Κείμενο: Αντώνιος Καπετάνιος, δασολόγος-περιβαλλοντολόγος (ειδικευμένος στο αστικό πράσινο). Από το βιβλίο του “ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ. Το κοσμοείδωλο της ανάπτυξης και το μέλλον της γης”, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 2019).
«Τώρα στεγνώσανε οι άνθρωποι και γινήκανε σαν ξερίχια από τον πολιτισμό!
Πάνε τα καλά χρόνια»
(Το Αϊβαλί η πατρίδα μου, Φώτης Κόντογλου)
Η κρίση του περιβάλλοντος, με την καταστροφή της φύσης και την κλιματική αλλαγή, είναι απότοκο της κρίσης του ανθρώπου, η οποία είναι χρόνια και συνεχώς επιδεινούμενη, και φτάνει σήμερα να γίνεται τραγική λόγω της συσσώρευσης της αρνητικής ανθρώπινης δράσης και του αρνητικού κορεσμού του συστήματος της γης. Η συνεχής αύξηση του πληθυσμού της γης, καθώς και η εξέλιξη του ανθρώπου σε σχέση με τον τρόπο ζωής του και τις απαιτήσεις του, στα πλαίσια του επικρατούντος καπιταλιστικού συστήματος διακυβέρνησης, δημιουργεί την οριακότητα του φυσικού συστήματος στο ν’ ανταπεξέλθει στη συνεχή ανθρώπινη πίεση και στην ολοένα αυξανόμενη ανάγκη χρησιμοποίησης φυσικών πόρων κι εκμετάλλευσης των φυσικών στοιχείων. Ο άνθρωπος καταπίπτει ανεπίγνωστα με τον παθολογικό τρόπο λειτουργίας του πάνω στη γη, καθώς η χωρίς όριο λειτουργία του εξαντλεί τα όρια της γης.
Η διαμόρφωση της συγκεκριμένης νοοτροπίας και των συμπεριφορών του ανθρώπου ως προς την αντιμετώπιση της γης, εκκινείται από τον τρόπο σκέψης του και τον τρόπο της πρόσληψης/επεξεργασίας της παραγόμενης γνώσης. Η σκέψη του ανθρώπου σήμερα είναι διαζευκτική, δηλαδή διαχωρίζει και κατανέμει τη γνώση ̇ ταυτόχρονα δε και αναγωγική, δηλαδή ανάγει το πολύπλοκο σε απλό. Τούτη η διττή κατάσταση του νοείν, οδηγεί σε τρόπο του λειτουργείν ανθρωποκεντρικό κι εκμεταλλευτικό της γης. Διότι δε βλέπεται το όλον, το πράξιμο στη γη, αλλά το μερικό, η δραστηριοποίηση στο πεδίο, λειτουργώντας ο άνθρωπος βάσει διαχωρισμένων και κατανεμημένων γνώσεων, έχοντας αποσυνδεθεί από τις θεμελιώδεις και σφαιρικές γνώσεις, αυτές που κατευθύνονται στο επίπεδο της ολότητας. Οι τελευταίες αυτές γνώσεις διαμορφώνουν έναν ολιστικό χαρακτήρα διαχείρισης της γης, κάτι από τ’ οποίο είναι αποστασιοποιημένος ο σημερινός άνθρωπος.
Εστιασμένος κι αναλισκόμενος στη μερική και ειδική γνώση, και συμμετέχοντας στις επιμέρους εκφάνσεις της διαδικασίας παραγωγής, αποκτά νοοτροπία αποστασιοποίησης από την ευθύνη του όλου, πείθοντας τον εαυτό του ότι δεν είναι συμμέτοχος στη γενική βλάβη. Τούτο συμβαίνει, παρά το γεγονός ότι συμμετέχει σε στάδια της διαδικασίας ή γίνεται μάρτυρας της βλάβης που προκύπτει, αδιαφορώντας για το συνολικό αποτέλεσμα. Στον σκεπτικό και λειτουργικό του ορίζοντα δε βρίσκεται η «μεγάλη εικόνα», η Γη, μένοντας στα μέρη της, π’ αποτελούν πεδία εκμετάλλευσης. Και τούτη η νοοτροπία χρησιμοποίησης της γνώσης, της τεχνικής και της εργασίας διαμορφώνει έναν τρόπο ζωής που χαρακτηρίζεται από μονομέρεια και καθίσταται καταστροφικός για τη Γη!
Ζούμε στην εποχή της υπεραφθονίας της πληροφορίας, την οποία διαχειριζόμαστε κατανεμητικά σε γνωστικούς κλάδους, ώστε ειδικώς ν’ αξιοποιείται και να τυγχάνει της πλήρους εκμετάλλευσής της. Δημιουργείται ειδική γνώση, η οποία προσλαμβάνεται κι αξιοποιείται στο επίπεδο του πεδίου της χωρίς όμως τη συνδετική σκέψη που θα έκανε αυτή να διαχέεται και να προβάλλεται στο όλον, ώστε να είναι δυνατός ο αυτοέλεγχος και η αυτοκριτική, βάσει των συνεπειών στην ολότητα. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που δεν ξέρουμε ως ανθρωπότητα προς τα πού πηγαίνουμε!
Η ειδική, κατά μέρος κι αντικείμενο γνώση δεν αφομοιώνεται σ’ ένα γενικό κανονιστικό πλαίσιο, που θ’ αποτελέσει και την κατεύθυνση της ανθρωπότητας προς το μέλλον της. Τα διάφορα πεδία αλληλοεπηρεάζονται μεταξύ τους, χωρίς όμως ν’ αποκαλύπτονται, αφού οι κλειστοί δίοδοι της καινοτομίας και της ευρεσιτεχνίας κρατούν τα δικαιώματα της γνώσης εγκλωβισμένα, έτσι που τα κομμάτια του παζλ να μη συνευρίσκονται και να μη συνδέονται οργανικά, έχοντας συμβατική διασύνδεση, λειτουργούντα στα πλαίσια δεσμεύσεων κι απαγορεύσεων.
Τούτο το γεγονός συντελεί στο να κατευθύνεται η ανθρωπότητα σ’ ένα απροσδιόριστο «άπειρο» σε σχέση με την εξέλιξή της, που διαμορφώνεται στα πλαίσια της οικονομικής ανάπτυξης, με ρυθμούς αφάνταστα γρήγορους ̇ τόσο γρήγορους που και η ίδια η πράξη του ανθρώπου αδυνατεί να τους παρακολουθήσει, ώστε πλέον η πρόβλεψη για το τι έπεται, για το μέλλον στη Γη, να καθίσταται πρακτικά αδύνατη! Σε αυτό το γεγονός συντελούν οι εφαρμοζόμενες πολιτικές, οι οποίες κατευθύνονται από το κερδοσκοπικό σύστημα της αγοράς, που επιδιώκει όλο και πιο άμεσα και μεγαλύτερα οφέλη από την εφαρμογή της γνώσης.
Μήπως, υπό αυτή την έννοια, ο άνθρωπος έχει «χαθεί» στην εξέλιξή του, μήπως κατευθύνεται πλέον από επιλογές που δεν τις ελέγχει, κι έτσι καθίσταται επικίνδυνος για τον εαυτό του, για τον κόσμο, για τον πλανήτη, για τη ζωή στη γη;
Επισημαίνεται (αποσαφηνίζεται αν θέλετε) ότι οι φυσικοί κανόνες δεν αποτελούν κανονιστικό πλαίσιο λειτουργίας του φυσικού συστήματος, αλλά είναι νομοτέλεια. Επομένως, κάθε τι που συμβαίνει στη φύση είναι φυσικό και δεν είναι αποτέλεσμα κανονιστικής λειτουργίας, ενός κανόνα δηλαδή επιβαλλόμενου από τον άνθρωπο ή από τις συνθήκες της ζωής, που όμως τις διαμορφώνει ο άνθρωπος –τούτο, για παράδειγμα, που λέμε, ότι «η φύση αντιδρά» ή ότι «η φύση εκδικείται», είναι φυσικό επόμενο, προκύπτον ως αποτέλεσμα λόγω μιας αντίθετης με τους φυσικούς κανόνες πράξης του ανθρώπου. Τούτη τη διάσταση την είχαν επισημάνει κι εμπεδώσει οι αρχαίοι Έλληνες στα πλαίσια της φιλοσοφίας τους, θεωρώντας ότι η φύση είναι τοποθετημένη με τη μεριά της αλήθειας, ενώ ο ανθρώπινος νόμος με τη μεριά της σύμβασης, άρα της απλής γνώμης. Η φύση είναι το πραγματικό γεγονός, ενώ ο κανόνας του ανθρώπου είναι το φαινομενικό γεγονός. (…)
Ο άνθρωπος σ’ ένα τέτοιο σύστημα, οπού η ολότητα ως αρχή κυριαρχεί, λογίζεται και ο ίδιος μέρος της, έχοντας βεβαίως το ρόλο του διαχειριστή, αλλά του διαχειριστή για το όλον. Τα πρόσωπα στην κοινωνία της ολότητας εμφανίζονται ως ακέραια και μοναδικά, όμως το ενδιαφέρον και τη σημασία τους δεν την αποκτούν ως μονάδες ξεχωριστές, αλλά ως μέρη συνόλου. Δεν καταργούνται ως προσωπικότητες, ως αξίες, αλλά λειτουργούν στα πλαίσια της συνολικής αξίας, της κοινωνίας, έχοντας αναφορά στο όλον. Το ατομικό, το μερικό, αναδεικνυόμενο, προσφέρει/συνεισφέρει αναδεικνύοντας και πλουταίνοντας το όλον. Η ζωή του ανθρώπου βλέπεται στη ζωή της κοινωνίας, αποτελώντας αυτή τον καθρέπτη του. (…)
Πρέπει συνεργατικά να λειτουργήσει ο άνθρωπος, στα πλαίσια της κοινωνίας, χωρίς βεβαίως ν’ απομειώνεται ο ατομικός του ρόλος, η πρωτοβουλία του και η προσωπικότητά του. Αυτά θα εκφράζονται στα πλαίσια της δημιουργίας, που δίδει ποιοτικό πρόσημο στην πρόοδο του συνόλου, λειτουργούσα ως κοινωνία ανθρώπων ̇ κι όχι στην ατομική λειτουργία ως αυθύπαρκτη πράξη και μοναδική ενέργεια.
Λέγει σχετικά ο Αμερικανός μαθηματικός-φιλόσοφος Charles Eisenstein: «Διαφωνώ με εκείνους τους περιβαλλοντολόγους που λένε πως πρέπει να μάθουμε να ζούμε με λιγότερα. Στην πραγματικότητα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με περισσότερα: περισσότερη ομορφιά, περισσότερη τέχνη, περισσότερη μουσική, περισσότερους δεσμούς με την κοινότητα, περισσότερη ικανοποίηση, και με αντικείμενα που θα είναι λιγότερα σε αριθμό αλλά ανώτερα σε χρησιμότητα κι αισθητική. Τα φτηνοπράγματα που γεμίζουν τις ζωές μας σήμερα, όσο μεγάλη κι αν είναι η ποιότητά τους, το μόνο που κάνουν είναι να φτηναίνουν τη ζωή μας» (Eisenstein Ch., «Sacred Economics. Money, gift & society in the age of transition», North Atlantic Books, USA 2011, σελ. 28) − ο Εϊσενστέϊν προτείνει να μην απέχουμε από τον υλισμό, αλλά να τον αγκαλιάσουμε τιμώντας τα πράγματά μας αξιακά, ως αγαθά, αποδίδοντάς τα τη σημασία που τα πρέπει ̇ με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουμε να διατηρήσουμε ένα επίπεδο παραγωγής στη γη και μιαν ισορροπία του μέτρου, γενόμενοι μέτοχοι και καταναλωτές ποιοτήτων, που θα τις διαφυλάττουμε με την αξία του αγαθού, κι όχι να είμαστε υπερκαταναλωτές ανοίκειων κι άχρηστων προϊόντων της βιομηχανικής παραγωγής, που δημιουργούν βουλιμική εξάρτηση με τη χρήση τους.
Πρέπει, εν κατακλείδι, το οικονομείν, κατά την έννοια που το έθεσε ο Αριστοτέλης, ως συμπεριφορά διαχειριστή κι όχι λογιστή, να καθορίσει τον τρόπο λειτουργίας του ανθρώπου στη γη. Το οικονομείν, ως φιλοσοφία και τρόπος ζωής, πρέπει να μεταφέρεται από τον άνθρωπο σε όλο το σύστημα της γης, καθορίζοντας την πορεία της.
