Πέρα από την επιφάνεια του δέρματος: Συνέντευξη με τη Σίλβια Φεντερίτσι

Συνέντευξη της Silvia Federici στον Patrick Farnsworth για το audio podcast «Last Born In The Wilderness». Το κείμενο της συνέντευξης δημοσιεύτηκε αρχικά στο A Beautiful Resistance. Μετάφραση για το Αυτολεξεί: Κώστας Φωτίου.

Τι είναι το «σώμα» στον καπιταλισμό; Όταν μιλάμε για το σώμα, πώς έχει επαναπροσδιοριστεί, συρρικνωθεί και ακρωτηριαστεί η αίσθηση του «εαυτού» μας σε σχέση με το σώμα μας κάτω από τη λογική του κεφαλαίου και τις επιβολές του κράτους; Ενώ οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα αφορούν όλους όσοι εργάζονται κάτω από τον καπιταλισμό, έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα και απήχηση σε εκείνες που έχουν υποφέρει περισσότερο κάτω από αυτό το παγκόσμιο σύστημα: τις γυναίκες.

Στο εξαιρετικά επιδραστικό έργο της Ο Κάλιμπαν και η μάγισσα[1], η φεμινίστρια συγγραφέας και καθηγήτρια Silvia Federici αποκάλυψε τον βάναυσο μετασχηματισμό που αναγκάστηκαν να υποστούν οι ευρωπαϊκοί πληθυσμοί στο πλαίσιο της αναδυόμενης κοινωνικής τάξης του καπιταλισμού, οι συνέπειες του οποίου αναπόφευκτα επεκτάθηκαν στον παγκόσμιο πληθυσμό, τόσο στον ανθρώπινο όσο και πέρα από αυτόν. Το τελευταίο βιβλίο της με τίτλο Πέρα από την επιφάνεια του δέρματος[2] επεκτείνει αυτή τη διερεύνηση στο πώς αυτές οι δυνάμεις συνεχίζουν να επιβάλλουν τη λογική τους στο σώμα, από τον ρόλο που έπαιξαν οι κοινωνικές επιστήμες και το ιατρικό κατεστημένο σε αυτή τη διαδικασία, μέχρι την έλλειψη φαντασίας της θεσμικής πολιτικής για την αντιμετώπιση της ρίζας του προβλήματος.

Σε αυτή τη συνέντευξη, η Federici αναλύει πώς αυτός ο συνεχιζόμενος μετασχηματισμός του σώματος επεκτείνεται προς τα μέσα, όπως και προς τα έξω. Η σύγχρονη αντίληψή μας για τον «εαυτό» είναι, χωρίς αμφιβολία, φτωχή, αλλά όπως υποδηλώνει ο τίτλος του βιβλίου της, η επανασύνδεση με ό,τι βρίσκεται πέρα από την επιφάνεια του δέρματος είναι απαραίτητη για να διεκδικήσουμε ό,τι χάθηκε σε αυτή τη μακρά και βίαιη πορεία προς τη σημερινή μας κατάσταση, με όλες τις όμορφες πράξεις αλληλεγγύης και αντίστασης, στη συνεχιζόμενη βάναυση καταπίεση της ανθρώπινης και πέρα-από-την-ανθρώπινη ζωής σε όλες τις μορφές της.

Σύλβια[…], [θ]έλω να συζητήσουμε για το νέο βιβλίο που έχετε εκδώσει με την PM Press, Beyond the Periphery of the Skin: Rethinking, Remaking, and Reclaiming the Body in Contemporary Capitalism. Πρόκειται για μια συλλογή κειμένων που αγγίζουν διάφορα θέματα, αλλά θα έλεγα ότι ο συνδετικός τους κρίκος είναι το σώμα, το πώς ο καπιταλισμός έχει περιορίσει ή μεταρρυθμίσει ή επιβληθεί στο σώμα μας, σε εμάς. Η πρώτη μου ερώτηση θα ήταν: ποια είναι μερικά από τα πιο προφανή πράγματα που προκύπτουν στη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο το σώμα έχει μετασχηματιστεί στον καπιταλισμό;

Είναι ένα θέμα που άρχισα να αναπτύσσω στο Ο Κάλιμπαν και η μάγισσα. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στον αγώνα ενάντια στο σώμα που επαναστατεί. Εμπνεύστηκα από το γεγονός ότι όταν ξεκίνησε το φεμινιστικό κίνημα, στη δεκαετία του 1970, συχνά αναφερόταν στην πολιτική του ως «πολιτική του σώματος». Είδαμε ότι στην ιστορία του καπιταλισμού οι γυναίκες υποβλήθηκαν σε μια πολύ πιο έντονη πειθαρχία από ό,τι οι άνδρες. Είδαμε ότι ο καπιταλισμός έφτανε βαθύτερα στη ζωή μας, ιδιοποιούμενος όχι μόνο την εργασία μας αλλά ολόκληρο το σώμα μας. Αναφέρομαι στον κρατικό έλεγχο της αναπαραγωγικής μας ικανότητας, της αναπαραγωγής, της σεξουαλικότητάς μας. Αυτό συμβαίνει επειδή η αναπαραγωγική μας ικανότητα έχει τεθεί στην υπηρεσία της αναπαραγωγής των εργαζομένων. Έτσι, στο Ο Κάλιμπαν και η μάγισσα έδωσα ιδιαίτερη προσοχή στο πώς το κεφάλαιο και το κράτος έχουν οικειοποιηθεί τα σώματά μας και τα έχουν μεταμορφώσει. Στο Πέρα από την επιφάνεια του δέρματος, αντιθέτως, εξετάζω τον αγώνα που έχουν κάνει οι γυναίκες για να απελευθερώσουν το σώμα τους από τον εναγκαλισμό του κράτους και από τα όριά του.

Αυτό που συνέχει το βιβλίο, όπως αντικατοπτρίζεται στον τίτλο, είναι η ιδέα ότι δεν μπορούμε να απελευθερώσουμε τα σώματά μας ή να αλλάξουμε τις ταυτότητές μας, αν δεν αλλάξουμε τις υλικές συνθήκες της ζωής μας και αν δεν αναγνωρίσουμε ότι τα σώματά μας συγκροτούνται, ανά πάσα στιγμή, από τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους και τον περιβάλλοντα κοινωνικό και φυσικό κόσμο. Με αυτή την έννοια, το Πέρα από την επιφάνεια του δέρματος τάσσεται ενάντια στις κύριες τάσεις της σύγχρονης επιστήμης, οι οποίες εξηγούν τι συμβαίνει στο σώμα μας, στην περίπτωση ασθενειών, για παράδειγμα, με βάση τα μη φυσιολογικά γονίδια. Ο κυτταρικός κόσμος του γονιδίου αναπαρίσταται ως μια αυτοπεριορισμένη πραγματικότητα, η οποία δεν διαμορφώνεται πλέον από τη σχέση του με το σύνολο του οργανισμού. Ωστόσο, το εκπληκτικό με το σώμα μας είναι ότι κάθε μέρος του είναι διασυνδεδεμένο και συνεχές με ό,τι βρίσκεται έξω από αυτό. Στην περίπτωση της ασθένειας, αυτό σημαίνει ότι τα περιβαλλοντικά αίτια είναι πολύ πιο σημαντικά ως παθογόνα από τα αποκλίνοντα γονίδια. Αυτό είναι ένα θέμα που κατά κάποιον τρόπο μας φέρνει πίσω στην αναγεννησιακή αντίληψη για το σώμα, όπου ο «μικρόκοσμος» (το σώμα) συνδέεται με τον «μακρόκοσμο» του σύμπαντος, τα αστέρια. Έτσι, αναλογίζομαι το σώμα με έναν πολύ εξωστρεφή τρόπο. Αυτό σημαίνει ότι αν θέλουμε να αλλάξουμε το σώμα μας πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο που εργαζόμαστε, την πρόσβαση που έχουμε στον παραγόμενο πλούτο, στη φύση. Πρέπει να δράσουμε όχι μόνο στο ίδιο το σώμα, αλλά και στις υλικές συνθήκες που διαμορφώνουν τη ζωή μας, οι οποίες αποφασίζουν τι μπορεί ή δεν μπορεί να κάνει το σώμα.

Το βιβλίο είναι δομημένο ως επιχείρημα. Ξεκινά εξετάζοντας συγκεκριμένες μορφές εκμετάλλευσης, στη συνέχεια περνάει στο πώς μπορούμε να διεκδικήσουμε την υποκειμενικότητά μας, τη σωματική μας πραγματικότητα, και καταλήγει με έναν έπαινο για το σώμα που χορεύει, ο οποίος είναι μια εξερεύνηση του σώματος ως προς τις δυνάμεις και τις δυνατότητές του. Κατά τη διαδικασία αυτή, αγγίζω τα όρια κάποιων σύγχρονων θεωριών, για να δω πόσο χρήσιμες είναι.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, ασκώ κριτική στο φεμινιστικό κίνημα που δίνει σχεδόν αποκλειστικά έμφαση στην άμβλωση και περιορίζεται στην υπόθεση ότι το δικαίωμα στην άμβλωση είναι «αναπαραγωγική επιλογή», ενώ ο έλεγχος του σώματός μας σημαίνει επίσης να μπορούμε να κάνουμε τα παιδιά που θέλουμε κάτω από ασφαλείς συνθήκες. Όπως έχουν τονίσει οι ακτιβιστές του κινήματος στην αναπαραγωγική δικαιοσύνη, το να αποκαλούμε την άμβλωση «επιλογή» αγνοεί ότι το να μην αναγκαζόμαστε να τεκνοποιήσουμε παρά τη θέλησή μας είναι μόνο το αρνητικό μέρος του ελέγχου, ενώ από την εποχή της δουλείας μέχρι σήμερα, οι μαύρες και οι καστανές γυναίκες στις ΗΠΑ στερούνται το δικαίωμα στη μητρότητα. Υποστηρίζω πως δεν αποτελεί αντίφαση το γεγονός ότι ενώ κάποιες γυναίκες έχουν αναγκαστεί να τεκνοποιήσουν, άλλες πρακτικά ποινικοποιούνται αν το κάνουν. Η καπιταλιστική τάξη θέλει να αποφασίζει ποιος μπορεί να αναπαραχθεί και ποιος όχι, με τον ίδιο τρόπο που θέλει να αποφασίζει ποιος μπορεί να ζήσει και ποιος πρέπει να πεθάνει. Οι μαύρες και οι ιθαγενείς γυναίκες αντιμετώπιζαν συχνά τη στείρωση, ιδίως όταν έπαιρναν επίδομα πρόνοιας. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, είδαμε μια πολιτική στείρωσης να εφαρμόζεται σε μαζική κλίμακα σε γυναίκες σε ολόκληρο τον πρώην αποικιακό κόσμο, για να αποτρέψει, πιστεύω, τη γέννηση μιας νέας γενιάς Αφρικανών, Λατινοαμερικανών, ανθρώπων της Καραϊβικής, οι οποίοι αγωνίζονται να διεκδικήσουν τον πλούτο που αφαιρέθηκε από αυτές τις περιοχές. Ήταν μετά τον αντιαποικιακό αγώνα που οι δημογράφοι άρχισαν να μιλούν για «πληθυσμιακή έκρηξη» και για την ανάγκη «ελέγχου του πληθυσμού». Χρησίμευσε επίσης για να δικαιολογήσει την ύπαρξη της φτώχειας εν μέσω μιας αισχρής εταιρικής συσσώρευσης πλούτου και για να μεταθέσει την ευθύνη από την αποικιακή εκμετάλλευση, παλιά και νέα, στις γυναίκες του κόσμου, που κατηγορούνται ότι γεννούν πάρα πολλά παιδιά. Αυτή η ιδέα έχει γίνει το «μάντρα» της Παγκόσμιας Τράπεζας.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, εξετάζω νέα ζητήματα και θεωρίες που έχουν βρεθεί στο επίκεντρο των συζητήσεων για την «πολιτική των φύλων», όπως, για παράδειγμα, η θεωρία της επιτέλεσης.

Όπως αναφέρω, η «επιτέλεση» είναι μια χρήσιμη έννοια, αλλά πρέπει να δούμε τα όριά της, καθώς πολλές πράξεις, πολλές περιπτώσεις επιτέλεσης στην πραγματικότητα υποκινούνται από περιορισμούς που έχουν τις ρίζες τους στον καπιταλιστικό καταμερισμό εργασίας. Όταν μια γυναίκα βάζει κραγιόν, όταν κάνει δίαιτα, όταν ενεργεί σεξουαλικά με έναν συγκεκριμένο τρόπο, τις περισσότερες φορές το κάνει λόγω των κοινωνικών προσδοκιών που συνδέονται με τον ρόλο της ως εργαζόμενης στην αναπαραγωγή, ως ατόμου του οποίου το κοινωνικό καθήκον είναι να εξυπηρετεί τους άνδρες, να τους παρέχει σεξουαλικές/συναισθηματικές υπηρεσίες, και του οποίου η οικονομική επιβίωση συχνά εξαρτάται από αυτό. Με άλλα λόγια, οι πράξεις «επιτέλεσης» παράγονται/παρακινούνται από ένα σύστημα καταναγκασμών που αφορούν το τι πρέπει να κάνουν οι γυναίκες για να είναι κοινωνικά αποδεκτές και να συντηρούν τον εαυτό τους και τα παιδιά τους μέσα σε ένα συγκεκριμένο σύστημα εκμετάλλευσης και έναν συγκεκριμένο καταμερισμό εργασίας. Ήθελα να επιστήσω την προσοχή στο ότι η θεωρία της επιτελέσης παρουσιάζει έλλειψη ως προς την αναγνώριση ότι ζούμε σε ένα καπιταλιστικό σύστημα εκμετάλλευσης που δομεί τον τρόπο με τον οποίο ενεργούμε, ένα σύστημα που μπορούμε να πολεμήσουμε αλλά με μεγάλο κόστος.

Ο Covid-19 αποκάλυψε τον συστημικό χαρακτήρα των ανισοτήτων που δομούν την κοινωνία μας. Είδαμε ότι το ογδόντα τοις εκατό όσων πεθαίνουν από Covid είναι άνθρωποι της μαύρης κοινότητας, άνθρωποι των οποίων οι ζωές, ακόμη και χωρίς τις επιδημίες, βρίσκονται σε συνεχή κίνδυνο, και όχι μόνο λόγω της αστυνομικής βίας, αλλά λόγω των επίμονων διακρίσεων σε κάθε πτυχή της ζωής τους. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να έχουμε μια μη ρατσιστική κοινωνία αν δεν υπάρξει ριζική αλλαγή στην κατανομή του πλούτου, στην οργάνωση της στέγασης, της εκπαίδευσης, της υγειονομικής περίθαλψης. Αυτό το επιχείρημα έχει επιπτώσεις και στο ζήτημα της σεξουαλικής ταυτότητας. Όσο κρίσιμο και αν είναι να μπορεί κανείς να αλλάξει τη σεξουαλική του ταυτότητα, ο αγώνας για να διασφαλιστεί η δυνατότητά του πρέπει να συνδεθεί με τον αγώνα των κινημάτων που αγωνίζονται ενάντια στην εκμετάλλευση της εργασίας και ευρύτερα στη λογική που διαμορφώνει την καπιταλιστική οργάνωση της ζωής.

Ναι, κάτι που μου έρχεται ως ερώτημα είναι οι τρόποι με τους οποίους πολλές από τις αξίες του καπιταλισμού έχουν εσωτερικευτεί τόσο βαθιά για εκατοντάδες χρόνια, ώστε ακόμη και τα αιτήματα που τίθενται στο πλαίσιο της αριστερής πολιτικής και των κινημάτων διαμορφώνονται θεμελιωδώς από το Κεφάλαιο. Αυτός μάλλον είναι ένας από τους μεγαλύτερους αγώνες από τους οποίους δεν μπορούμε ποτέ να ξεφύγουμε πλήρως ως αριστεροί. Έχω την αίσθηση ότι το αντιμετωπίζετε αυτό στη δουλειά σας.

Ναι, η ανάγκη να δημιουργηθεί μια κοινωνία που δεν θα διέπεται από τη λογική της καπιταλιστικής ανάπτυξης αποτελεί κεντρικό θέμα της δουλειάς μου και με την πάροδο του χρόνου διαμόρφωσε και τη σχέση μου με τον μαρξισμό. Ένα μεγάλο μέρος της αριστεράς εξακολουθεί να βλέπει την καπιταλιστική ανάπτυξη ως προϋπόθεση για τον αγώνα μας. Υπάρχουν ακόμη και άνθρωποι που πιστεύουν ότι πρέπει να επιταχύνουμε την καπιταλιστική ανάπτυξη, επειδή αυτή επιταχύνει την καπιταλιστική κρίση. Και υπάρχει πολύς άκριτος πανηγυρισμός για τις νέες τεχνολογίες, αν και είναι σαφές ότι μεγάλο μέρος της οικολογικής καταστροφής του κόσμου οφείλεται στην παραγωγή υπολογιστών και iPhones.

Πρέπει να αλλάξουμε την αντίληψή μας για τον κοινωνικό πλούτο. Και υπό αυτή την έννοια, η πανδημία του Covid-19 υπήρξε ένα εγχειρίδιο. Μας έδειξε πώς η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος -η μόλυνση του αέρα, των υδάτων, της τροφής που τρώμε, που εντείνεται από τον ρατσισμό και άλλες μορφές κοινωνικών διακρίσεων- αποδυναμώνει το σώμα μας, μας κάνει ευάλωτους στις ασθένειες.

Υπάρχουν επιδημίες επειδή η γη είναι άρρωστη, το ίδιο και η κοινωνία μας. Στις κοινότητες των ιθαγενών στο Μεξικό και στη Γουατεμάλα, όταν γεννιέται ένα παιδί, οι γυναίκες θάβουν τον πλακούντα στο χώμα για να υποδηλώσουν τον βαθύ, σχεδόν ιερό δεσμό μεταξύ των ανθρώπων και της γης. Στη Λατινική Αμερική οι γυναίκες μιλούν επίσης για «το σώμα μου, το έδαφός μου» («mi cuerpo mi territorio»). Αυτό σημαίνει πως το σώμα μας είναι η πρώτη γραμμή άμυνάς μας και επίσης πως ό,τι βάζουμε στη γη είναι αυτό που μπαίνει στο σώμα μας. Έτσι, είναι σαφές ότι οι λεγόμενες «προϋπάρχουσες συνθήκες» είναι πάνω απ’ όλα οι κοινωνικές συνθήκες ενός καπιταλιστικού συστήματος που απαξιώνει τις ζωές μας και ιδιαίτερα τις ζωές των ανθρώπων των οποίων η εκμετάλλευση υπήρξε πιο κρίσιμη για τη συσσώρευση του καπιταλιστικού πλούτου. Εν ολίγοις, δεν μπορούμε να έχουμε ένα υγιές σώμα αν δεν έχουμε μια υγιή γη, αν δεν σταματήσουμε να καίμε τα δάση, αν δεν αναπνέουμε αέρα που δεν είναι μολυσμένος, αν δεν παράγουμε τρόφιμα που δεν είναι δηλητηριασμένα από φυτοφάρμακα. Ακόμα και αν ο Covid εξαφανιζόταν σήμερα, θα πεθαίναμε από καρκίνο, υποσιτισμό, κατάθλιψη. Αυτό που δεν αναφέρεται ποτέ στις στατιστικές για τη θνησιμότητα που ακούμε καθημερινά, είναι ότι το 2019, περισσότεροι από 4.700 άνθρωποι πέθαναν από αυτοκτονία στις Η.Π.Α. Αυτός είναι ένας ακόμη ισχυρός λόγος για τον οποίο η «πολιτική του σώματός μας» πρέπει να πάει «πέρα από την επιφάνεια του δέρματός μας».

Σκεφτόμουν την κρίση από την πανδημία και το πώς φαίνεται, όπως είπατε, να ξεσκεπάζει τον καπιταλισμό. Και φαντάζομαι ότι πίσω στο Μεσαίωνα, όταν η βουβωνική πανώλη σάρωνε την Ευρώπη και την Ασία, είχε παρόμοιο κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο. Αν μας λέγατε μερικά λόγια, ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε συγκρίσεις και να δούμε μερικά από τα σπουδαία αλλά και μερικά από τα προφανώς τρομερά πράγματα που προέκυψαν από αυτή.

Οι επιδημίες έχουν ελάχιστη σχέση με τη φύση. Είναι πάντα ένα φαινόμενο που δημιουργείται από τον άνθρωπο, επειδή εξαπλώνονται με την κυκλοφορία των αγαθών και των ανθρώπων. Η βουβωνική πανώλη μεταφέρθηκε στην Ευρώπη από την Ανατολή και κυκλοφόρησε με το εμπόριο. Κάποιοι λένε ότι οι σταυροφορίες αποτέλεσαν έναν φορέα διάδοσης. Εξαφάνισε περισσότερο από το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού και δημιούργησε μια τρομερή αναταραχή σε δύο επίπεδα. Πρώτον, ο μεγάλος αριθμός θανάτων έκανε πολλούς ανθρώπους να αδιαφορήσουν για τον κίνδυνο της μόλυνσης, νιώθοντας ότι η ζωή ήταν τόσο επισφαλής που ήταν προτιμότερο να τη ζήσουν. Επιπλέον, το γεγονός ότι πέθαναν τόσοι πολλοί άνθρωποι προκάλεσε την κατάρρευση της κλειστής οικονομίας που κυριαρχούσε κατά τον Μεσαίωνα. Καθώς τα χωράφια έμεναν άδεια, οι άνθρωποι μετακινούνταν από τόπο σε τόπο, καταλαμβάνοντας γη. Στις αστικές περιοχές το κόστος εργασίας αυξανόταν, οι κοινωνικές διαμαρτυρίες κλιμακώνονταν. Για ένα διάστημα, λόγω της έλλειψης εργατικού δυναμικού, οι εργάτες των πόλεων πήραν το πάνω χέρι. Σύντομα, όμως, άρχισε η αντίδραση, με απόπειρες ακόμη και επιβολής νέων μορφών δουλείας.

Ιστορικά, οι επιδημίες έχουν επίσης προκαλέσει διώξεις. Ξεκινώντας από τον 14ο αιώνα, οι επιδημίες βουβωνικής πανώλης έγιναν αφορμή για τις σφαγές των Εβραίων, οι οποίοι κατηγορήθηκαν για τη διάδοση της μόλυνσης. Αργότερα, τον 15ο αιώνα, υπήρξε μια άλλη μεγάλη επιδημία, η σύφιλη. Τα πρώτα κρούσματα εμφανίστηκαν το 1485 στη Νάπολη, κατά τη διάρκεια της γαλλικής κατοχής της πόλης. Έτσι, οι Ναπολιτάνοι την αποκαλούσαν «γαλλική ασθένεια», ενώ οι Γάλλοι την αποκαλούσαν «ναπολιτάνικη ασθένεια». Τελικά οι ιθαγενείς Αμερικανοί κατηγορήθηκαν για τη σύφιλη. Υποστηρίχθηκε ότι οι σύντροφοι του Κολόμβου την έφεραν από τον «Νέο Κόσμο». Επομένως, η ομιλία του Τραμπ για τον Covid ως «κινεζική ασθένεια» εντάσσεται σε μια μακρά ιστορία [αναζήτησης] αποδιοπομπαίων τράγων.

Ένας άλλος επίμονος παράγοντας είναι ότι οι επιδημίες εξαπλώνονται ιδιαίτερα εκεί όπου οι άνθρωποι έχουν εξαθλιωθεί και αποδυναμωθεί από τον υποσιτισμό ή από τον πόλεμο. Αυτό συνέβη στην περίπτωση του Μαύρου Θανάτου και της μεγάλης επιδημίας γρίπης που ακολούθησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και το είδαμε ξανά πρόσφατα, καθώς η εξαθλίωση που προκλήθηκε σε πολλές αφρικανικές χώρες από τα προγράμματα λιτότητας που επέβαλε το ΔΝΤ τη δεκαετία του 1980 προκάλεσε επιδημίες μηνιγγίτιδας, χολέρας, γαστρεντερικών ασθενειών και αργότερα του Έμπολα. Στη Λατινική Αμερική είδαμε τον δάγκειο πυρετό, τον Ζίκα. Στην Ασία είδαμε τη γρίπη των πτηνών και τον SARS. Η διαφορά είναι ότι τώρα πεθαίνουν άνθρωποι και στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ και γι’ αυτό δίνεται μεγάλη προσοχή. Αλλά θα ήταν μια ψευδαίσθηση να πιστεύουμε ότι οι επιδημίες θα μπορούσαν να εξαπλωθούν σε όλο τον κόσμο και να μην επηρεάσουν την Ευρώπη ή τις ΗΠΑ.

Η παραγωγή ασθενειών αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Δεν μπορείς να έχεις ένα καπιταλιστικό σύστημα που διαχωρίζει συστηματικά τους ανθρώπους από τις συνθήκες αναπαραγωγής τους, που εξαθλιώνει και εξαρθρώνει τους ανθρώπους και καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον, χωρίς την εμφάνιση νέων ασθενειών. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι με την κλιματική αλλαγή, τα ζώα, τα έντομα, καθώς και τα βακτήρια που εμφανίζονται τυπικά σε ορισμένες γεωγραφικές περιοχές μετακινούνται τώρα σε άλλες τοποθεσίες. Έτσι, οι επιδημίες είναι ένα σύμπτωμα μιας ευρύτερης ασθένειας που επηρεάζει ολόκληρο το σύστημα.

Ένα ερώτημα που προκύπτει από τη συζήτησή μας είναι ότι ως απάντηση στον Μαύρο Θάνατο στην Ευρώπη υπήρξε μια αντίδραση από την άρχουσα τάξη με την προσπάθεια περαιτέρω υποταγής των ανθρώπων. Ήθελαν να αφαιρέσουν τις όποιες ελευθερίες είχαν αποκτηθεί κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου. Υπήρξαν οι περιφράξεις των κοινών γαιών και το κυνήγι μαγισσών. Η στιγμή στην οποία βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή, μας δίνει την ευκαιρία να απελευθερωθούμε και να θέσουμε βαθύτερα ερωτήματα, αλλά θα πρέπει επίσης να είμαστε πολύ συνειδητοποιημένοι ότι εκείνοι που έχουν τον περισσότερο πλούτο και δύναμη θα χρησιμοποιήσουν όποια εργαλεία και μέσα έχουν στη διάθεσή τους για να μας υποτάξουν περαιτέρω και μάλιστα να επινοήσουν νέες μορφές υποταγής που ακόμη δεν γνωρίζουμε;

Ναι, βλέπουμε ήδη πώς ο Πρόεδρος ουσιαστικά υποκινεί έναν φυλετικό πόλεμο, συμμαχώντας με τους λευκούς ρατσιστές που βγαίνουν τώρα στη φόρα, όπως δείχνουν οι απαγχονισμοί και οι συνεχείς επιθέσεις σε διαδηλωτές. Όπως έχουν δείξει μαύροι μελετητές και ακτιβιστές, όπως η Michelle Alexander στο The New Jim Crow, παρά την επίσημη κατάργησή της, η δουλεία αναδιαρθρώνεται συνεχώς, πρώτα με το Jim Crow και μετά με τη μαζική φυλάκιση. Πρέπει λοιπόν να είμαστε σε επαγρύπνηση, για να διασφαλίσουμε ότι οι μεταρρυθμίσεις δεν θα καταλήξουν να είναι μια αναδιάρθρωση του τρόπου οργάνωσης των φυλετικών διακρίσεων. Είναι σαφές ότι η πραγματική αλλαγή θα επέλθει όχι μόνο όταν καταργηθεί το αστυνομικό σύστημα, αλλά όταν εξαλειφθεί πλήρως η υποτίμηση της ζωής των μαύρων, η οποία διαμορφώνει πλέον την κοινωνική πολιτική από τη στέγαση μέχρι την εκπαίδευση, την υγειονομική περίθαλψη και το λεγόμενο σύστημα «δικαιοσύνης».

Πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι γιατί υπάρχει ένα τμήμα του πληθυσμού στις Ηνωμένες Πολιτείες που έχει πλουτίσει από την κλεμμένη γη και την υποδούλωση των ανθρώπων και δεν θα σταματήσει μπροστά σε τίποτα για να μην χάσει τα προνόμιά του. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, στις Ηνωμένες Πολιτείες, εξακολουθεί να υπάρχει η θανατική ποινή, η οποία είναι το σύστημα στήριξης μιας κοινωνίας δούλων. Βλέποντας τον τρόπο με τον οποίο χορηγείται, ποιος σε αυτή τη χώρα εκτελείται, καταλαβαίνετε ότι η κληρονομιά της δουλείας είναι ακόμα εδώ.

Η θετική εξέλιξη είναι ότι η κατάσταση έκτακτης ανάγκης που δημιούργησε ο Covid-19 και το γεγονός ότι η επιδημία άφησε τόσους πολλούς ανθρώπους χωρίς πόρους, οδηγεί στη συνειδητοποίηση ότι αυτό το σύστημα δεν είναι βιώσιμο και ότι δεν μπορούμε να οικοδομήσουμε μια καλύτερη κοινωνία παρά μόνο με συλλογική δράση.

Είναι εντυπωσιακό το πώς σε όλη τη χώρα οι άνθρωποι οργανώνονται πλέον όχι μόνο για την παροχή αμοιβαίας βοήθειας, αλλά με στόχο τη δημιουργία μακροπρόθεσμων αλλαγών. Στη Νέα Υόρκη, εκτός από την οργάνωση της αλληλοβοήθειας, όπως μου είπαν, υπάρχουν λαϊκές συνελεύσεις, που φέρνουν κοντά ανθρώπους που αγωνίζονται για τη στέγαση, για την αποχρηματοδότηση της αστυνομίας και για την υποστήριξη των ανθρώπων που βρίσκονται στη φυλακή. Μια πρόκληση είναι να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο οργανώνουμε την καθημερινή μας αναπαραγωγή. Όπως έχω γράψει στο Επαναμαγεύοντας τον κόσμο, για να μπορέσουμε να συνεχίσουμε έναν μακροχρόνιο αγώνα πρέπει να δημιουργήσουμε μια νέα, πιο συνεργατική αναπαραγωγική υποδομή.

Έχω ένα τελευταίο ερώτημα, το οποίο αφορά στο ότι βλέπω προσωπικά στους ανθρώπους με τους οποίους έχω συνδεθεί, μια πραγματικά απτή προσπάθεια να διεκδικήσουμε το σώμα, και ιδιαίτερα να διεκδικήσουμε την αυτονομία των γυναικών. Στο έργο σας λέτε ότι ο έλεγχος των γυναικών πάνω στην ικανότητά τους να αναπαράγονται έχει αφαιρεθεί από αυτές μέσω της ιατρικοποίησης του τοκετού και άλλων πολιτικών. Αλλά τώρα βλέπω μια πραγματική συλλογική προσπάθεια να διεκδικήσουμε τις προγονικές παραδόσεις, τη γνώση και τη σοφία, και αυτή είναι μόνο μία εκδήλωση. Θα ήθελα λοιπόν να σας ρωτήσω, ποια είναι μερικά απτά παραδείγματα που έχετε δει, όπου οι άνθρωποι διεκδικούν το σώμα;

Ένα παράδειγμα είναι ο αγώνας που διεξάγεται όχι μόνο για την υπεράσπιση του δικαιώματος στην άμβλωση, αλλά και ενάντια σε αυτό που ορισμένοι εθνικοί υπέρμαχοι της υγείας έχουν αποκαλέσει «ποινικοποίηση της εγκυμοσύνης», δηλαδή ένα σύνολο πολιτικών που πρακτικά τιμωρούν τις γυναίκες, ιδίως τις μαύρες γυναίκες, αν αποφασίσουν να αποκτήσουν παιδί. Αυτό συμβαίνει επειδή αρκετές πολιτείες έχουν θεσπίσει νόμους για την προστασία του εμβρύου που ποινικοποιούν ο,τιδήποτε κάνει μια γυναίκα και μπορεί να θεωρηθεί ότι θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του εμβρύου. Γυναίκες, για παράδειγμα, που είχαν τροχαίο ατύχημα ή έκαναν χρήση ακόμη και νόμιμων ναρκωτικών ουσιών έχουν συλληφθεί επειδή θέτουν σε κίνδυνο το έμβρυο. Και τώρα σε ορισμένες πολιτείες οι γιατροί πρέπει να επικοινωνούν με την αστυνομία αν η εξέταση αίματος μιας εγκύου γυναίκας φαίνεται ύποπτη. Οι οργανώσεις μαύρων γυναικών και το κίνημα για την αναπαραγωγική δικαιοσύνη έχουν καταγγείλει αυτές τις πρακτικές. Και έχουν επίσης ενθαρρύνει τις γυναίκες να πηγαίνουν στο νοσοκομείο για να γεννήσουν συνοδευόμενες από μια «doula», μια συνήγορο, για να διασφαλίσουν ότι τους παρέχεται η κατάλληλη φροντίδα και ότι τους φέρονται με σεβασμό. Υπάρχει επίσης, όπως είπατε, μια μεγάλη κυκλοφορία γνώσεων και πρακτικών σχετικά με πιο ολιστικές μορφές υγειονομικής περίθαλψης και μια υγιής δυσπιστία απέναντι στην ιδρυματική ιατρική. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να κατασκευάσουμε μορφές κοινοτικού ελέγχου της περίθαλψης που μας παρέχεται στα νοσοκομεία, στις κλινικές, ώστε να μην αντιμετωπίζουμε μόνοι μας ένα ιατρικό σύστημα που είναι οργανωμένο κατά βάση για το κέρδος.

Θυμίζω εδώ το λαϊκό κίνημα για την υγεία που αναπτύχθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες στα μέσα του 19ου αιώνα, το οποίο είχε ένα σύνθημα: «κάθε άνθρωπος ένας γιατρός». Προήλθε από τη δυσπιστία των ανθρώπων απέναντι στο ιατρικό επάγγελμα. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι οι γιατροί νοιάζονταν μόνο για τα χρήματά τους, οπότε ξεκίνησαν αυτό το κίνημα, το οποίο για μεγάλο χρονικό διάστημα σταμάτησε τη διαδικασία αδειοδότησης.

Ένα ζήτημα που σήμερα χρειάζεται μεγαλύτερη προσοχή είναι η υγεία των παιδιών. Επισήμως, σήμερα, οκτώ εκατομμύρια παιδιά υποβάλλονται σε θεραπεία για ψυχικές διαταραχές και τους χορηγούνται καθημερινά χάπια κατά της κατάθλιψης, ή της υπερκινητικότητας, ή της ελλειμματικής προσοχής. Πιστεύω ότι αυτός είναι ένας τρόπος ιατρικοποίησης ενός κοινωνικού προβλήματος, το οποίο είναι η μείωση του χρόνου και των πόρων που διατίθενται στα παιδιά αυτής της κοινωνίας, τόσο στο σπίτι όσο και στα σχολεία, καθώς όλα τα δημιουργικά προγράμματα του δημόσιου σχολείου έχουν καταργηθεί και η διδασκαλία αφορά πλέον κυρίως τις εξετάσεις.

Για να θεραπεύσουμε και να ελέγξουμε τα σώματά μας πρέπει επίσης να αλλάξουμε τη γεωργία και να βάλουμε τέλος στα βασανιστήρια των ζώων που είναι πλέον η πραγματικότητα της κτηνοτροφίας. Αν οι άνθρωποι γνώριζαν τις φρικτές συνθήκες κάτω από τις οποίες ζουν τα ζώα, νομίζω ότι η βιομηχανία κρέατος θα κατέρρεε. Υπάρχουν ζώα που δεν σηκώνονται ποτέ στα πόδια τους από τη στιγμή που γεννιούνται μέχρι τη στιγμή που σφάζονται επειδή έχουν υποστεί τόση πάχυνση που τα κόκαλά τους δεν σηκώνουν το βάρος τους. Θα πρέπει να μας απασχολεί και εμάς αυτή η σκληρότητα γιατί είμαστε οι επόμενοι στη σειρά. Η βία και η αδικία είναι αδιαίρετες. Από τη στιγμή που αποδέχεστε τόση βαρβαρότητα εναντίον κάποιων ζωντανών όντων, αναπόφευκτα θα επεκταθεί και πέρα από αυτά.

Η εμπειρία του Covid, η αντιμετώπιση του μαζικού θανάτου και η προφανής αδυναμία του συστήματος να την αντιμετωπίσει, θα επιφέρει πραγματική αλλαγή; Αυτό είναι το ερώτημα που όλοι θέτουν τώρα. Το βέβαιο είναι ότι ένα νέο κίνημα αναπτύσσεται, ωθούμενο από την απέχθεια κατά της αστυνομικής βίας και του θεσμικού ρατσισμού, αλλά και υποκινούμενο από τη συνειδητοποίηση ότι ο καπιταλισμός δεν εγγυάται την αναπαραγωγή μας, ότι αποτελεί απειλή για όποιον δεν είναι ιδιοκτήτης πλούτου και ότι πρέπει να πάρουμε τον έλεγχο των βασικών στοιχείων της ζωής μας, να αρνηθούμε να διαχωριστούμε από τους άλλους ανθρώπους και να αρνηθούμε να οικοδομήσουμε την ευημερία μας πάνω στον πόνο των άλλων.

Αυτό παραπέμπει στον τίτλο του βιβλίου σας, ο οποίος είναι τόσο όμορφος και συμπυκνώνει την προοπτική σας: Πέρα από την επιφάνεια του δέρματος, που σημαίνει ότι ο πόνος στον οποίο αναφερθήκατε, η βία που ασκείται εναντίον του ζωικού κόσμου, δεν είναι κάτι διακριτό από εμάς. Το τρώμε αυτό και, όπως λένε, «είσαι αυτό που τρως». Θέλω όμως να πω ότι επεκτείνετε την ιδέα του ίδιου του σώματος πολύ παραπέρα από τον εαυτό που έχει κατασκευαστεί κάτω από ένα είδος μετα-διαφωτιστικής καπιταλιστικής αποικιοκρατικής νοοτροπίας.

Ναι. [Το σώμα] μάς συνδέει με άλλους ανθρώπους, με τη φύση, με τα ζώα.

Το αυτοδημιούργητο άτομο δεν υπάρχει και αν υπήρχε θα ήταν ο φτωχότερος άνθρωπος. Η ιδέα του μοναχικού ατόμου είναι αυτή του ατόμου που μπορεί εύκολα να νικηθεί. Οι ΗΠΑ έχουν τελειοποιήσει την επιστήμη της διαίρεσης των ανθρώπων. Η κινηματογραφική βιομηχανία, τα τηλεοπτικά προγράμματα παρουσιάζουν πάντα τον «άλλο» ως απειλή. Έτσι υποτίθεται ότι πρέπει να σκεφτόμαστε πρώτα τους εαυτούς μας. Είναι τρομακτικό να σκεφτεί κανείς ότι μια απάντηση στον Covid και στις διαμαρτυρίες μετά τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ ήταν μια πρωτοφανής αύξηση στην πώληση όπλων. Τρία εκατομμύρια όπλα αγοράστηκαν τους τελευταίους τρεις μήνες, πολλά από αυτά από ανθρώπους που δεν είχαν ποτέ όπλο.

Ωστόσο, απομονωμένοι είμαστε ήδη ηττημένοι. [Αντίθετα], μαζί με άλλους ανθρώπους όχι μόνο η δύναμή μας, αλλά και η φαντασία μας για το τι είναι δυνατό να γίνει επεκτείνεται. Το ισχυρό, απελευθερωτικό συναίσθημα που έχουμε όταν διαδηλώνουμε μαζί με άλλους ανθρώπους, όπως συνέβη τις τελευταίες εβδομάδες, προέρχεται από αυτή την αίσθηση ότι το σώμα μας, η ζωή μας επεκτείνεται, ότι κάτι νέο αναπτύσσεται, ότι η αλλαγή είναι δυνατή.

Απολύτως, και θα το αφήσω εκεί, Σύλβια. Νομίζω ότι καλύψαμε τα πάντα. Εξηγήσατε και αναλύσατε κάθε σημείο για το οποίο ήθελα να σας μιλήσω, οπότε σας ευχαριστώ πραγματικά για το χρόνο σας. Θέλω απλώς να πω ότι το βιβλίο σας Beyond the Periphery of the Skin, που εκδόθηκε από την PM Press, είναι απίστευτο και φυσικά το βιβλίο σας Ο Κάλιμπαν και η μάγισσα είναι εξαιρετικά σημαντικό. Ήταν σημαντικό για εμένα τουλάχιστον, το έχω αναφέρει πολλές φορές στη δουλειά μου, οπότε πρέπει να σας ευχαριστήσω για όλα όσα έχετε κάνει.

Ευχαριστώ επίσης όλους τους ανθρώπους που βοήθησαν το έργο μου, το οποίο πάντα εμπνέεται από τις συλλογικές εμπειρίες και από τα γραπτά και τους αγώνες πολλών ανθρώπων.

~

Η Silvia Federici είναι φεμινίστρια συγγραφέας, δασκάλα και αγωνίστρια. Το 1972 ήταν συνιδρύτρια της Διεθνούς Φεμινιστικής Κολεκτίβας που ξεκίνησε την εκστρατεία «Μισθοί για την οικιακή εργασία». Στα βιβλία της περιλαμβάνονται τα εξής: Witches, Witch-Hunting, and Women, Caliban and the Witch, Re-enchanting the World και Revolution at Point Zero. Είναι ομότιμη καθηγήτρια κοινωνικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Hofstra στο Hempstead της Νέας Υόρκης.

Ο Patrick Farnsworth είναι συνεντευκτής μακράς διάρκειας και οικοδεσπότης του Last Born In The Wilderness, ενός podcast που κυκλοφορεί σε εβδομαδιαία βάση και καλύπτει μια ευρεία θεματολογία, όπως η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή, η ριζοσπαστική πολιτική θεωρία και πρακτική, ο ανιμισμός, τα ψυχεδελικά και τα τρέχοντα γεγονότα. Είναι ο συγγραφέας του βιβλίου We Live in the Orbit of Beings Greater Than Us [Ζούμε στην τροχιά όντων μεγαλύτερων από εμάς], το οποίο εκδόθηκε από την Gods&Radicals Press.

Παραπομπές:

[1] Federici, S. (2014). Ο Κάλιμπαν και η μάγισσα: Γυναίκες, σώμα και πρωταρχική συσσώρευση (μτφ. Γραμμένου, Ι., Γυιόκα, Λ., & Μπίκας, Π.). Αθήνα: Εκδόσεις των Ξένων.

[2] Federici, S. (2023). Πέρα από την επιφάνεια του δέρματος: Αναθεωρώντας, ανακατασκευάζοντας και ανακτώντας το σώμα στον σύγχρονο καπιταλισμό (μτφ. Γιούλη, Τσ., Νίκη & Stagger). Αθήνα: Traverso Antifa.