Αύγουστος 1952: Τότε που δολοφονήθηκαν οι ποιητές

Κείμενο: Γεωργία Κανελλοπούλου

Διάβαζα ένα ποίημα της Άννας Αχμάτοβα, ένα μικρό απόσπασμα από τις Βόρειες Ελεγείες. Τρεις δεκαετίες έγραφε τις Ελεγείες της η Αχμάτοβα, ξεκινώντας το 1921, χρονιά που εκτελέστηκε ο Νικολάι Γκουμιλιόφ και πέθανε ο Αλεξάντερ Μπλοκ. Δεν μπορούσε να ξέρει η Άννα Αχμάτοβα ότι θα ολοκλήρωνε τις Ελεγείες, ακριβώς πριν εκτελεστούν στη χώρα της 13 ποιητές, ηθοποιοί, γιατροί, μεμιάς.

Τι συνέβη, λοιπόν, στη Μόσχα τη νύχτα της 12^ης προς 13^η Αυγούστου του 1952;

Ας δούμε ένα σύντομο χρονικό, βήμα προς βήμα, κι ας μοιάζει με ταινία τρόμου – μιλάμε άλλωστε για την εποχή που ο τρόμος μεταμφιέστηκε σε νόμο.

〉 Καθώς οι ναζιστικές δυνάμεις κατευθύνονταν προς τη Μόσχα, οι Ρώσοι Εβραίοι γνώριζαν ότι η ζωή τους ήταν σε κίνδυνο για περισσότερους από έναν λόγους. Κάποιοι, όπως ο διευθυντής του Εβραϊκού Θεάτρου Μόσχας Solomon Mikhoels και ο ποιητής Itzik Fefer, μαζί με λογοτέχνες, ηθοποιούς, γιατρούς, σχημάτισαν την Εβραϊκή Αντιφασιστική Επιτροπή (ΕΑΕ) για να συγκεντρώσουν διεθνή υποστήριξη και κεφάλαια για τη σοβιετική πολεμική προσπάθεια. Η ΕΑΕ τότε ήταν καλή.

〉 Μετά τον πόλεμο και το Ολοκαύτωμα, η ΕΑΕ επικεντρώθηκε στην ανοικοδόμηση των εβραϊκών κοινοτήτων, και στη διάσωση της γης και του πολιτισμού των Ρωσοεβραίων. Η ΕΑΕ έγινε κακή.

Η εξουσία δεν συγχωρεί τον παραμικρό ανταγωνισμό, την παραμικρή πρωτοβουλία, πόσο μάλλον όταν συμβαίνει εντός του τοπίου του ξαναζεσταμένου σοβιετικού αντισημιτισμού.

〉 Το 1948, σκοτώθηκε ο Mikhoels σε ένα «ατύχημα» με αυτοκίνητο, με εντολή του Στάλιν, όπως αποκάλυψαν χρόνια αργότερα τα σοβιετικά αρχεία.

〉 Την ίδια χρονιά, 15 επιφανή μέλη της ΕΑΕ συνελήφθησαν. Υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια και βάναυσες ανακρίσεις για πολλά χρόνια και τελικά κατηγορήθηκαν για «αντεπαναστατικά εγκλήματα» και οδηγήθηκαν στο δικαστήριο τον Μάιο και τον Ιούνιο.

〉 Η δίκη κράτησε έξι εβδομάδες. Κανένας κατηγορούμενος δεν δέχτηκε να χρησιμοποιήσει συνήγορο υπεράσπισης.

〉 Τη νύχτα της 12^ης προς τη 13^η Αυγούστου 1952 οι 13 από τους 15 ποιητές, όπως επικράτησε να λέγονται, εκτελέστηκαν στη διαβόητη φυλακή Lubyanka της Μόσχας. Ο 14^ος είχε πέσει σε κώμα στη διάρκεια των βασανιστηρίων και δεν συνήλθε ποτέ. Πέθανε προτού τον εκτελέσουν. Η 15^η ήταν η διάσημη βιοχημικός Λίνα Στερν, που θεωρήθηκε ζωτικής σημασίας για το σοβιετικό κράτος και έτσι τα κατάφερε με μόλις πέντε χρόνια εξορίας στο Καζακστάν.

〉 Τα πρακτικά της «δίκης» που οδήγησε στη δολοφονία των ποιητών το 1952 δόθηκαν στη δημοσιότητα το 1994.

«Και κάναμε προσπάθεια να αγνοούμε,
τι γίνεται πίσω από τον καθρέφτη,
κάτω από ποιες βαριές και μαύρες μπότες
στενάζουνε συχνά τα σκαλοπάτια
εκλιπαρώντας να τα λυπηθούμε.
Παράξενα χαμογελούσες τότε.
“Ποιον κουβαλάνε πάλι μες στη νύχτα;”
Τώρα από κει, που τα ξέρουν όλα, πες μου:
Τι ήταν αυτό, που ζούσε πλάι μου;»

Αυτό έγραψε, μεταξύ άλλων, η Άννα Αχμάτοβα στις Βόρειες Ελεγείες. Και την προειδοποιούσε, τρομαγμένη, η Μαρίνα Τσβετάγιεβα: «Δεν φοβάστε να τα γράφετε;»

«Δεν ξέρετε, ότι τα ποιήματα πραγματοποιούνται;»

———————————————————–

Φωτογραφίες:

Η κεντρική εικόνα του άρθρου είναι το εξώφυλλο ενός παιδικού βιβλίου του Leib Kvitko. O Kvitko έφυγε από τη Γερμανία το 1925, επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση και έζησε στη Μόσχα, κυρίως ως συγγραφέας παιδικών βιβλίων. Ήταν μέλος του κομμουνιστικού κόμματος και υπέρμαχος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Εκτελέστηκε, ένας από τους 13.

Οι υπόλοιπες φωτογραφίες είναι:

– Ο Peretz Markish, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, που έγραφε στα γίντις, και ορίστηκε πρόεδρος της Εβραϊκής Αντιφασιστικής Επιτροπής από τον ίδιο τον Στάλιν. Το 1946, πήρε το βραβείο Στάλιν και το 1948 έγραψε ένα ποίημα 20.000 στίχων, εγκώμιο για τον Στάλιν. Λίγους μήνες μετά, συνελήφθη ως εβραίος εθνικιστής και κατάσκοπος. Εκτελέστηκε, ένας από τους 13.

– Ο David Hofstein, ποιητής, που έγραφε (και) στα γίντις, μέλος του κομμουνιστικού κόμματος, ο άνθρωπος που έγραψε το 1920, με εικονογράφηση του Μαρκ Σαγκάλ, τις ελεγείες για την καταστροφή των εβραϊκών κοινοτήτων από τα πογκρόμ του λευκού στρατού. Εκτελέστηκε, ένας από τους 13.

– Ο Solomon Lozovsky, στέλεχος της επανάστασης, και της μπολσεβίκικης κυβέρνησης. Ήταν ο τελευταίος και παλαιότερος μπολσεβίκος που δολοφονήθηκε υπό τις διαταγές του Στάλιν. Εκτελέστηκε, ένας από τους 13.

– Από τα αριστερά προς τα δεξιά: Itzik Feffer, Άλμπερτ Αϊνστάιν και Solomon Mikhoels στις ΗΠΑ το 1943, για τους σκοπούς της ΕΑΕ. Ο Itzik εκτελέστηκε, ένας από τους 13. O Solomon είχε δολοφονηθεί σε «ατύχημα».

Πηγές:

Διαβάστε – δείτε – ακούστε:

Βιβλίο: Το μυστικό πογκρόμ του Στάλιν: Η μεταπολεμική Ιερά Εξέταση της Εβραϊκής Αντιφασιστικής Επιτροπής από τους Τζόσουα Ρούμπενσταϊν, Βλαντιμίρ Π. Ναούμοφ και Λάουρα Ε. Βόλφσον
Βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=d4iXaW3wYWQ&t=10s
Μουσική: https://www.youtube.com/watch?v=ZF_2ByJHFWQ (Μια μουσική του συνθέτη πολωνικής καταγωγής Mieczysław Weinberg, ο οποίος είχε χάσει όλη του την οικογένεια στο ολοκαύτωμα, πήγε στη Σοβιετική Ένωση, ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε τη Ναταλία, κόρη του ιδρυτή της Εβραϊκής Αντιφασιστικής Επιτροπής Solomon Mikhoels, κι έγινε φίλος του Σοστακόβιτς. Τον Φεβρουάριο του 1953, ο Weinberg συνελήφθη με την κατηγορία του «εβραϊκού εθνικισμού», αλλά στάθηκε τυχερός: ο Στάλιν πέθανε ένα μήνα μετά, ο Weinberg σώθηκε).