτού του είδους τα αστεία έχουν μια ξεκάθαρη κανονιστική λειτουργία.
Στην πραγματικότητα, επιτρέπουν τον στιγματισμό κάθε συμπεριφοράς που δεν συμμορφώνεται με το (σιωπηρά αλλά αυστηρά ετεροφυλόφιλο) μοντέλο της αρρενωπότητας που μοιράζεται η ομάδα, συσχετίζοντας το άτομο που το έπραξε με άλλες ομάδες – σε αυτό το παράδειγμα, γυναίκες ή ομοφυλόφιλους άνδρες, αλλά μπορεί να είναι και άλλες μειονότητες – που θεωρούνται κοινωνικά κατώτερες.
Αυτό ενισχύει ταυτόχρονα τον κανόνα (τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει ένας «πραγματικός» άνδρας) και επιβεβαιώνει τους υποκείμενους κανόνες της συλλογικής ταυτότητας αυτής της ομάδας, στην προκειμένη περίπτωση την ηγεμονική αρρενωπότητα. Αυτού του είδους οι εκκλήσεις για επαναφορά στην τάξη, οι οποίες σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούν επίσης να λάβουν πολύ βίαιες φυσικές ή συμβολικές μορφές, ισχύουν τόσο για τις μεγάλες όσο και για τις μικρές ελευθερίες που λαμβάνονται σε σχέση με τις κοινές πρακτικές. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την κατανάλωση φαγητού ή ποτού: το κόκκινο κρέας και η άφθονη κατανάλωση αλκοόλ συνδέονται σε πολλά πλαίσια με την αρρενωπότητα, γι’ αυτό και ένας χορτοφάγος ή εγκρατής άνδρας μπορεί να δει τον ανδρισμό του να μειώνεται, ενώ για μια γυναίκα μπορεί να ειπωθεί -με θαυμασμό- ότι «πίνει/τρώει σαν άνδρας» επειδή της αρέσει το κρασί και η μπριζόλα.
Τα καλά νέα είναι ότι αν ο άνδρας δεν υπάρχει ως τέτοιος έξω από μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, αν η αρρενωπότητα δεν υπάρχει με απόλυτους όρους αλλά μόνο ως σχέση μεταξύ ατόμων μέσα σε μια συλλογικότητα που δίνει νόημα σε αυτή τη λέξη, τότε όλα είναι δυνατά. Διότι η ίδια αυτή συλλογικότητα έχει τη δύναμη να επαναπροσδιορίσει αυτή τη λέξη, να τροποποιήσει τις πρακτικές με τις οποίες συνδέεται, να επινοήσει νέους τρόπους να είσαι άντρας, στη σχέση με άλλους άντρες, ακόμη και πριν από τη σχέση με τις γυναίκες.
Υπό την προϋπόθεση ότι θέλει να το κάνει.
