Ροζάβα: ένα ζωντανό παράδειγμα πρακτικής εφαρμογής της κοινωνικής οικολογίας

Ο όρος Ζινεόλοτζι/Jineolojî πρωτοαναφέρθηκε από τον Οτσαλάν, το 2008, στο τρίτο τόμο του μανιφέστου του Κοινωνιολογία της Ελευθερίας¹. Ζίν/Jin σημαίνει γυναίκα, ομόρριζη της λέξης ζιγιάν/jiyan που σημαίνει ζωή έχοντας, υπό αυτή την έννοια, κοινωνική υπόσταση. Τονίζεται ρητά ότι αυτή η επιστήμη δεν έχει σκοπό να αντικαταστήσει τον κουρδικό φεμινισμό, καθώς ο τελευταίος δεν έχει καταφέρει να αναλύσει πολύπλευρα την καθημερινότητα και τα προβλήματα των γυναικών στην Συρία, η οποία διαφέρει αισθητά από αυτή των γυναικών στην Δύση². Η Jineolojî, έχοντας θέσει ιστορικά τις βάσεις της, διακρίνει τρείς απο τους κυριότερους τρόπους επιβολής στο γυναικείο φύλο. Αρχικά, η γυναίκα ειδωμένη ως ένα εργαλείο αναπαραγωγής, καταλήγει να αντικειμενοποιείται η σεξουαλικότητά της. Ο βασικότερος, κατά πολλές θρησκείες και κοινωνίες, ρόλος της είναι η μητρότητα, ο οποίος για τα καπιταλιστικά δεδομένα δεν είναι συμβατός με την οικονομική ανεξαρτησία. Εξάλλου, η τακτική του να μην αφομοιώνονται οι μητέρες στην αγορά εργασίας ή να μην λαμβάνουν την άδεια μητρότητας, παραμένει ακόμα η σύγχρονη πραγματικότητα.

Η Jineolojî, ως επιστήμη της γυναίκας,³ αναφέρεται μεταξύ άλλων στην οικονομία, την οικολογία, τη δημογραφία, την ιστορία και την ηθική ως απόλυτα συνυφασμένα πεδία. Υποστηρίζει ότι ο διαχωρισμός των επιστημών, καθώς και η ουδετερότητα που ευαγγελίζονται οι ερευνητές, διαιωνίζουν την πατριαρχική καταπίεση. Αντιθέτα, η επιστήμη της γυναίκας θεωρεί την πολύπλευρη έρευνα το μέσο για την επίτευξη μιας οικολογικής και δημοκρατικής κοινωνίας.⁴ Υπό αυτό το πρίσμα, η προστασία του περιβάλλοντος τίθεται ως ζήτημα αυτοπροστασίας μιας κοινωνίας καθώς η καταστροφή του συνεπάγεται την απειλή του περιβάλλοντος. Η ολιστική αυτή προσέγγιση αναπτύσσεται και εφαρμόζεται σήμερα στη Ροζάβα από τα εξής εγχειρήματα:

1. Στα ερευνητικά έργα της παράγεται συγγραφικό και ιδεολογικό έργο,

2. Jinwar, το χωριό των γυναικών,

3. Şîfa Jin, κέντρο υγείας στον Jinwar που συνδυάζει παραδοσιακές και συμβατικές ιατρικές πρακτικές και

4. Η Eπανάκτηση της γνώσης των βοτάνων από γυναίκες. 

ΙΙ – Οικολογικές ιδέες από τον Μπούκτσιν στον Οτσαλάν

Η Οικολογία της Ελευθερίας, αναφέρεται σε μια εκτεταμένη τοιχογραφία της ανθρώπινης ιστορίας. Στις οργανικές πρωτόγονες κοινότητες της προϊστορίας, ο πληθυσμός των φυλών ζούσε σε μη ιεραρχικές κοινότητες. Τα μέσα για την επιβίωση μοιράζονταν με κοινοτικό τρόπο: σύμφωνα με το έθιμο της επικαρπίας, τη χρήση δηλαδή των πρώτων υλών με βάση τις ανάγκες, μια ηθική της συμπληρωματικότητας, ήτοι αλληλοβοήθεια και του εγγυημένου ελάχιστου, το δικαίωμα δηλαδή για όλους στην τροφή, τη στέγη, την ενδυμασία. Τα προϊστορικά άτομα, σύμφωνα με τον Μπούκτσιν, συνηθισμένα να σκέφτονται με συνεργατικούς όρους, έβλεπαν τον φυσικό κόσμο το ίδιο αρμονικό.
Για τον Οτσαλάν είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Μπούκτσιν είχε αφιερώσει πολλή προσοχή στους Σουμέριους και στην αρχαία Μεσοποταμία. Από εκεί είχε ξεκινήσει ο πολιτισμός:

«Η σφηνοειδής γραφή κατάγεται από τις λεπτομερείς καταγραφές που έκαναν οι αρμόδιοι του ναού των προϊόντων που παρελάμβαναν κι εκείνων που διένειμαν. Στην αρχή οι Σουμέριοι είχαν μια αξιόλογα εξισωτική συμπεριφορά. Οι πρώτες πόλεις-κράτη κυβερνούνταν από εξισωτικές συνελεύσεις οι οποίες διέθεταν μια ελευθερία σε ένα ασυνήθιστο επίπεδο».⁵

Ο Μπούκτσιν παρατήρησε επίσης και διατύπωσε με ενθουσιασμό, πως για πρώτη φορά στην ιστορική πραγματικότητα, οι Σουμέριοι ήταν εκείνοι που χάραξαν σε νόημα και σε γραπτή μορφή τη λέξη αμαργκί/amargi (ελευθερία), σε ένα μικρό πίνακα με σφηνοειδή γραφή, η οποία απεικόνιζε και περιέγραφε μια νικηφόρα λαϊκή εξέγερση ενάντια σε ένα τύραννο βασιλιά του τότε.

Κατόπιν σκιαγράφησε πώς αναδύθηκε η ιεραρχία: γεροντοκρατία και πατριαρχία, σαμάνοι και ιερείς, πολεμιστές, αρχηγοί και κράτη, ιδιοκτησία και ταξικές κοινωνίες. Ανάμεσα στους Σουμέριους, όπως και στην αρχαία κεντρική Αμερική, εμφανίστηκαν θρησκευτικές και στρατιωτικές ιεραρχίες, οδηγώντας στην ίδρυση κρατών, στρατών και αυτοκρατοριών. Η νεωτερικότητα με τον βιομηχανικό καπιταλισμό, ενίσχυσε και επέκτεινε τις αρχαίες μορφές κυριαρχίας. Επιπλέον, αντί να ζουν σε αρμονία με τη φύση, οι σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες ξεκίνησαν τις προσπάθειες εκμετάλλευσης και κυριαρχίας στη φύση.⁶

Όμως, σύμφωνα με τον Μπούκτσιν, η εμφάνιση της ιεραρχίας, η άνοδος του εθνικού κράτους και του καπιταλισμού δεν ήταν αναπόφευκτα γεγονότα κι αν εγκαταλείψουμε την ιδέα αυτή, θα μπορέσουμε να επεξεργαστούμε το όραμα ενός απελευθερωμένου μέλλοντος. Κάποτε οι άνθρωποι ζούσαν σε συνεργατικές και κοινοτικές μορφές, και μπορούν να το κάνουν και τώρα. Η θαμμένη μνήμη της οργανικής κοινωνίας λειτουργεί υποσυνείδητα με μια υπόρρητη επιταγή για την ελευθερία. Η παράδοση της κυριαρχίας, ωστόσο, αντιστέκεται σε ένα αντι-κίνημα της παράδοσης των κινημάτων της ελευθερίας και της αντίστασης που προσπαθούν να ανατρέψουν την κυριαρχία και να δημιουργήσουν ελεύθερες κοινωνίες. Αυτά τα κινήματα απορρόφησαν υποσυνείδητα τις αρχές της οργανικής κοινωνίας: επικαρπία, συμπληρωματικότητα, ελάχιστο εγγυημένο, δίνοντάς τους όμως διαφορετικά ονόματα, όπως σοσιαλισμός, κομουναλισμός, συνεργατισμός. Ανάμεσα και στους αρχαίους Σουμέριους μετά την εμφάνιση των βασιλείων, έχουμε αποδείξεις λαϊκών εξεγέρσεων, ενδεχομένως για την επαναφορά της παλιάς κοινωνικής διαχείρισης ή για τον περιορισμό της εξουσίας του μπαλά/bala (κυρίαρχου). Ακόμη και οι ισχυροί στρατιωτικοί αρχηγοί, οι ενσί/ensi (ensi), υποβάλλονταν τακτικά σε δίκη από λαϊκές συνελεύσεις. Η ιστορία των λαϊκών εξεγέρσεων από εκεί κι έπειτα βαδίζει παράλληλα με εκείνη του δεσποτισμού.

Σήμερα περισσότερο από ποτέ οι άνθρωποι που ζουν σε καπιταλιστικές οικονομίες και κυριαρχούνται από εθνικά κράτη, επιθυμούν μια βαθιά κοινωνική μεταμόρφωση, η οποία θα είναι συνάμα συνεταιριστική και κοινοτική, η οποία θα είναι απελευθερωμένη κι από τον καπιταλισμό κι από τα εθνικά κράτη, η οποία θα είναι σε μια συνεργατική και αρμονική σχέση με τη φύση. Οι ελπίδες μιας απελευθερωμένης και οικολογικής κοινωνίας, βασίζονται στη δυναμική αυτής της κοινωνικής ανανέωσης. Ο Μπούκτσιν ονομάτισε αυτό το σύνολο των ανωτέρω θέσεων «Κοινωνική Οικολογία».⁷

Στο άλλο βιβλίο που διάβασε ο Οτσαλάν το Urbanization Without Cities, ο Μπούκτσιν έθετε τις ιστορικές βάσεις μιας δημοτιστικής επανάστασης ενάντια στο εθνικό κράτος και τον καπιταλισμό. Αναφέρεται σε μια παράδοση δημοκρατικών συνελεύσεων πολιτών που γεννήθηκε με την αρχαία εκκλησία του δήμου, συνεχίστηκε με τις πρώτες μεσαιωνικές κοινότητες στην Ιταλία, τη Γερμανία, και τις Κάτω Χώρες, τα Veče του Pskof και του Novgorod, τις συνελεύσεις του comunero στην Ισπανία τον 16ο αιώνα, του επαναστατικού Παρισιού το 1789, τις επιτροπές και τα συμβούλια της αμερικανικής επανάστασης, την Κομμούνα του Παρισιού το 1871, τα σοβιέτ του 1905 και 1917, τις κολεκτίβες της επαναστατημένης Ισπανίας το 1936-37 και τα meeting πολιτών της New England. Αντίθετα με ό,τι υποστηρίζει ο μαρξισμός, ο φορέας της επανάστασης δεν είναι ο εργάτης αλλά ο πολίτης και ο τόπος της επανάστασης δεν είναι το εργοστάσιο αλλά ο δήμος.

Η αρχή της ελπίδας που κομίζει το έργο Η Οικολογία της Ελευθερίας ωστόσο, ήταν αυτή που ενέπνευσε αρχικά τον Οτσαλάν στη φυλακή. Όταν ξαναέπιασε μολύβι και χαρτί, οι διατυπώσεις του ήταν καθαρά επηρεασμένες από τις θέσεις του Μπούκτσιν, σύμφωνα με τις οποίες κάποτε ζούσαμε αρμονικά σε αλληλέγγυες κοινωνίες, συνεπώς υπάρχουν πάντοτε οι πιθανότητες και προοπτικές να ξαναγυρίσουμε σε έναν τέτοιο τρόπο ζωής.

«Η νίκη του καπιταλισμού δεν είναι απλά μοιραία. Θα μπορούσε να υπάρξει μια διαφορετική εξέλιξη. Το αντίθετο μάλιστα συμβαίνει, πάντα υπήρχε η επιλογή της ελευθερίας», έγραφε το 2004, αναφερόμενος στις πρωτόγονες κοινοτικές κοινωνικές μορφές, όπως είναι η «οργανική κοινωνία» του Μπούκτσιν, την οποία ο Οτσαλάν αναβάπτισε σε «φυσική κοινωνία».⁸

Κατά την άποψή του, η καταγωγή της ιεραρχίας εντοπίζεται ανάμεσα στους Σουμέριους, στα Ζιγκουράτ, τις πολυεπίπεδες πυραμίδες της Μεσοποταμίας, οι οποίες ήταν εν μέρει ναοί, με τις θεότητες που κατοικούσαν στο ανώτερο επίπεδο, αλλά και διοικητικά κέντρα και, στα χαμηλότερα επίπεδα, υπήρχαν χώροι για την παραγωγή εμπορευμάτων. Επειδή συμπεριελάμβαναν τη θρησκευτική, κρατική και οικονομική εξουσία, τα Ζιγκουράτ, αντιπροσώπευαν μια κοινωνική τάξη στην οποία ο λαός μοχθούσε με στόχο να υπηρετήσει έναν υποθετικό θεϊκό άρχοντα. Οι ιερείς που κατασκεύαζαν τα Ζιγκουράτ σύμφωνα με τον Οτσαλάν:

«Ήταν αρχιτέκτονες της συγκεντρωτικής πολιτικής εξουσίας, τα οικοδομήματα ήταν εργαστήρια για την κωδικοποίηση των ανθρώπινων αντιλήψεων […] όπου δημιουργήθηκε η υποταγμένη ύπαρξη».⁹

Με το πέρασμα του χρόνου οι ναοί αναπτύχθηκαν και μετασχηματίστηκαν σε πόλεις, οι πόλεις σε κράτη, αυτοκρατορίες, πολιτισμούς, όμως η φύση του φαινομένου παρέμενε η ίδια.

«Η ιστορία του πολιτισμού δεν είναι τίποτα άλλο από τη συνέχιση της σουμεριανής κοινωνίας […] η οποία διακλαδώνεται και διαφοροποιείται, όμως συντηρεί την ίδια βασική μορφή. Ζούμε ακόμη στη χώρα των Σουμέριων, αυτή την απίστευτη διανοητική επινόηση που ελέγχει από παλαιοτάτων χρόνων ολόκληρη την ιστορία». Επιπλέον, τονίζει ο Οτσαλάν επαναλαμβάνοντας τον Μπούκτσιν, η ανάδυση της ιεραρχίας εισήγαγε την ιδέα της κυριαρχίας πάνω στη φύση: «Αντί να είναι μέρος της φύσης η ιεραρχική κοινωνία τη θεωρεί όλο και περισσότερο ως πλουτοπαραγωγικό πόρο».¹⁰

Εμπνευσμένος από τη θέση του Μπούκτσιν για την «παράδοση της ελευθερίας», ο Οτσαλάν υποστήριξε ότι οι κοινοτικές όψεις της «φυσικής κοινωνίας» παραμένουν στις εθνικές ομάδες, στα ταξικά και τα θρησκευτικά κινήματα, στις φιλοσοφικές ομάδες που αγωνίζονται για την ελευθερία. Όλη η ιστορία της δύσης διασχίζεται από μια διαλεκτική αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία και την κυριαρχία, γιατί:

«Η κοινοτική κοινωνία βρίσκεται σε συνεχή σύγκρουση με την αντίστοιχη ιεραρχική».¹¹

Εν τέλει ο Οτσαλάν υιοθέτησε την κοινωνική οικολογία. Η φυσική κοινωνία, ήταν κατά κάποιο τρόπο μια οικολογική κοινωνία:

«Οι ίδιες δυνάμεις που καταστρέφουν εκ των έσω την κοινωνία, αποκόβουν σημαντικούς δεσμούς με τη φύση. Ο καπιταλισμός είναι αντι-οικολογικός κι εμείς έχουμε ανάγκη μιας συνειδητής ηθικής στάσης, εναντίον του, χρειαζόμαστε ένα σύστημα με ηθικά θεμέλια το οποίο θα συνεπάγεται βιώσιμες διαλεκτικές σχέσεις με τη φύση […] όπου το κοινό ευ ζειν θα επιτυγχάνεται με την άμεση δημοκρατία. Ο αγώνας για την ελευθερία των Κούρδων συνδέεται με την κοινωνική οικολογία γιατί εν μέρει είναι ένας αγώνας που διεκδικεί τις αξίες της οργανικής κοινωνίας. Πολλές όψεις και πολλά χαρακτηριστικά της κουρδικής κοινωνίας […] μοιάζουν με εκείνα των νεολιθικών κοινωνιών, κυρίως εκείνα της οργανικής κοινωνίας. Επιπλέον, οι Κούρδοι σε ολόκληρη την ιστορία τους προτίμησαν το σύστημα του clan/φυλή, των συνομοσπονδιών ανάμεσα στις φυλές κι αντιστάθηκαν μαχητικά ενάντια στις συγκεντρωτικές κυβερνήσεις. Επίσης, δεν είναι οι Κούρδοι μόνο που ενσαρκώνουν τον αγώνα για την ελευθερία. Οποιαδήποτε λύση πρέπει να προβλέπει επιλογές έγκυρες όχι μόνο για τον κουρδικό λαό αλλά «για όλους τους λαούς.»¹²

Όπως και ο Μπούκτσιν, έτσι και ο Οτσαλάν ήταν βαθιά διεθνιστής:

«Αντιμετωπίζω αυτά τα προβλήματα στη βάση ενός ανθρωπισμού, μιας ανθρωπότητας, μιας φύσης κι ενός σύμπαντος.»¹³

ΙΙΙ- Κοινωνική οικολογία 

Σε φιλοσοφικό επίπεδο, ο Μπούκτσιν εισηγήθηκε τον «διαλεκτικό νατουραλισμό»,¹⁴ στην οποία η βάση της θεωρίας, αποτελεί η διαλεκτική αντίληψη για την πραγματικότητα. Ο Μπούκτσιν στηριζόμενος στην αναπτυξιακή φύση της πραγματικότητας, δίνει μεγάλη βαρύτητα στη διαδικασία του γίγνεσθαι, διαχωρίζοντας την πρώτη φύση από τη δεύτερη φύση με έναν ιδιαίτερο τρόπο.

Η πρώτη φύση είναι η βιολογική φύση, οι μορφές ζωής στο σύνολό τους και η ανόργανη φύση. Στο πλαίσιο της διαλεκτικής του αντίληψης, βλέπει την πρώτη φύση όχι απλά ως το σύνολο των μορφών ζωής και των ανόργανων μερών, αλλά ως τη σωρευτική ανάπτυξη των παραπάνω.

Η δεύτερη φύση δεν είναι τίποτε άλλο, από την πολιτιστική, κοινωνική και πολιτική φύση, δηλαδή η κοινωνική φύση που έχει απορροφήσει την πρώτη φύση. Η δεύτερη φύση όμως δεν αποτελεί την εξέλιξη της πρώτης φύσης, αφού η εξουσιαστική δομή της κοινωνίας, δεν ικανοποιεί τον Μπούκτσιν ως ένα απόλυτο στάδιο εξέλιξης.

Για τον λόγο αυτό μας παροτρύνει να υπερβούμε τη δεύτερη φύση και να οργανώσουμε ένα σύστημα κοινωνικής και οργανικής συμφιλίωσης, το οποίο θα είναι η τρίτη φύση που την ονομάζει ως «ελεύθερη φύση». Η ελεύθερη φύση αποτελεί ουσιαστικά την οικολογική ενοποίηση της πρώτης και της δεύτερης φύσης.¹⁵

Ο Μπούκτσιν ονόμασε τη θεωρία του στο σύνολό της «Κοινωνική Οικολογία». Η επιλογή της εν λόγω ορολογίας, νοηματοδοτήθηκε από τη λογική ότι στην οικολογική σκέψη το σημαντικότερο στοιχείο πρέπει να είναι το κοινωνικό. Σε πολλά κείμενά του υποστήριξε τη θέση:

«Η τάση του ανθρώπου να κυριαρχεί πάνω στη φύση, είναι επακόλουθο της τάσης του ανθρώπου να κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο».¹⁶

Σε αντίθεση με τον Μαρξ, ο Μπούκτσιν πίστευε ότι η εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο προηγήθηκε της εκμετάλλευσης της φύσης από τον άνθρωπο. Η θέση αυτή είναι θεμελιώδης για την πολιτική που προασπιζόταν ο Μπούκτσιν στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, καθώς αναδεικνύει την ευθύνη της ιεραρχικής δομής της κοινωνίας για τα οικολογικά προβλήματα.

«Η αστική κοινωνία κατάφερε να στρέψει πρώτα τον άνθρωπο εναντίον του συνανθρώπου του και έπειτα εναντίον της φύσης. Στην ουσία πρόκειται για τη μεταφορά του ανταγωνισμού σε ένα άλλο επίπεδο. Αν αντιληφθούμε λοιπόν αυτή τη σχέση κοινωνίας – φύσης, τότε θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Αν θέλει ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει την οικολογική κρίση πρέπει πρώτα να επιλύσει τα κοινωνικά προβλήματα».¹⁷

Τα οικολογικά προβλήματα είναι κοινωνικά προβλήματα κατά τον Μπούκτσιν και η επίλυσή τους απαιτεί την πολιτική αλλαγή. Ο Μπούκτσιν, σε πολιτικό επίπεδο, υποστηρίζει τον «ελευθεριακό κοινοτισμό» [ή δημοτισμό] (libertarian municipalism). Ο ορισμός του ελευθεριακού κοινοτισμού [ή δημοτισμού] έτσι όπως τον αντιλαμβάνεται ο Μπούκτσιν, έχει ως εξής:

«Ο ελευθεριακός κοινοτισμός είναι μια ολιστική προσέγγιση σε μια οικολογικά προσανατολισμένη οικονομία. Οι πολιτικές και οι συγκεκριμένες αποφάσεις που έχουν να κάνουν με τη γεωργία και τη βιομηχανική παραγωγή θα πρέπει να λαμβάνονται από τους πολίτες σε άμεσες, πρόσωπο με πρόσωπο συνελεύσεις, με την ιδιότητά τους ως πολιτών, όχι ως εργατών, αγροτών ή επαγγελματιών, οι οποίοι σε κάθε περίπτωση θα εναλλάσσονταν και οι ίδιοι στις παραγωγικές δραστηριότητές τους. […] Αντί να εθνικοποιηθεί και να κολλεκτιβοποιηθεί η γη, τα εργοστάσια, τα εργαστήρια και τα κέντρα διανομής, μια οικολογική κοινότητα θα κοινοτικοποιήσει την οικονομία της και θα ενωθεί με άλλες κοινότητες ενσωματώνοντας τους πόρους της σε ένα περιφερειακό συνομοσπονδιακό σύστημα. Η γη, τα εργοστάσια και τα εργαστήρια θα ελέγχονται από λαϊκές συνελεύσεις ελεύθερων κοινοτήτων, όχι από το κράτος – έθνος ή από τους εργάτες – παραγωγούς, που ενδέχεται κάλλιστα να αναπτύξουν ένα ιδιοκτησιακό συμφέρον μέσα σ’ αυτά».¹⁸

Με λίγα λόγια, ο Μπούκτσιν υποστήριζε μια αμεσοδημοκρατική οργάνωση της κοινωνίας, η οποία όμως θα αποτελείται από μικρές κοινότητες.

Επιστρέφοντας στα οικολογικά ζητήματα του Μπούκτσιν, αναφέρει:

«Δεν υπάρχει «βασιλιάς των ζώων» ούτε «ταπεινός υπηρέτης» στις σχέσεις ενός οικοσυστήματος. Αυτοί οι όροι, συμπεριλαμβανομένων των φράσεων «σκληρή φύση», «έκπτωτη φύση», «τυραννική φύση» ή ακόμα «μουτουαλιστική φύση», είναι προβολές των δικών μας κοινωνικών σχέσεων πάνω στον φυσικό κόσμο. Στα οικοσυστήματα τα μυρμήγκια παίζουν τον ίδιο σημαντικό ρόλο με τα λιοντάρια και τους αετούς.»¹⁹

Οι βασικές αρχές της κοινωνικής οικολογίας, επηρέασαν καταλυτικά τη σκέψη του Οτσαλάν και αδιαμφισβήτητα, η επιρροή του Μπουκτσινικού έργου στη Ροζάβα, πραγματώθηκε όχι μόνο σε επίπεδο οργάνωσης, αλλά κυρίως, σε επίπεδο ανθρωποκεντρικών αξιών και ηθικών αρχών. Σε πολιτικό επίπεδο, το κεντρικό σημείο στο οποίο ο Οτσαλάν επηρεάζεται από τον Μπούκτσιν, είναι η απόρριψη του κράτους και του συγκεντρωτισμού γενικότερα, προς την από τα κάτω οργανωμένη κοινωνία:

«Ακόμα μια ιστορική αλήθεια που αντιλήφθηκα είναι ότι ο συγκεντρωτισμός είναι η εξαίρεση και η τοπική διοίκηση ο κανόνας.»

Το παράδειγμα της Ροζάβα, μας λέει πως η ειρήνη των λαών προϋποθέτει την αντιμετώπιση των παραγόντων που γεννούν τη βία και τους πολέμους: τα κράτη και τον καπιταλισμό υπό το πρίσμα των τριών βασικών πυλώνων πάνω στους οποίους στηρίζεται η επανάσταση. Την οικολογία, τη γυναικεία απελευθέρωση και τη δημοκρατία.

Σε θεωρητικό επίπεδο, το κίνημα, σε άμεση σχέση με τη θεωρία του Οτσαλάν, έχει θέσει την οικολογία πολύ ψηλά στις προτεραιότητές του και έχει προχωρήσει σε μια σειρά αλλαγών με οικολογική κατεύθυνση. Το σύγχρονο κουρδικό κίνημα δίνει επίσης έμφαση στη σημασία της οικολογίας και της  βιωσιμότητας, αναδεικνύοντας τη σύνδεση μεταξύ της κυριαρχίας άνδρα – γυναίκας, ανθρώπου απέναντι σε άνθρωπο και ανθρώπου απέναντι στη φύση.

Επηρεασμένοι από τους Μπούκτσιν και Οτσαλάν, οι ακτιβιστές του κινήματος δεν περιορίζουν την ανάλυσή τους μόνο στην οικολογία και την κλιματική αλλαγή, αλλά τη συνδέουν με την κυριαρχία ανθρώπου προς άνθρωπο και ανθρώπου προς τη φύση -την ιεραρχία δηλαδή γενικότερα. Παρ’ όλα αυτά, η κοινωνία της Ροζάβα δεν είναι λιγότερο αποκομμένη από τη φύση σε σχέση με άλλες κοινωνίες της Δύσης και θα χρειαστεί πολύς χρόνος προκειμένου να φανεί κατά πόσο είναι εφικτή η αρμονική σχέση φύσης – κοινωνίας που πρεσβεύει η κοινωνική οικολογία, λόγω του πολέμου.

Το τοπίο της Ροζάβα έχει εδώ και χρόνια καταστραφεί από άποψη βιοποικιλότητας και τα δάση έχουν αντικατασταθεί από καλλιεργήσιμες εκτάσεις, στις οποίες καλλιεργείται κατά κύριο λόγο σιτάρι. Το έδαφος έχει ποτιστεί από χημικά λιπάσματα, το νερό των ποταμών είτε δεν είναι αρκετό, είτε είναι μολυσμένο από τα ακατέργαστα λύματα που καταλήγουν σε αυτά ενώ η στάθμη των υπόγειων υδάτων έχει και αυτή μειωθεί.

Παράλληλα, ο μεγαλύτερος ποταμός της περιοχής, ο Ευφράτης, που πηγάζει και διαπερνά την ανατολική Τουρκία, ελέγχεται από μια σειρά φραγμάτων στο εσωτερικό της Τουρκίας, με αποτέλεσμα να φτάνει με πολύ μειωμένες ροές στη Ροζάβα. Όλα αυτά, συνδυαστικά με την παγκόσμια κλιματική αλλαγή και τις μειωμένες βροχοπτώσεις.

Στο Καντόνι του Τσιζρέ γίνεται πλέον, πέρα από την εξόρυξη του πετρελαίου και η διύλυσή του. Αυτό είναι αφενός μια  σημαντική κατάκτηση της επανάστασης, αφετέρου οδήγησε όμως σε αύξηση των ρύπων, αφού τα μέσα για την επεξεργασία του πετρελαίου που διαθέτει το κίνημα είναι παλαιάς τεχνολογίας. Σε κάθε περίπτωση, η Ροζάβα αποτελεί μια κοινωνία σε πόλεμο, η οποία είναι αποκλεισμένη λόγω του εμπάργκο. Αυτό συνεπάγεται μια αδυναμία του κινήματος να μπορεί να είναι όσο φιλικό προς το περιβάλλον θα ήθελε να είναι. Όπως αναφέρουν και τα μέλη της Διεθνιστικής Κομμούνας της Ροζάβα:

«Η σχέση μεταξύ του οικολογικού προβλήματος και της πολιτικό-οικονομικής κατάστασης είναι ξεκάθαρη.»²¹

Το κίνημα πάραυτα, έχει προχωρήσει σε μια σειρά αλλαγών με οικολογικό χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή Προστασίας της Γεωργίας έχει λάβει μέτρα για τη βιώσιμη χρήση του νερού και την καταπολέμηση της μονοκαλλιέργειας.

Κατέγραψε όλα τα πηγάδια και απαγόρευσε τις περαιτέρω γεωτρήσεις για γεωργική χρήση. Επιπλέον, όρισε ότι η καλλιέργεια αρδεύσιμων εκτάσεων δεν θα ξεπερνά το 60%. Έτσι, η μονοκαλλιέργεια σιταριού, αντικαθίσταται από διαφορετικές καλλιέργειες, όπως τα ρεβίθια και τις φακές, τα οποία δεν απαιτούν επιπλέον άρδευση.

Αυτό δρα θετικά και στο γεγονός ότι αναζωογονείται το έδαφος της Ροζάβα. Μια άλλη αλλαγή στην αγροτική παραγωγή είναι ότι πλέον δεν προορίζεται για εξαγωγές αλλά για την τοπική κατανάλωση. Έτσι, το κάθε καντόνι επιδιώκει να είναι αυτάρκες, ενώ όταν χρειάζεται κάτι που δεν παράγει το βρίσκει από τα υπόλοιπα. Για την ανανέωση του εδάφους και την αύξηση της παραγωγής, εφαρμόστηκε και το σύστημα της αγροδασοπονίας, όπου αποτελεί μια διαδικασία παράλληλης καλλιέργειας φυτών και δέντρων. Αυτό το σύστημα έχει πολλά θετικά όπως ότι αυξάνει την παραγωγή και δημιουργεί κατοικίες για τα μικρά ζώα.

Στο αστικό περιβάλλον έχουν δημιουργηθεί αστικοί λαχανόκηποι αλλά όχι στον βαθμό που να τους καθιστά ικανούς να συντηρήσουν μια πόλη. Στη Ροζάβα, τα δάση έχουν εδώ και χρόνια καταστραφεί για να αντικατασταθούν από καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Με την επανάσταση, το κίνημα κήρυξε προστατευόμενες περιοχές δύο εκτάσεις, την περιοχή γύρω από τη λίμνη Σεφάν/Sefan και τη Μιζγκεφτανού/Mizgeftanu.

Εκεί απαγορεύεται το κυνήγι, η αλιεία και η καλλιέργεια. Παράλληλα, η Επιτροπή για τους Φυσικούς Δρυμούς, πραγματοποίησε αρκετές δεντροφυτέψεις και αναδασώσεις.

Τα μέλη της Διεθνιστικής Κομμούνας της Ροζάβα θεωρούν ότι έχουν γίνει κάποια βήματα προς μια πιο οικολογικά φιλική Ροζάβα από την μεριά του κινήματος, τα οποία όμως δεν μπορούν να θεωρηθούν ικανοποιητικά. Γι’ αυτό έχουν προτείνει μια σειρά απλών εναλλακτικών προτάσεων προς το κίνημα που μπορούν να επιτευχθούν, παρά τις δύσκολες συνθήκες που επικρατούν στη περιοχή. Οι μεταρρυθμίσεις προχωρούν αργά γιατί το κίνημα δεν θέλει να επιβάλλει τις προτάσεις του στους κατοίκους. Αντίθετα, επιλέγει τον διάλογο και προσπαθεί να τους πείσει με επιχειρήματα, κάτι που τις περισσότερες φορές το καταφέρνει. Έτσι, πολλές φορές η αλλαγή μιας καλλιέργειας από έναν αγρότη ή η δημιουργία ενός οικολογικά προσανατολισμένου συνεταιρισμού από ένα χωριό, μπορεί να χρειαστεί χρόνια συνομιλιών των κατοίκων με το κίνημα προκειμένου να πειστούν και να πραγματοποιήσουν την αλλαγή.

Παρά το γεγονός ότι η κοινωνία της Ροζάβα είναι κατ’ εξοχήν αγροτική, άρα εξ ορισμού πιο κοντά στη φύση σε σχέση με μια αστική κοινωνία, η οικολογική συνείδηση δεν έχει γίνει ακόμα κτήμα αρκετών κατοίκων και ο πόλεμος όπως προειπώθηκε, αποτελεί τον σημαντικότερο λόγο γι’ αυτό.

Αντί επιλόγου: Η γυναικεία απελευθέρωση στη Ροζάβα

«Ροζάβα» στα Κουρδικά, σημαίνει Δύση αλλά και ηλιοβασίλεμα. Ανάμεσα στα ηλιόλουστα χωράφια με σιτάρι της Ροζάβα, υπάρχει ένα μικρό χωριό, που τα σπίτια είναι φτιαγμένα από λάσπη με παραδοσιακό και βιώσιμο τρόπο, όπως  συνηθίζεται στην περιοχή εδώ και χιλιάδες έτη. Οι φυτεμένοι κήποι προσδίδουν μια ανατρεπτική αλλαγή στο τοπίο. Τα μικρά οπωροφόρα δέντρα και τα ελαιόδεντρα, δε χρειάζονται παρά λίγο νερό και γη για να αναπτυχθούν, δίχως την απαίτηση να φυτευτούν συνειδητά, όλα γίνονται φυσικά. Οι γυναίκες δουλεύουν τη λάσπη με τα γυμνά τους χέρια, φτιάχνοντας τούβλα με τα οποία χτίζουν τα σπίτια αυτού του χωριού. Το χωριό ονομάζεται Jinwar και είναι ένα γυναικείο χωριό.²²

Το «Jin» αποτελεί μια σημαντική έννοια στην κουρδική γλώσσα. Σημαίνει «γυναίκα», αλλά ταυτόχρονα συγγενεύει με τη λέξη «jîn» που σημαίνει «ζωή». Η κουρδική λέξη «war» σημαίνει «γη», «σπίτι». Το Jinwar είναι ο φυσικός χώρος των γυναικών,  όπου εκεί συγκεντρώνονται, ζουν και εργάζονται μαζί, σε πλήρη αρμονία με τη φύση, καταστώντας δυνατό το όραμα μιας ελεύθερης και κοινοτικής ζωής. Πρόκειται για ένα χωριό που οι κάτοικοί του διατήρησαν και διατηρούν ως γόνιμη γη, για να καρποφορήσουν οι ιδέες του Μπούκτσιν και του Οτσαλάν στις σύγχρονες εξουσιαστικές κοινωνίες, αποτελώντας ένα πρότυπο που συνδέεται βαθιά με τις τρεις βασικές αρχές του δημοκρατικού συνομοσπονδισμού: τη δημοκρατία, την οικολογία και την απελευθέρωση των γυναικών.

Η γυναικεία απελευθέρωση αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της επανάστασης που συντελείται στη Ροζάβα. Ενδεικτικό αυτού είναι το κεντρικό της σύνθημα: «Jin – Jiyan – Azadi/ Γυναίκα – Ζωή – Ελευθερία». Πρέπει να επισημανθεί ότι το συγκεκριμένο σύνθημα της Ροζάβας ή καλύτερα, του Ελεύθερου Γυναικείου Κίνημα του Κουρδιστάν επηρέασε έντονα στα Γεγονότα του Ιράν, το 2022-2023.²³

Παρά το γεγονός ότι και στις υπόλοιπες χώρες όπου ξέσπασε η Αραβική Άνοιξη συμμετείχαν γυναίκες, μόνο στη Ροζάβα κατάφεραν και δημιούργησαν ένα καινούργιο status quo αναφορικά με τη θέση τους στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Σύμφωνα με την κοινωνιολόγο και συγγραφέα Dilar Dirik:

«Η γυναικεία απελευθέρωση δεν θα είναι μια θετική έκβαση της επανάστασης, αλλά η ουσία και η προϋπόθεσή της. Έτσι, τα αιτήματα και οι αξιώσεις των μελών του κινήματος γύρω από τον φεμινισμό, δεν περιορίζονται στην απόκτηση θεσμικά αναγνωρισμένων δικαιωμάτων και την ισότητα των φύλων αλλά στοχεύουν στην καταστροφή της πατριαρχίας». ²⁴

Η θέση της γυναίκας στην πατριαρχική κοινωνία της Ροζάβα πριν την επανάσταση, ήταν ιδιαίτερα δύσκολη. Οι γυναίκες κατά κύριο λόγο δε δούλευαν, δε σπούδαζαν, δεν ήταν οικονομικά ανεξάρτητες, ενώ παράλληλα ήταν αποκλεισμένες και από το δημόσιο βίο. Στην πλειοψηφία τους, ήταν αναγκασμένες να παντρεύονται από πολύ μικρή ηλικία, ενώ η ενδοοικογενειακή βία και οι γυναικοκτονίες αποτελούσαν καθημερινά φαινόμενα.

Ειδικότερα στη Ροζάβα όμως, αρκετά χρόνια πριν την επανάσταση, δραστηριοποιούνταν ήδη χιλιάδες γυναίκες, οι οποίες και αποτέλεσαν τις στυλοβάτισσες του κινήματος. Οι γυναίκες της Ροζάβα, οργανώνονταν στη βάση της κοινωνίας, ενώ πραγματοποιούσαν συναντήσεις και συνέδρια, όπου συζητούσαν τους τρόπους με τους οποίους η πατριαρχία τους καταπιέζει.

Το 2005 ιδρύεται η Ένωση Αστέρι  (Yekitiya Star), η οποία το 2016 θα μετονομαστεί σε Συνέδριο Αστέρι (Kongreya Star) και θα αποτελέσει οργάνωση «ομπρέλα» των γυναικών στη Ροζάβα. Στη Kongreya Star μπορούν να συμμετέχουν όλες οι γυναίκες, ανεξαρτήτως εθνικότητας ή θρησκείας. Σκοπός της οργάνωσης είναι η πολιτική μόρφωση των γυναικών, ούτως ώστε να κατανοήσουν την ουσία της επανάστασης και να συμμετάσχουν σε αυτή. Τα μέλη της Kongreya Star επισκέπτονται όλες τις γυναίκες της Ροζάβα, ανεξάρτητα από το αν υποστηρίζουν το κίνημα ή όχι. Συζητούν μαζί τους, ακούνε τα προβλήματά τους και βοηθούν τις γυναίκες σε διάφορα προβλήματα που ανακύπτουν στη δουλειά ή το σπίτι τους. Η σχέση του γυναικείου κινήματος με τα συμβούλια και τις αυτόνομες διοικήσεις είναι σχέση συνεργασίας και συμπληρωματικότητας. Λειτουργεί σε 12 διαφορετικές αλλά αλληλοσυναργάσημες μεταξύ τους επιτροπές, για κάθε μεικτό θεσμό που υπάρχει, όπως είναι η κομμούνα, τα συνδικάτα και οι επαρχιακές κυβερνήσεις, έχει δημιουργηθεί και μια παράλληλη δομή αποτελούμενη μόνο από γυναίκες.²⁵

Έτσι, παράλληλα με το μεικτό συμβουλιακό σύστημα έχει δημιουργηθεί και ένα αμιγώς γυναικείο. Η ιδέα πίσω από αυτό είναι να δοθεί χώρος στην ανάπτυξη των γυναικείων ζητημάτων. Στο SDC, οι γυναίκες οργανώνονται μέσα από το γυναικείο συμβούλιο, σκοπός του οποίου είναι να έρθει σε επαφή με γυναίκες από ολόκληρη τη Συρία, να τις αφουγκραστεί και να τους εμφυσήσει πολιτική και κοινωνική συνείδηση. Τόσο η κοινωνική, όσο και η πολιτική συνείδηση κρίνονται ζωτικής σημασίας για τη θέση των γυναικών της Συρίας, οι οποίες ειδικότερα στους αραβικούς πληθυσμούς, είναι περιορισμένες στην πλειοψηφία τους στο σπίτι, καταπιανόμενες μόνο με το νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών.²⁶

Ένα παράδειγμα του τρόπου λειτουργίας των παράλληλων δομών, είναι ότι το γυναικείο κίνημα πρότεινε νόμο κατά των υποχρεωτικών και παιδικών γάμων, ο οποίος εγκρίθηκε και τέθηκε αμέσως σε ισχύ. Αναφορικά με τον τρόπο ζωής και την καθημερινότητα, η θέση των γυναικών σαφώς και έχει καλυτερεύσει μετά την επανάσταση. Παραδείγματος χάριν, πριν την επανάσταση μια κοπέλα δύσκολα μπορούσε να περπατήσει στον δρόμο χωρίς να παρενοχληθεί σεξουαλικά. Αυτό, δε, γινόταν με την ανοχή του καθεστώτος. Μετά την επανάσταση κανείς δεν τολμά να κάνει κάτι ανάλογο γιατί θα υπάρξει αυστηρή τιμωρία.

Ένα άλλο στοιχείο της γυναικείας επανάστασης είναι η διπλή ηγεσία και η ποσόστωση του 40%. Σύμφωνα με αυτές τις αρχές, σε κάθε συμβούλιο, κομμούνα ή θεσμό όπως τα δικαστήρια, εφαρμόζεται η διπλή ηγεσία ή συμπροεδρία, από έναν άνδρα και μια γυναίκα. Παράλληλα, κάθε οργάνωση, κομμούνα, επιτροπή και γενικά όλοι οι μεικτοί θεσμοί -αφού όπως είδαμε υπάρχουν και αποκλειστικά γυναικείες οργανώσεις όπως είναι οι  Γυναικείες Μονάδες Προστασίας (YPJ)- πρέπει να αποτελούνται τουλάχιστον κατά 40% από γυναίκες. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συνεισφορά των YPJ στη γυναικεία χειραφέτηση. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες συμμετέχουν εδώ και χρόνια στον στρατιωτικό βραχίονα του PKK, δεν ήταν εύκολο για την κοινωνία της Ροζάβα να αποδεχτεί ότι θα συμμετέχουν στις δυνάμεις προστασίας.

Πολλές φορές οι σύζυγοι δεν επιτρέπουν στις γυναίκες τους να πάρουν μέρος στο κίνημα και έτσι οι γυναίκες αναγκάζονται να πάρουν διαζύγιο. Ενδεικτικό αυτού είναι ότι από τα 58 μέλη των γυναικείων Δυνάμεων Ασφαλείας (Asayis) της Ντέρικ, οι 30 χώρισαν μέσα σ’ ένα χρόνο. Πλέον υπολογίζεται ότι το 50% των γυναικών της Ροζάβα έχει εκπαιδευτεί στα όπλα. Η δημιουργία ενός στρατού αποτελούμενου αποκλειστικά από γυναίκες ήταν καθοριστικής σημασίας ως προς τη γυναικεία απελευθέρωση, τόσο για τις ίδιες τις μαχήτριες, όσο και για την υπόλοιπη κοινωνία. Η συμμετοχή των γυναικών στις στρατιωτικές πολιτοφυλακές, αμφισβήτησε στην πράξη την αντρική κυριαρχία, ενώ το γυναικείο φύλο κέρδισε το σεβασμό και την αναγνώριση από το σύνολο της κοινωνίας.²⁷

Πέρα από τις YPJ έχουν ιδρυθεί πολλές γυναικείες οργανώσεις, όπως είναι τα κέντρα γυναικείας εκπαίδευσης και έρευνας. Εκεί γίνονται διάφορες συζητήσεις για διάφορα κοινωνικά και οικογενειακά προβλήματα, με βασικό τους στόχο να αποτελεί η πολιτική εκπαίδευση των γυναικών. Παράλληλα, γίνονται και διάφορα μαθήματα στη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή, λειτουργούν πολιτισμικά εργαστήρια κ.λπ. Επιπλέον, έχουν ιδρυθεί γυναικείες ακαδημίες όπου διδάσκεται η θεωρία της Γυναιολογίας (Jineoloji), η οποία βασίζεται εν πολλοίς στην ανάλυσή του Οτσαλάν πάνω στο γυναικείο ζήτημα. Η θεωρία της Γυναιολογίας, είναι η νέα κοινωνική επιστήμη με αφετηρία τη γυναικεία οπτική, η οποία βασίζεται στην απελευθέρωση της γυναίκας και αποτελεί τη βάση της επανάστασης.

Η γυναιολογία έχει αντικαπιταλιστική ρητορική και τονίζει την «αντικειμενοποίηση» των γυναικών από πλευράς καπιταλισμού. Στα πλαίσια της γυναιολογίας, οι γυναίκες ανεξαρτήτου ηλικίας και εθνικότητας, παρακολουθούν μαθήματα αναφορικά με τη «γυναικεία ταυτότητα», την «ιστορία των γυναικών και των αγώνων τους» και την ιστορία του κινήματος της γυναικείας απελευθέρωσης στην περιοχή τους -ουσιαστικά δηλαδή τους αγώνες των γυναικών του PKK στο εσωτερικό της Τουρκίας τα τελευταία 40 έτη.
Άλλες οργανώσεις είναι το Κίνημα Νέων Γυναικών, όπου δίνει έμφαση σε ζητήματα που αφορούν τη νεολαία, η Ένωση Συρίων Γυναικών, η οποία εργάζεται πάνω στην οικοδόμηση σχέσεων συνεργασίας μεταξύ των γυναικών απ’ όλες τις εθνοτικές ομάδες, η Ένωση Γυναικείου Κουρδικού Τύπου και διάφορες άλλες. Παρά τις ξεχωριστές τους λειτουργίες, όλες οι γυναικείες οργανώσεις της Ροζάβα, αλλά και ολόκληρου του Κουρδιστάν, έχουν ως μακροπρόθεσμο στόχο τη δημιουργία ενός γυναικείου πολιτισμού.²⁸

Συμπερασματικά, στη Ροζάβα σήμερα, λαμβάνει χώρα ένα από τα σημαντικότερα πειράματα αυτοδιεύθυνσης της ανθρώπινης φύσης. Μαζί του και η μάχη των γυναικών ενάντια σε αυτή την τάξη πραγμάτων, που τις θέλει ετεροκατευθυνόμενες από πατριαρχικές αντιλήψεις. Πρόκειται για μια μάχη που φτάνει μέχρι τη διεκδίκηση της αυθυπαρξίας των γυναικών, ξεπερνώντας τα όρια της κοινωνικής διεκδίκησης χώρου.

Μέσα από τις κουρδικές διεκδικήσεις, οι ίδιες οι γυναίκες αναζητούν τον χρόνο και τον χώρο που τους οφείλει η Ιστορία. Γυναίκες αναλφάβητες, μορφωμένες, ακτιβίστριες, αγανακτισμένες ή απλά αλληλέγγυες ζητούν να αναπνεύσουν ελεύθερα, μετουσιώνοντας την έννοια της Jineoloji, της επιστήμης που μοιάζει με «ποταμό που ανακαλύπτει τον εαυτό του», αναζητώντας, ως πολιτικές δρώσες μέσα στις γραμμές της αντίστασης, την επανανοηματοδότηση των ρόλων και τη ρήξη με τη στερεοτυπική πρόσληψη της θηλυκότητας.

Στη Ροζάβα, οι γυναίκες από μητέρες στο σπίτι, γίνονται πολεμίστριες σε μια ορατή μάχη.

---

Υποσημειώσεις:

1.Abdullah Öcalan, Demokratik Uygarlık Manifestosu, III.Kitap Özgürlük Sosyolojisi Üzerine Deneme, Abdullah Öcalan Sosyal Bilimler Akademisi Yayınları, Azadi Matbaası, 2013, 106-111

2.Marlene Schäfers, Brecht Neven, Jineology: from women’s struggles to social liberation, (ROAR Magazine,2017),https://www.academia.edu/35271059/Jineology_from_womens_struggles_to_social_liberation (ημερομηνία πρόσβασης: 20/03/23), p. 5.

3.Abdullah Öcalan, Demokratik Uygarlık Manifestosu, σ. 111

4.Jineolojî & Οικολογία: Η σύνδεση γυναικείας απελευθέρωσης και φύσης, https://www.aftoleksi.gr/2020/07/18/jineoloji-amp-oikologia-syndesi-gynaikeias-apeleytherosis-fysis/,

5.Τζάνετ Μπιλ, Το περίεργο ζευγάρι Μπούκτσιν- Οτσαλάν, (Μτφρ: ιταλικό αναρχικό περιοδικό A rivista anarchica), Ουλαλούμ (ελευθεριακή πολιτική συλλογικότητα, https://oulaloum.espiv.net/2015/02/25/το-περίεργο-ζευγάρι-μπούκτσιν-οτσαλά/ (ημερομηνία πρόσβασης: 29/04/23)