(της Γεωργίας Κανελλοπούλου)
“Ο βαθύς χρόνος είναι οι ιλιγγιώδεις εκτάσεις γήινης ιστορίας που απλώνονται μακριά από τη γήινη στιγμή. Υπολογίζεται με μονάδες που μπροστά τους η ανθρώπινη στιγμή δείχνει ασήμαντη. Και μπορεί να γεννήσει μια ηθική λωτοφάγων: τι σημασία έχει η συμπεριφορά μας όταν νιώθουμε πως το είδος μας θα εξαφανιστεί από τη γη μέσα σ’ ένα ανοιγοκλείσιμο του γεωλογικού ματιού; Ιδωμένη από τη σκοπιά μιας ερήμου ή ενός ωκεανού, η ανθρώπινη ηθική δείχνει γελοία – συνθλίβεται. Και οι ισχυρισμοί περί αξιών δείχνουν ανώφελοι.
Μπορούμε όμως να αντισταθούμε σε μια τέτοια συλλογιστική αδράνειας. Μπορούμε να δούμε τον βαθύ χρόνο και από την αντίθετη σκοπιά, που οδηγεί στη δράση κι όχι στην απάθεια. Το να σκεφτόμαστε με όρους βαθέος χρόνου μπορεί να γίνει μέσο όχι για να δραπετεύσουμε από το ταραγμένο παρόν μας αλλά για να το φανταστούμε ξανά, αναιρώντας ό,τι άπληστο έχει. Να δούμε τον εαυτό μας σαν μέρος ενός πλέγματος κληρονομιάς και κληροδοτημάτων, που εκτείνεται σε εκατομμύρια χρόνια στο παρελθόν και στο μέλλον, οδηγώντας μας να αναλογιστούμε τι αφήνουμε πίσω μας για τις γενιές και τα όντα που έπονται.”
Έτρεξα και άνοιξα ξανά το βιβλίο του Robert Macfarlane Υπογαία, απ’ όπου και το παραπάνω απόσπασμα, όταν είδα το ντοκιμαντέρ του Βέρνερ Χέρτζογκ “Μέσα στο ηφαίστειο” και κοίταξα με τα ίδια μου τα μάτια την υπογαία στα τρία μόνο σημεία της γης όπου ο άνθρωπος αρκεί να σκύψει λιγάκι και αντικρίζει ευθέως το πιο σαγηνευτικό και τρομακτικό στοιχείο της: το μάγμα που βράζει.
Το ένα είναι στο νησί Βανουάτου στον νότιο Ειρηνικό και το δεύτερο στην Αιθιοπία, το Erta Ale. Δεν συγκράτησα πού είναι το τρίτο σημείο του ραντεβού μας με το μάγμα, αλλά εικάζω πως θα είναι στην πρωταθλήτρια των ηφαιστείων, Ισλανδία – θυμάμαι τόσο έντονα τότε που σταμάτησε η παγκόσμια αεροπορία λόγω της απίστευτα ισχυρής έκρηξης του ηφαιστείου με το εντελώς ισλανδικό όνομα Εϊγιαφιάτλαγιοκουτλ… Βέβαια, η έκρηξη του Εϊγιαφιάτλαγιοκουτλ ήταν χίλιες φορές μικρότερη από αυτή στη βόρεια Σουμάτρα, που πριν από 74.000 χρόνια παραλίγο να εξαφανίσει το ανθρώπινο είδος, λόγω της κλιματικής αλλαγής που επέφερε! Κάποιοι λένε πως επιβίωσαν τότε μόνο 600 άνθρωποι, γίναμε είδος προς εξαφάνιση δηλαδή, αλλά με κάποιον τρόπο, καλώς ή κακώς, ανακάμψαμε.
Ανακάμψαμε και το 1815, στην έκρηξη του ηφαιστείου Ταμπόρα στην Ινδονησία, μια έκρηξη ισχυρή 52.000 φορές περισσότερο από την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα. Οι εκπομπές τέφρας και θειαφιού ήταν τέτοιες που δημιούργησαν απίστευτα ηλιοβασιλέματα σε όλη τη γη, κι έτσι ο Τέρνερ ζωγράφισε στην Αγγλία πίνακες σαν αυτόν στη διπλανή εικόνα του άρθρου.
Διάβασα στο βιβλίο του Ατιά Λευκή Καραιβική πως εκείνη τη χρονιά χάθηκε το καλοκαίρι, πράγμα που δεν είχε υπολογίσει ο Nαπολέων στο Βατερλώ – πού να φανταστεί Ιούνιο μήνα τέτοιον κατακλυσμό στο πεδίο της μάχης! Στην Ευρώπη πλημμύρισαν ποτάμια, στη Γερμανία και στη Γαλλία επλήγησαν οι αμπελώνες και τα καλαμποκοχώραφα, ξέσπασαν εξεγέρσεις για τρόφιμα, στη Βρετανία οι εξεγερμένοι κατέλαβαν τις αποθήκες σιτηρών.
Δεν μαθαίνουμε για τους εξεγερμένους στη σχολική ιστορία. Για πολλούς λόγους έχουμε την τάση να γυρίζουμε την πλάτη σε ό,τι βρίσκεται από κάτω. Αλλά τώρα, περισσότερο από ποτέ, είναι ανάγκη να κατανοήσουμε την υπογαία μας. Η επίπεδη οπτική που έχουμε αποκτήσει φαίνεται όλο και πιο ανεπαρκής για τους βαθείς κόσμους όπου κατοικούμε και για την κληρονομιά που αφήνουμε στον βαθύ χρόνο, “ανάγκασε τον εαυτό σου να δει πιο βαθιά” λέει ο Robert Macfarlane στο βιβλίο του, και συνεχίζει:
«Ζούμε στην Ανθρωπόκαινο, μια εποχή τρομακτικής αλλαγής σε πλανητική κλίμακα, όπου η “κρίση” υπάρχει όχι ως ένας αέναα μετατιθέμενος μελλοντικός Αρμαγεδώνας, αλλά ως ένα συμβάν σε εξέλιξη, που οι πιο ευάλωτοι το βιώνουν με τη μεγαλύτερη δριμύτητα. Ο χρόνος είναι ολότελα εξαρθρωμένος – κι ο τόπος επίσης. Πράγματα που θα έπρεπε να είναι θαμμένα βγαίνουν απρόσκλητα στην επιφάνεια. Στο σημείο που ο ποταμός Έλβας περνά από την Τσεχία, ξεσκεπάστηκαν πρόσφατα οι λεγόμενες “πέτρες του λιμού”, μεγάλοι λαξεμένοι λίθοι που ήταν εκεί επί αιώνες για να θυμίζουν τις συνέπειες της ξηρασίας. Μια από τις πέτρες έφερε την επιγραφή “αν με δεις, κλάψε”».
Η παλιότερη ιστορία της υπογαίας, που τη βρίσκουμε σε μυθολογίες και έπη όλων των αρχαίων κόσμων, είναι η κάθοδος του ανθρώπου στο σκοτάδι για να βρει κάτι στον κόσμο των νεκρών, και, συβολικά μιλώντας, μια κάθοδο στο σκοτάδι επιχείρησε και ο Βέρνερ Χέρτζογκ σε εκείνο το ηφαίστειο της Βόρειας Κορέας, όπου φοιτητές με ομοιόμορφες στολές είχαν επισκεφτεί το ηφαίστειο και του τραγουδούσαν (του ηφαιστείου, όχι του Χέρτζογκ) κουνώντας απολύτως ρυθμικά και συντονισμένα τα καπέλα τους. Δεν είναι κάποια παράδοση προερχόμενη από αρχαίους μύθους αυτή, είναι οργανωμένη έκφραση τιμής στο ηφαίστειο γιατί από εκεί μέσα γεννήθηκε, λένε, ο μεγάλος ηγέτης της χώρας Κιμ Ιλ Σουνγκ! Η υπογαία κρύβει πολλές εκπλήξεις, όχι πάντα καλές.
Ο Χέρτζογκ και ο συνεργάτης του, Κλάιβ Οπενχάιμερ, στέκονται στις άκρες ηφαιστείων, σκύβουν πάνω από το μάγμα και κινηματογραφούν θαύματα, ενώ ο ηφαιστειολόγος του ντοκιμαντέρ μάς συμβουλεύει: «αν δείτε τη λάβα να εκρήγνυται, μην της γυρίσετε την πλάτη». Αυτή η πρακτική συμβουλή του για επιβίωση όμως έχει μια ποιητικότητα που μου ταιριάζει με όλα αυτά: τον πυρήνα που βράζει, το μάγμα που σκάει χωρίς σαφώς προσδιορισμένη κατεύθυνση, το πού και πώς έχεις επιλέξει να σταθείς. Το τι έχεις επιλέξει για τα όντα που έπονται, επίσης.
Σημείωση
Αστρονομικές μελέτες συνδέουν τα χρώματα της Κραυγής του Μουνκ με την έκρηξη του ηφαιστείου Κρακατόα το 1883, κάπου ανάμεσα στην Ιάβα και στη Σουμάτρα.
Εικόνες
- Η κεντρική εικόνα είναι ο πίνακας Κραυγή του Έντβαρτ Μουνκ, 1893.
- Σκηνή από την ταινία Into the infermo, οι άσπρες κουκίδες είναι άνθρωποι, σαν μια λήψη του βαθέος χρόνου!
- Μεξικό, ηφαίστειο Colima. Φωτογραφία του Sergio Tapiro.
- Πίνακας του Joseph Mallord William Turner: Sunset, γύρω στο 1830
- Κανάρια νησιά, La Palma. Δεν χιόνισε, είναι στάχτη από ηφαίστειο!! Φωτογραφία του Emilio Morenatti, 2021
- Σκηνή από την ταινία Into the infermo.
Πηγές
- Βιβλίο Υπογαία, του Robert Macfarlane, Μτφρ. Μ. Μακρόπουλος, εκδ. Μεταίχμιο
- Βιβλίο Λευκή Καραιβική, του Μωρίς Ατιά, Μτφρ. Χ. Σκιαδέλλη, εκδ. Πόλις
- Ταινία Into the infermo, του Βέρνερ Χέρτζογκ
- Άρθρο https://www.tovima.gr/2015/01/02/world/tampora-i-ifaisteiaki-ekriksi-poy-pagwse-ton-planiti/
