Του Richard Sandbrook, συγγραφέα και ομότιμου καθηγητή πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο.
Μία μαρξιστική κριτική της θεωρητικής προσέγγισης του Karl Polanyi (Καρλ Πολάνυι) που πρόσφατα διάβασα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει τίποτα κακό σε αυτήν που να μην μπορεί να διορθωθεί με μια μεγάλη έγχυση βασικών μαρξιστικών εννοιών. Πρόκειται για ένα άρθρο του Benjamin Selwyn και του Satoshi Miyamura στο περιοδικό The New Economy, στο οποίο παρουσιάζουν μια εντυπωσιακή κατανόηση των πολανικών καθώς και των μαρξιστικών κατηγοριών. Ωστόσο, στην κριτική τους, δεν σκέφτονται ποτέ γιατί ο Πολάνυι, ο οποίος γνώριζε καλά και συμπαθούσε τον μαρξισμό, προχώρησε τελικά σε ρήξη με αυτόν για να χαράξει τη δική του αναλυτική πορεία. Δεν είχε, άραγε, αρκετά καλούς λόγους για να το κάνει αυτό;
Πιστεύω ότι ο Πολάνυι είχε πραγματικά βάσιμους λόγους για τον σκεπτικισμό του προς τον μαρξισμό. Το ώριμο έργο του (ξεκινώντας με τον Μεγάλο Μετασχηματισμό το 1944) προωθεί ορισμένα επιχειρήματα που θα μπορούσε να δώσει ο Πολάνυι ως απάντηση σε αυτή τη κριτική. Οι ειδικοί της πρώιμης περιόδου του Πολάνυι θα μπορούσαν αναμφίβολα να επεκταθούν σε αυτά τα σημεία και να προσθέσουν κι άλλα.
Οι Selwyn και Miyamura υποστηρίζουν ότι η μαρξιστική θεωρία έχει ανώτερη ερμηνευτική ή κανονιστική ισχύ σε σχέση με την προσέγγιση του Πολάνυι σε τέσσερις σημαντικούς τομείς:
〉 Η έννοια της εκμετάλλευσης στον Μαρξ είναι το κλειδί για την κατανόηση του καπιταλισμού – όχι η πιο αδύναμη έννοια της εμπορευματοποίησης του Πολάνυι.
〉 Ο Πολάνυι αποτυγχάνει να κατανοήσει ότι η τάξη αποτελεί μια κρίσιμη έννοια στην παραγωγή και αναπαραγωγή του καπιταλισμού και ότι η εργατική τάξη κατέχει έναν κρίσιμο ρόλο.
〉 Ο Πολάνυι αποτυγχάνει να παράσχει «μια γενική θεωρία του καπιταλισμού».
〉 Ο Πολάνυι υιοθετεί μια διφορούμενη έννοια του σοσιαλισμού. Ειδικότερα, αμφιταλαντεύεται για τον ρόλο των αγορών σε μια σοσιαλιστική κοινωνία.
Αυτή η κριτική, εάν γινόταν αποδεκτή, θα υπονοούσε ότι τα κεντρικά χαρακτηριστικά της πολανικής ανάλυσης είναι λανθασμένα και ότι θα έπρεπε να εγκαταλειφθούν ή σε μεγάλο βαθμό να αντικατασταθούν από μαρξιστικά. Όμως τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι.
Ως απάντηση, ο Πολάνυι θα μπορούσε κάλλιστα να ξεκινήσει επισημαίνοντας ότι ο μαρξισμός, όπως και ο φιλελευθερισμός, πέφτει θύμα της οικονομιστικής πλάνης. Φυσικά, ο φιλελευθερισμός εστιάζει στο άτομο, ενώ ο μαρξισμός παρουσιάζει τον άνθρωπο ως ζώο κοινωνικό. Ωστόσο, και οι δύο αντιλαμβάνονται το οικονομικό σύστημα –τον καπιταλισμό– ως μια ανεξάρτητη σφαίρα που υπόκειται στους δικούς της νόμους κίνησης και στα δικά της ιδιόμορφα οικονομικά κίνητρα. Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο αντιμετωπίζει τον καπιταλισμό ως έναν ιδεατό τύπο (με όρους του Βέμπερ) και επιχειρεί να αναλύσει τους νόμους της κίνησής του. Ο τρόπος παραγωγής έχει κεντρική θέση στη μαρξιστική ανάλυση. Στην πιο χυδαία εκδοχή του μαρξισμού, η οικονομική βάση καθορίζει το εποικοδόμημα, ενώ στις πιο ελαφριές εκδοχές, για παράδειγμα στον Γκράμσι, η πολιτική ασκεί κάποια ανεξαρτησία στη διαμόρφωση των ταξικών αγώνων. Ανεξάρτητα από αυτό, οι μαρξιστές ορίζουν τις τάξεις, τις οποίες κατανοούν ως τους πρωταρχικούς παράγοντες της ιστορικής αλλαγής, ως προς τη σχέση τους με τα μέσα παραγωγής. Επιπλέον, όταν οι τάξεις (κυρίως η αστική τάξη και το προλεταριάτο) αναπτύσσουν ταξική συνείδηση, το κάνουν με βάση τα κοινά οικονομικά συμφέροντα.
Ο Πολάνυι απέρριψε αυτή την οικονομιστική προοπτική, πιστεύοντας ότι η υποχρέωση που ο καθένας και η καθεμιά νιώθει προς την κοινωνία, οι σκέψεις σε σχέση με το καθεστώς, τα θρησκευτικά ζητήματα καθώς και πολλά άλλα ιδανικά υπήρξαν επίσης βασικά κίνητρα της ανθρώπινης δράσης – και όχι απλώς διάφορες «ψευδείς συνειδήσεις». Είναι κρίμα που οι Selwyn και Miyamura αποτυγχάνουν να αντιμετωπίσουν αυτό το κρίσιμο σημείο, αλλά οι αναγνώστες μπορούν να αξιολογήσουν την εγκυρότητα της κριτικής του Πολάνυι.
Η εξέταση τού αν η εκμετάλλευση ή η εμπορευματοποίηση είναι το κλειδί για την κατανόηση του καπιταλισμού είναι σαφώς ένα τεράστιο θέμα. Οι μαρξιστές υποθέτουν ότι η βασική αντίφαση στον καπιταλισμό εμφανίζεται στο σημείο παραγωγής, ενσωματωμένη τελικά στη σύγκρουση μεταξύ του προλεταριάτου και της αστικής τάξης. Ο σοσιαλισμός αναδύεται από αυτή τη βασική αντίφαση.
Ο Πολάνυι, αντιθέτως, αντιλαμβάνεται τις εγγενείς εντάσεις μέσα στον καπιταλισμό να προκύπτουν όχι μόνο στην παραγωγική διαδικασία αλλά ευρύτερα στην κοινωνία, καθώς διάφορες τάξεις και ομάδες αντιδρούν στους τραύματα που προκαλούνται στον κοινωνικό ιστό από την εμπορευματοποίηση τέτοιων «πλασματικών» εμπορευμάτων όπως η εργασία, η γη και το χρήμα. Η κίνηση προς τη φιλελευθεροποίηση της οικονομικής αγοράς γεννά μία αντίθετη κίνηση κοινωνικής προστασίας. Μπορούμε να δεχθούμε πως ο Πολάνυι δεν είναι πειστικός στον ισχυρισμό ότι αυτή η αντι-κίνηση είναι μια οργανική και αυθόρμητη απάντηση της κοινωνίας στον παρεμβατικό και αρπακτικό καπιταλισμό. Αλλά, πέρα από την οργανική έννοια της κοινωνίας, αυτή η «διπλή κίνηση» για την οποία μιλά ο Πολάνυι γίνεται ένα ισχυρό εργαλείο για την κατανόηση της κοινωνικοπολιτικής δυναμικής του καπιταλισμού. Σε αυτό το σημαντικό σημείο, ο Πολάνυι προσφέρει μια θεωρία για τον καπιταλισμό μέσω της εστίασής του στην εμπορευματοποίηση – παρότι είναι επίσης αλήθεια ότι η τεχνολογική-ντετερμινιστική του εξήγηση για την προέλευση της κοινωνίας της αγοράς δεν είναι ικανοποιητική.
Επιπλέον, η «διπλή κίνηση» έχει επίσης αντέξει στη δοκιμασία του χρόνου καλύτερα από το παράδειγμα της ταξικής πάλης του Μαρξ. Για τους μαρξιστές, το προλεταριάτο είναι η καθολική τάξη της οποίας η δράση θα επιφέρει τον σοσιαλισμό. Αυτή η εστίαση είχε νόημα κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης. Αλλά σήμερα, όταν η οργανωμένη εργατική τάξη αποτελεί ένα συρρικνούμενο μέρος του πληθυσμού στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες και κατά πολύ μικρότερο από τον άτυπο τομέα ακόμη και στις βιομηχανικές χώρες του Παγκόσμιου Νότου, η εστίαση στο προλεταριάτο και την ιστορική του αποστολή είναι ξεπερασμένη. Η γενικότερη έννοια του Πολάνυι για την αντι-κίνηση είναι, συγκριτικά, πολύ πιο σχετική με τις σημερινές πολιτικές αντιστοιχίες. Όχι μόνο ο Πολάνυι δεν υποθέτει ότι οι τάξεις είναι η κινητήρια δύναμη της κοινωνικής αλλαγής ούτε επιλέγει το προλεταριάτο ως τον κύριο παράγοντα, αλλά και η αντίληψή του για την αντι-κίνηση συνεπάγεται την αναγκαιότητα ευρείων κοινωνικών και διακοινοτικών συμμαχιών για την επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής. […]
Αν και το έργο του Πολάνυι μπορεί δικαίως να δεχτεί κριτική για διάφορες ελλείψεις, ελπίζω ότι μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι ο τρόπος για να βελτιωθεί η ανάλυσή του δεν είναι με το να αντικαταστήσουμε τις βασικές του έννοιες με τις αντίστοιχες μαρξιστικές.
Βιβλία του Καρλ Πολάνυι στα ελληνικά:
→ https://biblionet.gr/%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%89%CF%80%CE%BF/?personid=48976
Δείτε επίσης: