Ποιος θα φυλάει τους φύλακες; Η άμεση δημοκρατία ως δυσπιστία προς την εξουσία

0

Εν όψει εκλογών δημοσιεύουμε στο Αυτολεξεί μια σειρά αρθρών στον φάκελο Εκλογές. Η θέληση για άμεση δημοκρατία και κοινωνικό έλεγχο, μπορεί να σημαίνει όχι απλώς εμπιστοσύνη στους πολλούς, αλλά κυρίως δυσπιστία προς κάθε εξουσία. Το ακόλουθο άρθρο του συντάκτη μας Γιάβορ Ταρίνσκι πρωτοδημοσιεύτηκε στο libcom.org και διασαφηνίζει αυτή την κρίσιμη διάσταση.

«Δεν υπάρχει πλέον κανένας έλεγχος στην πολιτική ζωή, δεν υπάρχουν κυρώσεις πέραν εκείνων του ποινικού κώδικα, ο οποίος, όπως έδειξαν διάφορες “υποθέσεις”, λειτουργεί όλο και λιγότερο. Εν πάση περιπτώσει, σε μια τέτοια κατάσταση τίθεται το ερώτημα, όπως πάντα: “Και γιατί στο διάβολο οι ίδιοι οι δικαστές ή οι ‘επόπτες’ τους να εξαιρούνται από τη γενική διαφθορά και για πόσο καιρό; Ποιος θα φυλά τους φύλακες;» [1]  ~Κορνήλιος Καστοριάδης

Η ιδέα της λαϊκής αυτοδιεύθυνσης δεν στηρίζεται σε κάποια πίστη στην έμφυτη ανθρώπινη καλοσύνη, αλλά στην ακλόνητη πεποίθηση ότι η εξουσία πρέπει να βρίσκεται υπό συνεχή έλεγχο.

Εδώ και πολύ καιρό υπάρχει αυτή η επίμονη και βαθιά ριζωμένη ιδέα ότι η άμεση δημοκρατία ή η λαϊκή αυτοδιεύθυνση είναι αδύνατο να επιτευχθεί σε ολόκληρη την κοινωνία επειδή οι άνθρωποι δεν είναι αρκετά καλοί. Μια από τις παλαιότερες εκφράσεις αυτού του επιχειρήματος μπορεί να βρεθεί στα έργα του μεγάλου Ελβετού στοχαστή Ζαν-Ζακ Ρουσσώ. Υποστηρίζει στο magnum opus του, Το κοινωνικό συμβόλαιο, ότι «αν υπήρχε ένας λαός θεοτήτων, τότε η διακυβέρνησή του θα ήταν δημοκρατική. Μια τόσο τέλεια διακυβέρνηση δεν είναι για τους ανθρώπους». Παρ’ όλο που γνωρίζει καλά ότι τα αντιπροσωπευτικά καθεστώτα υποδουλώνουν τους υπηκόους τους και είναι διαμετρικά αντίθετα προς τα δημοκρατικά συστήματα, αφού «τη στιγμή που ένας λαός επιτρέπει στον εαυτό του να αντιπροσωπεύεται, παύει να είναι πλέον ελεύθερος: δεν υπάρχει πια», εξακολουθεί να πιστεύει ότι μια πιο ελεύθερη, πιο συμμετοχική μορφή διακυβέρνησης είναι ανέφικτη. Ένας από τους λόγους για αυτό το συμπέρασμα μπορεί να βρεθεί σε ορισμένες από τις κύριες ιδέες που εκφράζονται στο έργο του Ρουσσώ Emile ή Περί παιδείας, όπου ο συγγραφέας στηρίζει πως υπάρχει μια έμφυτη ανθρώπινη καλοσύνη η οποία εκφυλίζεται από τον πολιτισμό, δηλώνοντας ότι «όλα είναι καλά καθώς φεύγουν από τα χέρια του Συγγραφέα των πραγμάτων· όλα εκφυλίζονται στα χέρια του ανθρώπου». [2]

Αυτή η γραμμή σκέψης, με σαφείς χριστιανικές συνδηλώσεις, μπορεί να εντοπιστεί στα έργα πολλών πολιτικών στοχαστών μετά τον Ρουσσώ. Ένα από τα πιο αξιοσημείωτα παραδείγματα είναι το έργο του Ένγκελς Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, όπου ο συγγραφέας περιγράφει κάτι που έχει μείνει γνωστό ως «πρωτόγονος κομμουνισμός» – η ιδέα ότι η ανθρωπότητα ζούσε ισότιμα και όλοι φρόντιζαν ο ένας τον άλλον, πριν από την εμφάνιση της γεωργίας και των πόλεων. [3] Και εδώ υπάρχει μια σαφής διάκριση μεταξύ της καλής ανθρώπινης φύσης (όπως η περίοδος της Εδέμ στον χριστιανισμό) και των διαφθαρμένων επιδράσεων του πολιτισμού.

Οι ανθρωπολόγοι έχουν δείξει, ωστόσο, ότι οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των προ-αγροτικών κυνηγών-συλλεκτών διέφεραν. Υπήρχαν περιπτώσεις όπως αυτές των ανθρώπων Ache, που ζούσαν στην Παραγουάη και μοιράζονταν την τροφή, εφαρμόζοντας κάτι που πλησίαζε αρκετά στον «πρωτόγονο κομμουνισμό». [4] Υπήρχαν όμως και άλλες περιπτώσεις, όπως οι φυλές Hiwi της Βενεζουέλας, στις οποίες όταν ένας κυνηγός έφερνε ένα θήραμα, διατηρούσε το δικαίωμα να το μοιραστεί με όποιον ήθελε αυτός και δεν ήταν υποχρεωμένος να το μοιράσει στο σύνολο της κοινότητας. [5]

Και όπως δεν ήταν όλες οι κοινωνίες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών πρωτόγονοι κομμουνιστές, έτσι δεν ήταν όλες οι αγροτικές και αστικές κοινωνίες ενιαία και αναγκαστικά άνισες. Υπάρχουν πλέον πολλές ενδείξεις ότι η ιεραρχία και ο ταξικός διαχωρισμός δεν ήταν τόσο συνηθισμένο χαρακτηριστικό των πρώτων πόλεων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Çatalhöyü, μια πόλη της Λίθινης Εποχής που υπήρξε πριν από 9.000 χρόνια στη Νότια Ανατολία. Πιστεύεται ότι αυτή η πρωτοπόρος πόλη, δίχως παλάτια ή ναούς, φιλοξένησε μια αξιοσημείωτα ισότιμη κοινωνία – τουλάχιστον στα πρώτα της στάδια. [6]

Ένα άλλο παράδειγμα είναι μια πόλη που βρισκόταν κάποτε, πριν από περίπου 6.000 χρόνια, κάτω από το ουκρανικό χωριό Nebelivka. Σε αυτόν τον αρχαίο αστικό οικισμό που χτίστηκε από τον πολιτισμό Trypillia, οι επιστήμονες δεν ανακάλυψαν κανένα σημάδι κυριαρχίας κάποιας ελίτ πάνω στην πλειονότητα των κατοίκων. Αντίθετα, οι ανασκαφές υποδηλώνουν ότι ο χώρος ήταν έτσι οργανωμένος ώστε να προωθείται η κοινή διακυβέρνηση μεταξύ ομάδων ίσης κοινωνικής θέσης. Τα σπίτια ήταν χτισμένα σε περίπου παρόμοιο μέγεθος, και αντί για παλάτια, οι ερευνητές βρήκαν κοινά κτίρια που πιθανώς, όπως προτείνουν, χρησιμοποιούνταν ως χώροι συνάθροισης. [7]

Τέτοιες περιπτώσεις έχουν καταρρίψει τις θεωρίες που στηρίζουν ότι η έμφυτη καλοσύνη ευδοκιμούσε μέχρι την εμφάνιση της γεωργίας και της αστικοποίησης. Αντίθετα, υπάρχουν πολλά παραδείγματα ρήξης με την ιεραρχία και την κυριαρχία των ελίτ που υπερβαίνουν διαφορετικά στάδια της ανθρώπινης ανάπτυξης. Οι διαχωρισμοί κατά μήκος των ιεραρχικών γραμμών δεν οφείλονταν στη μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων, αλλά ήταν αποτέλεσμα ενδοκοινοτικών αγώνων εξουσίας που βρίσκονταν σε εξέλιξη πολύ πριν από αυτήν. Αυτό που παρείχε ρήξη με τον συγκεντρωτισμό της εξουσίας ήταν ότι σημαντικά τμήματα μιας δεδομένης κοινότητας ενώθηκαν και διεκδίκησαν μια δικαιότερη κατανομή της εξουσίας.

Αυτό το συμπέρασμα είναι χρήσιμο, καθώς βοηθά την οραματική σκέψη να ξεπεράσει τις ντετερμινιστικές πλάνες.

Μέχρι στιγμής η αναζήτηση της έμφυτης ανθρώπινης καλοσύνης και η ιδέα ότι αυτή έχει αλλοιωθεί από τον πολιτισμό χρησιμοποιείται στα χέρια των ολιγαρχιών και των εθνών-κρατών, καθώς δίνει τη θεωρητική βάση για μια αριστοκρατικού τύπου διακυβέρνηση: μας παρουσιάζει μια ντετερμινιστική επιχειρηματολογία, υποδηλώνοντας ότι οι άνθρωποι έχουν υποβαθμιστεί λόγω ανυπέρβλητων εξελίξεων, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην μπορεί να τους εμπιστευτεί κανείς για να διαχειριστούν μόνοι τους τις δημόσιες υποθέσεις· οπότε η μόνη διαθέσιμη επιλογή υποτίθεται ότι είναι να αναζητηθούν οι καλύτεροι μέσα στην κοινωνία (οι οποίοι υποτίθεται ότι έχουν διατηρήσει μέρος της έμφυτης καλοσύνης τους) για να αναλάβουν τον έλεγχο. Και βέβαια, το σημερινό σύστημα κυριαρχίας, όπως προτείνει ο George Monbiot, έχει κάνει το χρέος του για να μας πείσει για την ανικανότητά μας να αυτοκυβερνηθούμε άμεσα. [8] Μας έχουν οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η άμεση δημοκρατία μπορεί θεωρητικά να είναι πιο δίκαιη οργανωτική μορφή από αυτό που έχουμε σήμερα, αλλά υποτίθεται ότι απαιτεί θεϊκές ιδιότητες που η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων δεν διαθέτει σήμερα (και ίσως να μην αποκτήσει ποτέ).

Ιστορικά μιλώντας, ωστόσο, το να αφήνουμε την εξουσία επί της κοινωνίας στα χέρια λίγων ατόμων, ανεξάρτητα από τις προσωπικές τους ικανότητες και ιδιότητες, έχει αποδειχθεί ως μια σίγουρη συνταγή στο να εκμεταλλευτούν οι τελευταίοι την πλεονεκτική τους θέση. Από τους πεφωτισμένους μονάρχες του 19ου αιώνα, μέσω των επαναστατικών πρωτοποριών του 20ού αιώνα, μέχρι τους σύγχρονους λαϊκιστές ή προοδευτικούς πολιτικούς, το παλιό αξίωμα «η εξουσία διαφθείρει» φαίνεται ότι ήταν μάλλον ο κανόνας παρά η εξαίρεση.

Αυτή η τάση έχει αποτυπωθεί σε αθάνατα λογοτεχνικά έργα όπως «Η ιστορία της σκάλας», που γράφτηκε το 1923 από τον Βούλγαρο σοσιαλιστή ποιητή Hristo Smirnenski. [9] Αφηγείται την ιστορία ενός φανταστικού πληβείου από το χαμηλότερο στρώμα της κοινωνίας, ο οποίος αποφασίζει να εκδικηθεί, για την άθλια κατάσταση του λαού του, τους ευγενείς και τους πρίγκιπες που βρίσκονται στην κορυφή της κοινωνικής κλίμακας. Αρχίζει να ανεβαίνει τα σκαλοπάτια με τα ακόλουθα λόγια:

«Είμαι πληβείος εκ γενετής και όλοι οι ρακένδυτοι είναι αδέρφια μου. Πόσο τρομερός είναι ο κόσμος, πόσο άθλιοι είναι οι άνθρωποι!»

Ωστόσο, σε κάθε λίγα σκαλιά αναγκάζεται να κάνει παραχωρήσεις, έτσι ώστε όταν φτάνει πια στην κορυφή, να έχει γίνει κουφός και τυφλός, μη αντιλαμβανόμενος τις κραυγές και τα κουρέλια αυτών που βρίσκονται στον πάτο. Η εξουσία φαίνεται να έχει ναρκώσει το μυαλό του, κάνοντάς τον να ξεχνά ακόμα και από πού ήρθε, αναφωνώντας:

«Είμαι πρίγκιπας εκ γενετής και οι θεοί είναι αδέλφια μου. Πόσο όμορφος είναι ο κόσμος, πόσο ευτυχισμένοι είναι οι άνθρωποι!»

Γραμμένο στον απόηχο της Οκτωβριανής Επανάστασης, όπου από την αρχή της οι Μπολσεβίκοι άρχισαν να εδραιώνουν την εξουσία, το έργο του Σμιρνένσκι «Η ιστορία της σκάλας» αποτελεί μια αλληγορία του αδιεξόδου που ενυπάρχει στις στρατηγικές που έχουν να κάνουν με την αλλαγή ενός ιεραρχικού συστήματος εκ των έσω. Πρόκειται για ένα έργο που υπογραμμίζει αριστοτεχνικά το πώς ακόμη και τίμια και αφοσιωμένα άτομα, όταν τοποθετούνται σε θέση εξουσίας, τελικά διαφθείρονται και συνεπώς δεν μπορούν να δεχτούν εμπιστοσύνη.

Εφόσον υπάρχουν σαφείς ιστορικές ενδείξεις ότι η συγκέντρωση της εξουσίας δημιουργεί νέες ή ενισχύει τις ήδη υπάρχουσες ανισότητες εξουσίας, τότε είναι λογικό να συμπεράνουμε ότι είναι προς το συμφέρον των πολλών η διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων να γίνεται όσο το δυνατόν πιο αποκεντρωμένα και να υποβάλλεται στον λαϊκό έλεγχο. Υπό αυτή την έννοια, η άμεση δημοκρατία δεν πρέπει να ιδωθεί ως ένα πολιτικό σύστημα που απαιτεί μια κοινωνία αποτελούμενη κυρίως από νιτσεϊκούς übermensch ή από ρουσσωικούς nobel savages, αλλά ως ένα περιβάλλον που αποτρέπει ορισμένες παρορμήσεις που αποτελούν μέρος της ανθρώπινης φύσης (αλλά σίγουρα δεν αποτελούν το σύνολο αυτής).

Ο Καρλ Πολάνυι, για παράδειγμα, μιλάει για την παρόρμηση να «επιβάλλει κανείς τη θέλησή του στους άλλους και να πραγματοποιεί το προσωπικό του συμφέρον εις βάρος των άλλων», αλλά επιμένει ότι αυτό αποτελεί μόνο ένα μικρό μέρος του ολοκληρωμένου ανθρώπου. [10] Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, σε παρόμοια κατεύθυνση, υπογραμμίζει την ανθρώπινη δυνατότητα να δημιουργεί κανείς θαύματα όπως ο Παρθενώνας ή ο καθεδρικός ναός της Παναγίας των Παρισίων, καθώς και να στήνει αποτρόπαια έργα όπως το Άουσβιτς ή το Γκούλαγκ. [11]

Η άμεση δημοκρατία γεννιέται από αυτή τη δυσπιστία ότι κανείς δεν μπορεί να κατέχει με έμπιστο τρόπο μία ανεξέλεγκτη εξουσία στα χέρια του. Ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι «όπως είναι γνωστό εδώ και πολύ καιρό, η ανεξέλεγκτη δημαγωγία οδηγεί στην τυραννία». [12] Πολλοί επιμένουν ότι κάποιος έλεγχος παρέχεται από τους γραφειοκρατικούς θεσμούς, όπως αυτούς του έθνους-κράτους, αλλά βλέπουμε πώς ένα τέτοιο πολιτικό σκηνικό τείνει να δημιουργεί στρώματα γραφειοκρατών που γίνονται μια τάξη από μόνοι τους, με κοινά συμφέροντα, η οποία επιδιώκει να διατηρήσει την προνομιακή της θέση και να επεκτείνει την επιρροή της.

Αυτή η τάση απεικονίζεται αριστοτεχνικά από τον Φραντς Κάφκα στο ακόλουθο απόσπασμα από το έργο του Η δίκη:

«[Π]ώς θα μπορούσε το σύνολο του σώματος των υπαλλήλων να αποφύγει να είναι κατάφωρα διεφθαρμένο; Δεν θα ήταν δυνατόν, ακόμη και ο ανώτατος δικαστής δεν θα μπορούσε να διατηρήσει την ακεραιότητά του. Γι’ αυτό οι φρουροί προσπαθούν να κλέψουν τα ρούχα από τις πλάτες όσων συλλαμβάνουν, γι’ αυτό οι επόπτες εισβάλλουν στα σπίτια άλλων ανθρώπων, γι’ αυτό αθώοι άνθρωποι, αντί να ανακρίνονται, εξευτελίζονται μπροστά σε μεγάλες συγκεντρώσεις… Είστε όλοι αξιωματούχοι, είστε η διεφθαρμένη συμμορία στην οποία απευθυνόταν η ομιλία μου, έχετε γεμίσει αυτή την αίθουσα ως θεατές και ωτακουστές, προσποιείστε ότι σχηματίζετε παρατάξεις… Αυτές οι παρατάξεις, που φαίνονται να χωρίζονται σε δεξιές και αριστερές, βρίσκονται όλες μαζί…» [13]

Αυτό ισχύει όχι μόνο για τους μη εκλεγμένους αξιωματούχους αλλά και για τους εκλεγμένους αντιπροσώπους, αφού ο υποτιθέμενος εκλογικός έλεγχος που ο λαός έχει τη δυνατότητα να ασκήσει συμβαίνει μια φορά κάθε λίγα χρόνια. Εξαιτίας αυτού, ο Ρουσσώ έχει υποστηρίξει ότι οι άνθρωποι είναι ανελεύθεροι, ακόμη κι όταν ζουν υπό καθεστώς εκλεγμένων ηγετών. Σε μια παρόμοια γραμμή σκέψης, πολύ νωρίτερα, ο Αριστοτέλης διακρίνει τη δημοκρατία από την ολιγαρχία εξηγώντας ότι η πρώτη χαρακτηρίζεται από την κλήρωση (επιλογή με κλήρο), ενώ η δεύτερη από τις εκλογές. [14]

Η εκλογική διαδικασία δίνει χρόνια ανεξέλεγκτης (από τον γενικό πληθυσμό) διακυβέρνησης σε αυτούς που έρχονται να σχηματίσουν κυβέρνηση.

Η προσθήκη περισσότερων γραφειοκρατικών θεσμών με σκοπό την παρακολούθηση του έργου των αντιπροσώπων απλώς προσθέτει περισσότερους υπαλλήλους στη γραφειοκρατική τάξη. Αυτό δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για την άνοδο της διαφθοράς και του κυνισμού, καθώς τα διάφορα στοιχεία εντός αυτής της γραφειοκρατίας επιδίδονται σε δωροδοκίες και εκβιασμούς μεταξύ τους, έτσι ώστε ο καθένας από αυτούς να μπορεί να διατηρήσει την προνομιακή του θέση εντός αυτής της διακεκριμένης τάξης. Και ενώ υπάρχουν πολλαπλοί παίκτες σε αυτό το σύστημα, σε αντίθεση με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, όλοι τους εξακολουθούν να αποτελούν μέρος μιας μικρής, συντριπτικά προνομιούχας, μειοψηφίας που ζει στην πλάτη της μεγάλης πλειονότητας του πληθυσμού.

Και στην ιδιωτική καπιταλιστική σφαίρα, οι εταιρείες και οι επιχειρήσεις έχουν δημιουργήσει στρώματα επί στρωμάτων θέσεων, των οποίων μοναδικός στόχος είναι να ελέγχουν τα πούλια ή να κάνουν αυτούς που βρίσκονται ψηλότερα στην εταιρική κλίμακα να αισθάνονται καλύτεροι και σημαντικότεροι. Αυτές οι θέσεις είναι ουσιαστικά αυτό που ο ανθρωπολόγος David Graeber έχει ονομάσει Bullshit jobs, αφού δεν συμβάλλουν πραγματικά στην ευημερία της κοινωνίας, αλλά αντίθετα επιτρέπουν σε ομάδες ανθρώπων να παρασιτούν πάνω σε εκείνους που πραγματικά κάνουν κάτι χρήσιμο. [15]

Σε αυτό το σημείο διαφέρει η άμεση δημοκρατία από την ολιγαρχία. Αντί να δημιουργεί μια ατελείωτη αλυσίδα γραφειοκρατών και αξιωματούχων που πρέπει να ελέγχουν ο ένας τον άλλον, αποτελώντας παράλληλα μια ξεχωριστή διαχειριστική τάξη με τα δικά της συμφέροντα, η δημοκρατική πολιτική ανοίγει τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων στο σύνολο του πληθυσμού. Υπό αυτή την έννοια, οι συνεδριάσεις των συμμετοχικών θεσμών βάσης που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της άμεσης δημοκρατίας, βρίσκονται υπό συνεχή λαϊκό έλεγχο – κάθε πολίτης μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να παρακολουθεί και να συμμετέχει στις διαδικασίες ή να βλέπει τις καταγραφές των συνεδριάσεων. Εξαιτίας αυτού ο Καστοριάδης προτείνει ότι η υπευθυνότητα και ο αλληλοελέγχος είναι μέρος του δημοκρατικού ήθους. [16]

Όταν οι αποφάσεις πολλών τέτοιων θεσμών βάσης πρέπει να συντονιστούν, τότε δημιουργούνται δικτυακές σχέσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν την αποστολή εκπροσώπων [delegates]σε συνομοσπονδιακά συμβούλια. Αυτοί οι αντιπρόσωποι, σε αντίθεση με τους σύγχρονους πολιτικούς αντιπροσώπους, έχουν σύντομη θητεία και μεταφέρουν μόνο τις αποφάσεις που λαμβάνονται στις τοπικές τους συνελεύσεις, και θεωρούνται υπεύθυνοι από αυτά τα θεσμικά όργανα βάσης. Εάν μια δεδομένη κοινότητα κρίνει ότι οι εκπρόσωποί της προσπαθούν να αποκτήσουν προνόμια ή εξουσία από τη θέση τους, τότε έχει το δικαίωμα να τους ανακαλέσει.

Αυτή η δυνατότητα ανάκλησης αποτελεί σημαντικό μέρος κάθε ουσιαστικής δημοκρατικής πρακτικής. Τα δύο πιο ευδιάκριτα παραδείγματα εφαρμοσμένης αυτοδιαχείρισης σήμερα είναι οι αυτόνομες κοινότητες των Ζαπατίστας στην Τσιάπας του Μεξικού και η Αυτόνομη Διοίκηση της Βόρειας και Ανατολικής Συρίας (ευρύτερα γνωστή ως Ροζάβα). Και οι δύο αυτές κοινωνίες είναι οργανωμένες, σε διαφορετικό βαθμό, με αμεσοδημοκρατικό τρόπο, πράγμα που σημαίνει ότι ο γενικός πληθυσμός έχει άμεση πρόσβαση στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων του συστήματος. Και βασικό στοιχείο είναι ότι σε συνομοσπονδιακό επίπεδο, όπου οι άνθρωποι en masse δεν μπορούν να παρευρίσκονται αυτοπροσώπως στις συνεδριάσεις, αποστέλλονται ανακλητοί εκπρόσωποι, που τηρούν αυστηρά την εντολή και ζητούν τη γνώμη της βάσης. [17] Με αυτόν τον τρόπο επιχειρείται ο ευρύτερος και βαθύτερος λαϊκός έλεγχος σε όλα τα οργανωτικά επίπεδα.

Η απουσία εγγυήσεων, όπως έχει προτείνει ο Καστοριάδης, οδηγεί σε ένταση του ανορθολογισμού που ενυπάρχει στο σύστημα. [18] Η αναζήτηση της διόρθωσης ενός συστήματος από πάνω προς τα κάτω που ενθαρρύνει την απληστία και τη διαφθορά, με την προσθήκη περισσότερων γραφειοκρατικών επιπέδων, έχει αποδειχθεί αδιέξοδη. Μόνο με το άνοιγμα των θεσμών και των διαδικασιών λήψης αποφάσεων στο σύνολο του πληθυσμού, μπορούμε να δημιουργήσουμε μια πιο δίκαιη κοινωνία. Κι αυτό δεν απορρέει από κάποια πίστη στην έμφυτη ανθρώπινη καλοσύνη, αλλά από τη σταθερή πεποίθηση ότι η εξουσία πρέπει να διατηρείται υπό έλεγχο.

Υποσημειώσεις:

[1]  Cornelius Castoriadis: Democracy and Relativism (ανώνυμη μετάφραση, 2013), σ. 251. [διαθέσιμο στο διαδίκτυο: https://www.notbored.org/DR.pdf]
[2] Laurence D. Cooper: Rousseau, Nature, and the Problem of the Good Life (Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press, 1999), σ. Χ.
[3] https://aeon.co/essays/the-idea-of-primitive-communism-is-as-seductive-as-it-is-wrong
[4] Samuel Bowles and Herbert Gintis: “Is Equality Passé? Homo Reciprocans and the Future of Egalitarian Politics”, Boston Review (26 Νοεμβρίου 1999). [διαθέσιμο στο διαδίκτυο: http://www.umass.edu/preferen/gintis/Is%20Inequality%20Passe.pdf]
[5] Gurven, Michael, Kim Hill, Hillard Kaplan, Ana Hurtado, and Richard Lyles. “Food Transfers among Hiwi Foragers of Venezuela: Tests of Reciprocity.” Human Ecology 28, no. 2 (2000): σ. 171-218. [διαθέσιμο στο διαδίκτυο: http://www.jstor.org/stable/4603350]
[6] https://www.nationalgeographic.com/history/history-magazine/article/early-agricultural-settlement-catalhoyuk-turkey
[7] https://www.sciencenews.org/article/ancient-urban-megasites-may-reshape-history-first-cities
[8] https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/jul/13/take-back-control-governments?fbclid=IwAR2jX4kBdPYhuto5GeX6BPqdhn4-U6SMtieZ5ftnbgriLEmwtGHk1Aggvg8
[9] https://www.slovo.bg/showwork.php3?AuID=386&Level=1&WorkID=13571
[10] Michael Brie & Claus Thomasberger (eds.): Karl Polanyi’s Vision of a Socialist Transformation (Black Rose Books: Montreal, 2018), σ. 283.
[11] Κορνήλιος Καστοριάδης: Rising Tide of Insignificance (ανώνυμη μετάφραση, 2003) [διαθέσιμο στο διαδίκτυο: https://www.costis.org/x/castoriadis/Castoriadis-rising_tide.pdf].
[12] Κορνήλιος Καστοριάδης: Rising Tide of Insignificance (ανώνυμη μετάφραση, 2003), σ. 4. [διαθέσιμο στο διαδίκτυο: https://www.costis.org/x/castoriadis/Castoriadis-rising_tide.pdf]
[13] Franz Kafka: The Essential Kafka (London: Wordsworth Classics, 2014), σ. 33-37.
[14] Aristotle: The Politics of Aristotle: Books I-V: A Revised Text
[15] David Graeber: Bullshit Jobs: A Theory (London: Allen Lane, 2018), σ. 112.
[16] Cornelius Castoriadis: Rising Tide of Insignificance (ανώνυμη μετάφραση, 2003), σ. 6.
[17] https://www.peaceinkurdistancampaign.com/autonomy-institutions-in-chiapas-and-rojava-what-lessons/ & https://rojavainformationcenter.com/2022/07/10-years-of-the-rojava-revolution-much-achieved-still-much-to-come/
[18] Cornelius Castoriadis: Democracy and Relativism (ανώνυμη μετάφραση, 2013), σ. 251.

Αφήστε ένα σχόλιο

eight + nineteen =