Άρθρο των Michael Albert & Stephen R. Shalom* στο znetwork.org από το 2002, το οποίο δυστυχώς παραμένει σήμερα τόσο επίκαιρο όσο και τότε. Σε κάθε τραγικό περιστατικό που λαμβάνει χώρα πια η συνωμοσιολογική “εξήγηση” κατέχει εξέχουσα θέση. Βρίσκεται εκεί, πάντα παρούσα και φαντασμαγορική, έτοιμη να συνθλίψει κάθε άλλη “ανιαρή” και “πεζή” ανάλυση ανικανότητας του ίδιου του συστήματος να ανταπεξέλθει στις κοινωνικές ανάγκες. Τι είναι αυτό που προσελκύει ανθρώπους από όλο το πολιτικό φάσμα σε αυτόν τον τρόπο σκέψης; Η απλουστευτική ατομοκεντρική λογική των θεωριών συνωμοσίας, αποκρύπτει το συστημικό χαρακτήρα των κοινωνικών προβλημάτων – κάτι που θεωρούμε βαθιά προβληματικό.
Τι είναι συνωμοσιολογία και θεωρία συνωμοσίας;
Ο πιο συνηθισμένος ορισμός της συνωμοσίας είναι όταν δύο ή περισσότερα άτομα σχεδιάζουν κρυφά μια εγκληματική ενέργεια.
Ένας ευρύτερος ορισμός της συνωμοσίας περιλαμβάνει παραπλανητικές, αλλά νόμιμες πράξεις. Για παράδειγμα, ακόμα κι αν ο πρόεδρος των ΗΠΑ και οι κορυφαίοι βοηθοί του μπορούσαν να διαπράξουν νόμιμα τις μυστικές επιθέσεις της 9/11, αυτό και πάλι θα αποτελούσε μία συνωμοσία. Η νόμιμη δολοφονία μεταμφιεσμένη σε ατύχημα ή κρυφά καρφωμένη σε κάποιον άλλο μπορεί επίσης να ταιριάζει με τον δεύτερο ορισμό επειδή δεν είναι απλώς μυστική, αλλά ενεργά παραπλανητική.
Κανένας όμως ορισμός της συνωμοσίας, όσο ευρύς κι αν είναι, δεν περιλαμβάνει οπωσδήποτε οτιδήποτε είναι μυστικό. Οι άνθρωποι συχνά συγκεντρώνονται κρυφά και χρησιμοποιούν τη δύναμή τους για να επιτύχουν κάποιο αποτέλεσμα. Αλλά αν αυτό είναι μια συνωμοσία, τότε σχεδόν όλα είναι μια συνωμοσία. Το κλειστό meeting στελεχών της General Motors όπου συναντώνται για να αποφασίσουν τι είδους αυτοκίνητο να παραχθεί θα ήταν μια συνωμοσία. Κάθε επιχειρηματική απόφαση, κάθε συντακτική απόφαση, κάθε κλειστή συνεδρίαση του πανεπιστημιακού τμήματος θα ήταν μια συνωμοσία. Η συνωμοσία θα ήταν πανταχού παρούσα και, επομένως, κενή. Ακόμη και στον ευρύτερο ορισμό, χρειάζεται να υπάρχει κάποια σημαντική απόκλιση από τις κανονικές λειτουργίες. Κανείς δεν θα αποκαλούσε συνωμοσίες όλες τις μυστικές πράξεις των υπηρεσιών εθνικής ασφάλειας, καθώς είναι αρκετά φυσιολογικές και αναμενόμενες.
Δεν λέμε ότι υπάρχει συνωμοσία για να κερδίσει κανείς τις εκλογές όταν η ύποπτη δραστηριότητα περιλαμβάνει υποψηφίους και το προσωπικό τους που εργάζονται ιδιωτικά για να αναπτύξουν την ανάλογη στρατηγική. Μιλάμε για συνωμοσία, ωστόσο, εάν η στρατηγική τους περιλαμβάνει την κλοπή των σχεδίων του άλλου μέρους, το να ρίξουν στα ποτά του αντιπάλου τους LSD, το να ισχυριστεί ψευδώς ένας υπάλληλος της εκστρατείας ότι ξυλοκοπήθηκε από το αντίπαλο στρατόπεδο ή κάποια άλλη εξαιρετική δραστηριότητα.
Τι χαρακτηρίζει τη θεωρία συνωμοσίας;
Οποιαδήποτε θεωρία συνωμοσίας μπορεί να είναι αληθινή ή όχι. Οι εταιρείες αυτοκινήτων, πετρελαίου και ελαστικών αυτοκινήτων συνωμότησαν για να υπονομεύσουν το σύστημα τρόλεϊ στην Καλιφόρνια τη δεκαετία του 1930. Ισραηλινοί πράκτορες επιτέθηκαν κρυφά σε δυτικούς στόχους στην Αίγυπτο το 1954 σε μια προσπάθεια να αποτρέψουν τη βρετανική αποχώρηση. Η CIA πλαστογράφησε ένα πλοίο με όπλα από το Βόρειο Βιετνάμ για να δικαιολογήσει την επιθετικότητα των ΗΠΑ. Συνωμοσίες συμβαίνουν. Αλλά ένας θεωρητικός συνωμοσίας δεν είναι κάποιος που απλώς αποδέχεται την αλήθεια κάποιων συγκεκριμένων συνωμοσιών.
Αντίθετα, ο θεωρητικός της συνωμοσίας είναι κάποιος που ακολουθεί μια ορισμένη γενική μεθοδολογική προσέγγιση και ένα σύνολο προτεραιοτήτων.
Οι θεωρητικοί της συνωμοσίας ξεκινούν την προσπάθειά τους κατανόησης των γεγονότων, αναζητώντας ομάδες που δρουν μυστικά είτε με τρόπο απατεωνίστικο είτε για να ξεγελάσουν το κοινό. Οι θεωρητικοί της συνωμοσίας εστιάζουν στις μεθόδους, τα κίνητρα και τα αποτελέσματα των συνωμοτών. Οι προσωπικότητες, τα προσωπικά χρονοδιαγράμματα, οι μυστικές συναντήσεις και οι κοινές δράσεις των συνωμοτών διεκδικούν την προσοχή τους κατά προτεραιότητα. Αντίθετα, οι θεσμικές σχέσεις σε μεγάλο βαθμό αποσύρονται από το οπτικό τους πεδίο. Έτσι, αντί να αναζητούν μια βασική κατανόηση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, οι θεωρητικοί της συνωμοσίας ρωτούν: “Μήπως ο Κλίντον εκτόξευσε πυραύλους στο Σουδάν το 1998 για να αποσπάσει την προσοχή από τα προβλήματα της Μόνικας;”. Αντί να εξετάζουν τις κοινές πολιτικές του Κένεντι και του Λίντον Τζόνσον απέναντι στη Νοτιοανατολική Ασία, όπως θα τόνιζε μια εξέταση των θεσμών, ρωτούν: “Μήπως μια ομάδα εντός της CIA σκότωσε τον Κένεντι για να αποτρέψει την αποχώρησή του από το Βιετνάμ;”.
Τι χαρακτηρίζει τη θεσμική [συστημική] θεωρία;
Η θεσμική θεώρηση, από την άλλη πλευρά, δίνει έμφαση στους ρόλους, τα κίνητρα και τις γενικότερες θεσμικές δυναμικές που επιβάλλουν σημαντικά γεγονότα και έχουν παρόμοια αποτελέσματα ξανά και ξανά. Οι θεσμικοί θεωρητικοί παρατηρούν μεμονωμένες ενέργειες, αλλά δεν τις αναγάγουν σε πρωταρχικές αιτίες. Το ζητούμενο είναι να μάθουμε κάτι για την κοινωνία ή την ιστορία, σε σύγκριση με το να μάθουμε για συγκεκριμένα υπαίτια άτομα. Η υπόθεση είναι ότι αν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δεν ήταν εκεί για να κάνουν τα γεγονότα, κάποιος άλλος θα τα είχε κάνει… Η διαφορά, επομένως, βρίσκεται ανάμεσα στην προσπάθεια κατανόησης της κοινωνίας με την κατανόηση της θεσμικής δυναμικής της σε σχέση με την προσπάθεια κατανόησης κάποιου μεμονωμένου γεγονότος με την κατανόηση των δραστηριοτήτων των εμπλεκόμενων μόνο ανθρώπων.
Οι θεωρίες συνωμοσίας δημιουργούν την τάση στους ανθρώπους να απομακρυνθούν από την ορθολογική ανάλυση
Σε μια διάσημη μελέτη της δεκαετίας του 1950, ο ερευνητής Leon Festinger ήθελε να ανακαλύψει πώς θα αντιδρούσε μια θρησκευτική αίρεση όταν η προφητεία της ότι “η Γη θα έφτανε στο τέλος της” δεν επαληθευόταν την προβλεπόμενη ημερομηνία. Όταν έφτασε η μοιραία ημερομηνία και δεν συνέβη τίποτα, οι πιστοί έπαψαν να είναι πιστοί; Όχι. Αντίθετα, υποστήριξαν ότι ο Θεός είχε δώσει στην ανθρωπότητα μια ακόμη ευκαιρία και διατήρησαν το υπόλοιπο σύστημα πεποιθήσεών τους άθικτο. Φυσικά, δικαιούται κανείς να έχει όποιες πεποιθήσεις θέλει, αλλά πεποιθήσεις όπως αυτές της θρησκευτικής αίρεσης δεν είναι ορθολογικές ή επιστημονικές, διότι βασική προϋπόθεση των επιστημονικών πεποιθήσεων είναι να μπορούν εξαρχής να διαψευθούν. Εάν μια επιστημονική υπόθεση προβλέπει το Χ και το Χ τελικά δεν συμβεί (και επαναλαμβάνεται επανειλημμένως), τότε η υπόθεση θα πρέπει να αμφισβητηθεί. Αν η υπόθεση περιφρονεί την προηγούμενη γνώση, καθώς και τα τρέχοντα στοιχεία, και γίνεται παρ’ όλα αυτά αποδεκτή, τότε η συμπεριφορά αυτή δεν είναι ούτε επιστημονική, ούτε ορθολογική.
Σύμφωνα με ένα συνωμοσιολογικό μυαλό, αν προκύψουν στοιχεία που διαψεύδουν μια υποτιθέμενη συνωμοσία, τότε αυτά έχουν “φυτευτεί”. Αν περαιτέρω στοιχεία δείχνουν ότι τα πρώτα στοιχεία ήταν αυθεντικά, τότε και αυτά ήταν επίσης στημένα.
Γιατί η θεωρία συνωμοσίας είναι δημοφιλής
Πρώτον, οι θεωρίες συνωμοσίας αποκαλύπτουν στοιχεία που μπορούν να προσδιορίσουν ως πραγματικά γεγονότα που χρειάζονται άλλη εξήγηση. Επιπλέον, η περιγραφή των λεπτομερών διαπλοκών μπορεί να γίνει εθιστική. Η γοητεία του μυστηριώδους είναι μεγάλη. Είναι δραματικό, ζωντανό και ανθρώπινο. Μπορούμε επίσης να κάνουμε μια σταθερή πρόοδο, όπως σε μια έρευνα για φόνο.
Δεύτερον, οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν διαχειρίσιμες συνέπειες. Υπονοούν ότι όλα ήταν κάποτε καλά και ότι όλα μπορούν να γίνουν και πάλι καλά, αρκεί να απομακρυνθούν οι συνωμότες.
Οι θεωρίες συνωμοσίας εξηγούν τα προβλήματα χωρίς να μας αναγκάζουν να αποκηρύξουμε τους υποκείμενους θεσμούς της κοινωνίας. Μας επιτρέπουν να παραδεχτούμε τις φρικαλεότητες και να εκφράσουμε την αγανάκτηση και τον θυμό μας ή να δημιουργήσουμε “βεντέτες”, χωρίς όμως να απορρίψουμε τους βασικούς κανόνες της κοινωνίας.
Ανακαλύπτουμε ότι ένας συγκεκριμένος κυβερνητικός αξιωματούχος ή εταιρικός δικηγόρος είναι κακός, αλλά η κυβέρνηση και ο νόμος παραμένουν εντάξει. Προτρέπουμε να απαλλαγούμε από τα κακά μήλα, αλλά να αφήσουμε τον οπωρώνα άθικτο. Μπορούμε να απορρίψουμε συγκεκριμένους υποψηφίους, αλλά όχι την κυβέρνηση· συγκεκριμένους διευθύνοντες συμβούλους, αλλά όχι τον καπιταλισμό· συγκεκριμένους συγγραφείς, συντάκτες και ιδιοκτήτες περιοδικών, αλλά όχι τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης. Μπορούμε να απορρίψουμε τους άθλιους χειραγωγούς, αλλά όχι τους βασικούς θεσμούς. Μπορούμε να συνεχίσουμε να απευθυνόμαστε στους θεσμούς για αναγνώριση, κύρος ή πληρωμή.
Πώς οι θεωρίες συνωμοσίας οδηγούν σε επιβλαβείς πολιτικές κλίσεις και συμμαχίες;
Οι θεωρίες συνωμοσίας συχνά μας οδηγούν στο να δημιουργούμε δεσμούς ή να ανεχόμαστε συμμαχίες με ακροδεξιούς. Σε έναν από τους συντάκτες αυτού του άρθρου δόθηκε υλικό από έναν ενθουσιώδη αριστερό συνωμοσιολόγο, το οποίο περιλάμβανε εκτυπώσεις από την Public Action, Inc. η οποία, εκτός από τους ισχυρισμούς της περί συνωμοσίας της 11ης Σεπτεμβρίου, έχει συνδέσμους με ιστοσελίδες άρνησης του Ολοκαυτώματος. Αυτό είναι δυστυχώς μία τυπική περίπτωση.
Οι θεωρίες συνωμοσίας οδηγούν επίσης στην εξύμνηση ανθρώπων που υποτίθεται ότι δεν συμμετείχαν στη συνωμοσία, αλλά τους οποίους οι αριστεροί δεν θα έπρεπε να εξυμνούν.
Έτσι, ο John F. Kennedy έχει γίνει κάτι σαν ήρωας για τους θεωρητικούς συνωμοσίας της δολοφονίας του JFK με το (πιθανώς ψευδές) επιχείρημα ότι επρόκειτο να μας βγάλει από το Βιετνάμ, ένας ισχυρισμός που υποστηρίζεται όσο κι αν έχει διαχωριστεί από σοβαρές αποδείξεις.
Οι θεωρίες συνωμοσίας μας οδηγούν σε αντιπαραγωγικές και λανθασμένες προτεραιότητες…
Πάρα πολλοί άνθρωποι παίρνουν στα σοβαρά τις θεωρίες συνωμοσίας. Όχι μόνο είναι ένας τρόπος να εκλογικεύσουμε τις αδικίες και τα δεινά χωρίς να λάβουμε υπόψη μας τους βασικούς θεσμούς, αλλά οδηγεί και στη σκέψη ότι η αδικία είναι αναπόφευκτο μέρος της ανθρώπινης εξίσωσης – μερικοί άνθρωποι είναι κακοί, άρα έχουμε πολλά κακά αποτελέσματα. Αν τα πάντα βρίσκονται υπό τον έλεγχο ισχυρών και απίστευτα κακών δυνάμεων, δεν έχει νόημα να πολεμήσουμε την αδικία. Η αριστερή θεωρία συνωμοσίας, όχι λιγότερο από τη δεξιά θεωρία συνωμοσίας, όταν απευθύνεται στο κοινό είναι χειρότερη από όταν δεν απευθύνεται.
Οι θεωρίες συνωμοσίας οδηγούν σε παράξενες κρίσεις για το ποιοι είναι οι «εχθροί». Ορισμένοι θεωρητικοί συνωμοσίας, για παράδειγμα, στιγματίζουν όσα προοδευτικά μέσα ενημέρωσης, όσους συγγραφείς και στοχαστές αρνούνται να πηδήξουν στο άρμα της συνωμοσιολογίας ως “κομμάτι του mainstream”.
Τέτοιες συγχύσεις δεν βοηθούν τον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη.
———————————————————————–
*Ο Stephen R. Shalom είναι συγγραφέας και διδάκτορας πολιτικών επιστημών στο William Paterson Univeristy, ο οποίος ανέπτυξε το θεωρητικό πολιτικό σύστημα ParPolity (Participatory Politics). Ο Michael Albert είναι ακτιβιστής, συγγραφέας και συνιδρυτής του ZNet, ο οποίος ανέπτυξε το θεωρητικό οικονομικό σύστημα ParEcon (Participatory Economics).
