Η «εμπειρία» μετρά! Οι 2 όψεις της καθημερινής εμπειρίας για τη σημερινή (και κάθε αυριανή) τεχνολογία

0

Κείμενο: Γιάννης Περπερίδης

«Κε Ζ.!»
«Α, ζήτησες να με δεις για εκείνον τον ψηφιακό μετασχηματισμό…»
«Ακριβώς!»
«Πολύ καλά, λοιπόν, ακούω..»
«Ωραία, για να τον καταλάβετε, θέλω να σας εξηγήσω κάθε τεχνολογία με λεπτομέρειες και θα ξεκινήσω από το πώς γίνεται να παρακολουθούμε τα φορτηγά μας.»
«Δεν θέλω να ξέρω…»
«Τι εννοείτε;»
«Ότι δεν θέλω…»
«Μα να μην ξέρετε πώς θα κάνουμε οικονομία στα καύσιμα;»
«ΔΕΝ ΘΕΛΩ»
«Πώς θα δουλεύουμε από παντού με τηλεδιάσκεψη;»
«ΔΕΝ ΘΕΛΩ»
«Με τι εργαλεία θα φτιάξουμε e-shop;;»
«Ρε παιδάκι μου, πόσες φορές θα στα πω; Δεν θέλω να ξέρω… δεν θέλω… Θέλω να τα έχω… Μπορώ;;»

Αφήγηση διαφήμισης: «Δεν χρειάζεται να ξέρεις από τεχνολογία… φτάνει να ξέρεις πόσο την χρειάζεται η επιχείρησή σου… Γι’ αυτό στην “Επωνυμία Εταιρείας” εσύ μας λες τις ανάγκες σου, κι εμείς σου δίνουμε τα κατάλληλα ψηφιακά εργαλεία».

Ο παραπάνω διάλογος καθώς και η αφήγηση στο τέλος δεν είναι δικά μου δημιουργήματα αλλά έχουν γραφεί για μία διαφήμιση γνωστής εταιρίας τεχνολογίας και παρόχου διαδικτυακών και τηλεφωνικών υπηρεσιών. Προκαλεί χιούμορ, είναι έξυπνη, αλλά πολύ περισσότερο, απεικονίζει μία πραγματικότητα που πέρα από τα επιφανειακά αστειάκια και το χιούμορ ενέχει σημαντικές αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις.

Ποια είναι αυτή η πραγματικότητα; Μα φυσικά η θεώρηση ότι η τεχνολογία είναι για τους ειδικούς, και πως όλοι οι υπόλοιποι (κοινοί «ατεχνολόγητοι» θνητοί) κατευθύνονται από τους τεχνοκράτες που γνωρίζουν καλύτερα από αυτούς τους ίδιους τι χρειάζονται και ποιες είναι οι ανάγκες τους (η φράση «μας λες τις ανάγκες σου και σου δίνουμε τα κατάλληλα» αποτελεί απλώς μια συγκάλυψη, καθώς εκείνο που προωθείται είναι η αυτοματοποίηση της τεχνολογικής αντίδρασης στις ανάγκες της εμπειρίας). Η εν λόγω νέου είδους προώθηση των νέων εργαλείων και τεχνουργημάτων με αναφορά στην ταχύτητα, τη βιωσιμότητα και την «οικολογική» συνείδηση δεν είναι κάτι άλλο παρά απλώς καπιταλιστικές πρακτικές που επιχειρούν να κρύψουν κάτω από το χαλί την άκρατη τεχνολογική αυτοματοποίηση της ζωής μας. Αυτή η τελευταία βασίζεται σε μία ερμηνεία της καθημερινότητάς μας η οποία υποβαστάζει τις εν λόγω πρακτικές.

Υπάρχει ωστόσο και μία εναλλακτική ερμηνεία της καθημερινότητάς μας η οποία μπορεί να οδηγήσει σε εντελώς διαφορετικές κοινωνικο-τεχνολογικές περιστάσεις. Ας δούμε παρακάτω τις δύο διαφορετικές ερμηνείες και τις συνέπειές τους για εμάς σήμερα:

Η ερμηνεία της καθημερινής μας ζωής από την υπάρχουσα τεχνολογική ορθολογικότητα αποτελεί σημαντικό στοιχείο του κοινωνικού φαντασιακού των δυτικών κοινωνιών και δυστυχώς, για τους περισσότερους από εμάς, έχει δυσχερείς συνέπειες για την αυτονομία των ανθρώπων καθώς μεροληπτεί υπέρ μιας υποτιθέμενης αυτονομίας των μηχανών. Το «δεν θέλω να ξέρω» του κυρίου στον διάλογο της διαφήμισης αντιπροσωπεύει τον μέσο πολίτη εκεί έξω αυτή τη στιγμή: όλους εκείνους τους ανθρώπους που δεν γνωρίζουν πώς λειτουργεί μια τεχνολογία και ποιος είναι ο πραγματικός της στόχος, αλλά έχουν πεισθεί ότι την έχουν ανάγκη. Και λέω «έχουν πεισθεί» καθώς πολλές τεχνολογίες (δεν θα πω ότι δεν τις έχουμε ανάγκη) αλλά θα μπορούσαν να φέρουν το ίδιο αποτέλεσμα με τις τώρα παρεχόμενες αλλά με εντελώς διαφορετικό τρόπο και οργάνωση (θα αναφερθώ σε αυτό στη συνέχεια).

Το να μην γνωρίζει κάποιος μία τεχνολογία και τον τρόπο λειτουργίας της δεν σημαίνει ότι για να υπάρξει αυτονομία σήμερα όλοι θα έπρεπε να σπουδάσουμε μηχανικοί ή να έχουμε διδακτορικό στην κατασκευή τεχνολογιών. Μία κοινωνία τεχνοκρατών δεν είναι η λύση, όπως επίσης η  λύση δεν είναι η θεώρηση πως τα παροντικά προβλήματα που έχουν δημιουργηθεί από την τεχνολογία θα λυθούν με «περισσότερη τεχνολογία».

Ωστόσο, στο παρόν κείμενο θέλω να εστιάσω στην ερμηνεία της καθημερινότητας και την ενσωμάτωση αυτού του στοιχείου στους τεχνολογικούς μηχανισμούς. Σύμφωνα με τον τεχνολογικό-ψηφιακό καπιταλισμό σήμερα, η εμπειρία των ανθρώπων έχει περισταλεί σε απλώς μετρήσιμα δεδομένα. Δεν υπάρχει η εμπειρία ενός γεγονότος και το νόημα που αυτό λαμβάνει από τον άνθρωπο. Το μόνο που υπάρχει είναι δεδομένα που μετρούνται, καταγράφονται και αξιοποιούνται ώστε να δημιουργηθούν μοτίβα δράσης. Τα εν λόγω μοτίβα δείχνουν πώς ενεργεί κανείς στην καθημερινότητά του, από το τι κάνει όταν ξυπνήσει (μιλάμε για φοβερή ακρίβεια όμως…) μέχρι πώς περπατάει στους δρόμους της πόλης, από τι σκεύος πίνει το ρόφημά του και πώς συμπεριφέρεται όταν κάνει έρωτα ή βγαίνει έξω για διασκέδαση.

Στη διαμόρφωση των μοτίβων δράσης αρωγοί είναι όλες οι λεγόμενες «έξυπνες συσκευές» που όλοι μας έχουμε στην κατοχή μας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Η καταγραφή της καθημερινότητάς μας γίνεται με μεγάλη λεπτομέρεια. Για παράδειγμα, δεν είναι μόνο η καταγραφή της τοποθεσίας μας από τους χάρτες που είναι συνεχώς ανοιχτοί στο παρασκήνιο στα κινητά μας, αλλά και η καταγραφή των ίδιων μας των παλμών από τα λεγόμενα «έξυπνα ρολόγια», που αποτυπώνουν σε μοτίβα το πότε κάνουμε κάποια κίνηση, πού την κάνουμε, για ποιον λόγο και ανά πόση ώρα. Το ζήτημα, λοιπόν, που έχει μετατραπεί και σε χιούμορ, δεν είναι «σιγά μην θέλει ο Bill Gates να ξέρει πότε έφαγες ή πότε πήγες στην τουαλέτα εσύ στο χωριό σου στη βόρεια Ημαθία». Ασφαλώς ο Gates προσωπικά δεν μαθαίνει όλες αυτές τις πληροφορίες, αλλά οι αλγόριθμοι μέσα από τους οποίους εκτινάσσεται το κέρδος εταιρειών όπως αυτή του Gates ασφαλώς και θέλουν να καταγράφουν ακόμη και το τι τρώει ο παππούς μου στη βόρεια Ημαθία. Επομένως, καλό είναι να μην λαμβάνουμε τέτοιες καταστάσεις ως αστεία.

Η εμπειρία ως μετρήσιμο δεδομένο επιτρέπει την ανάδυση της άκρατης αυτοματοποίησης που κατά την προώθησή της μεταμορφώνεται από τους δημιουργούς της σε ευαισθητοποίηση για το κάθε θέμα. Δηλαδή, τι είναι μία «έξυπνη πόλη» σήμερα, σύμφωνα με όλα αυτά που παρουσιάζονται; Είναι η πόλη που μειώνει το ενεργειακό της αποτύπωμα. Με ποιον τρόπο; Μέσω αισθητήρων οι οποίοι «ξέρουν» πότε πρέπει να θερμάνουν ένα σπίτι, πότε πρέπει να πεταχτούν τα σκουπίδια, πότε πρέπει να καταναλωθεί νερό και για ποιον σκοπό και πολλά άλλα.

Πώς τα «ξέρουν» όλα αυτά; Μέσα από την καταγραφή δεδομένων για το τι κάνουμε στη ζωή μας.

Έτσι ένα σπίτι πωλείται ως έξυπνο όταν όλες του οι συσκευές μπορούν να ελεγχθούν από το κινητό και είναι αυτόματες. Όταν το ερκοντίσιον μπορεί να ανοίγει μόνο του στους βαθμούς που «ξέρει» ότι επιθυμεί ο ένοικος του σπιτιού ή το θερμοσίφωνο «ξέρει» πότε πρέπει να ζεστάνει το νερό και για πόσα λεπτά μπάνιου να υπάρχει ζεστό νερό. Όλα τα παραπάνω παρουσιάζονται ως επίλυση της οικολογικής κρίσης, καθώς δεν θα υπάρχουν σπατάλες αφού οι αισθητήρες γνωρίζουν ακριβώς πόσο πρέπει να κάψει ο θερμοσίφωνας για τα λεπτά μπάνιου που ισοδυναμούν στον καθένα.

Και «εντάξει», θα πει κανείς, «εφόσον όλα αυτά εξαρτώνται από τις δικές μου ενέργειες, αυτό σημαίνει ότι αν εγώ δημιουργήσω ένα μοτίβο στο οποίο ανάβω τον θερμοσίφωνα για μία ώρα ώστε να κάνω μπάνιο 45 λεπτά με ζεστό νερό, τότε το «έξυπνο σπίτι μου» θα μου ανάβει τον θερμοσίφωνα για τόσο». Μην γελιόμαστε, όμως… αυτό δεν θα σήμαινε μείωση του ενεργειακού αποτυπώματος, αλλά απλώς η ίδια κατάσταση με αυτόματες μηχανές. Επίσης για να ίσχυε αυτό, θα έπρεπε εγώ να έχω σχεδιάσει τη μηχανή (το ερκοντίσιον), ώστε αυτό να εξυπηρετεί τα δικά μου συμφέροντα. Ωστόσο αυτό που συμβαίνει είναι ότι όλες αυτές οι έξυπνες συσκευές κατασκευάζονται από εταιρίες, οι οποίες δεν είναι καθόλου ευαίσθητες προς εμάς τους ίδιους ή το περιβάλλον (όσο κι αν παρουσιάζεται το αντίθετο από τις διαφημιστικές τους καμπάνιες).

Ασφαλώς όταν προμοτάρεται μια νέα τεχνολογία προς το ευρύ κοινό αυτή η τεχνολογία δεν μπορεί να κάνει μονάχα κακό: αν ποτέ δημιουργηθεί κάποιο τσιπάκι (όπως το θέλει η Tesla) το οποίο θα τοποθετηθεί σε κάθε άνθρωπο ώστε να μπορεί να εντοπίσει τις δυνάμει ασθένειες, αυτό δεν σημαίνει ότι κατευθείαν θα αρρωσταίνουμε. Σίγουρα θα πετύχει τον στόχο του να εντοπίζει τις δυνάμει ασθένειες, με ποιο κόστος όμως; Με το κόστος ότι πλέον, για όλη σου τη ζωή θα παρέχεις πληροφορίες σε μία εταιρεία η οποία θα κερδίζει από τη δική σου την υγεία με τέτοιο τρόπο ώστε θα μπορεί να ελέγχει όχι μόνο τα φάρμακα που χρειάζεσαι, αλλά και τα μελλοντικά φάρμακα, και με λίγα λόγια θα έχει πλέον πλήρη εξουσία του σώματός σου. Αν η εν λόγω εταιρεία στείλει ένα mail στο κινητό σου λέγοντάς σου ότι για τον χ λόγο πρέπει να πάρεις το ψ φάρμακο, αυτό πλέον θα είναι κανόνας.

Τι θέλω να πω με αυτό το παράδειγμα; Οι «έξυπνες πόλεις» που βασίζονται στους αισθητήρες, πρώτον δημιουργούνται με τεράστιες δαπάνες χορηγών οι οποίοι περιμένουν κέρδος από αυτές (επομένως πόσο έξυπνες είναι εν τέλει αν και πάλι, όπως οι περισσότερες ήδη υπάρχουσες μηχανές στοχεύουν στο κέρδος των δημιουργών τους;) και δεύτερον χρησιμοποιούν τεχνολογίες (αισθητήρες, ανεμογεννήτριες και εν γένει ύλες) οι οποίες κατασκευάζονται σε χώρες του τρίτου κόσμου, από παιδιά ή ενήλικες που εξαθλιώνονται ολοένα και περισσότερο με συνέπεια να δημιουργείται μία όαση κάπου στον έξυπνο Δυτικό κόσμο κρύβοντας κάτω από το χαλί την καταστροφή που χρειάζεται αυτή η όαση ώστε να κατασκευαστεί.

Έγινε σαφές, λοιπόν, ότι η ερμηνεία της καθημερινότητας από την καπιταλιστική τεχνολογία γίνεται στη βάση των μετρήσιμων δεδομένων για παρακολούθηση, έλεγχο, καταγραφή και αυτοματοποίηση εις βάρος του αυθόρμητου συμβάντος που εμπλουτίζεται από και επενδύεται με νόημα για τη ζωή του ανθρώπου. Δεν θα πω ότι «αυτό έχει και τα καλά του και έχει και τα κακά του» αλλά θα πω πως «για να επιτευχθεί ο πραγματικός στόχος των εταιρειών που κατασκευάζουν τεχνολογίες, βασισμένες σε αυτή την ερμηνεία της πραγματικότητας, πρέπει να κάνουν και κάποιο καλό».

Και τώρα θα με ρωτούσε εύλογα κάποιος, «ε ωραία, άρα υπονοείς να πετάξουμε τα smartphone, να πετάξουμε τα smartwatches, να μην χρησιμοποιούμε google maps και γενικά να επιστρέψουμε στις σπηλιές μας». Είναι πράγματι πολύ εύκολο να οδηγηθεί κανείς σε αυτή την κατεύθυνση όταν βλέπει τα αρνητικά που φέρνει η εξέλιξη της τεχνολογίας. Ωστόσο δεν είναι η εξέλιξη της τεχνολογίας που φέρνει αυτά τα αρνητικά αλλά η ενσωμάτωση των εταιρικών και εν γένει καπιταλιστικών αξιών σε κάθε παραγόμενη τεχνολογία – με πρώτο και κυριότερο το κέρδος των εταιριών.

«Επομένως τι υπονοείς;» θα ρωτούσε κάποιος· «διαφορετική κατασκευή τεχνολογίας που να στοχεύει πραγματικά στη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος, στην ευημερία των κοινωνιών και των πολιτών», θα απαντούσα. Η επιστροφή στις σπηλιές δεν είναι λύση ασφαλώς. Ο ίδιος ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την πόλη μας είναι μέσω των χαρτών στο κινητό μας. Ποιος είπε όμως ότι πρέπει να είναι συγκεκριμένα το Google Maps; Ποιος είπε ότι η επικοινωνία μας πρέπει αναγκαστικά να γίνεται μέσω του Meta; Ποιος είπε ότι η κατασκευή τεχνουργημάτων για αγροτικές ή άλλου είδους εργασίες πρέπει αναγκαστικά να γίνεται από εταιρίες οι οποίες πατούν πάνω στις καταγεγραμμένες ανάγκες του κόσμου και παράγουν τεχνουργήματα που, ναι μεν τους χρειάζονται για να κάνουν τη δουλειά τους, αλλά από την άλλη στοχεύουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στο κέρδος της ίδιας της εταιρείας;

Ολοένα και περισσότερο σήμερα αναδύονται διαφορετικοί τρόποι κατασκευής τεχνολογιών με διαφορετική στοχοθεσία – κάτι που συνεπάγεται την ανάδυση ενός διαφορετικού περιβάλλοντος γύρω από την εν λόγω τεχνολογία, καθώς και διαφορετικούς τεχνολογικούς σχεδιασμούς. Ένα από αυτά τα μοντέλα ονομάζεται «κοσμοτοπικισμός» και αποτελεί ένα μοντέλο ψηφιακών κοινών για την κατασκευή τεχνολογιών που βασίζεται εν μέρει στη φυσική κοινότητα που αναπτύσσεται γύρω από μία τεχνολογία (τοπικό επίπεδο) αλλά και στην παγκόσμια επικοινωνία για σχεδιασμούς, συμβουλές και πληροφορίες για την κατασκευή (παγκόσμιο επίπεδο).

Σε αυτό το μοντέλο, η εμπειρία δεν ερμηνεύεται ως δεδομένα που πρέπει να εξορυχτούν ώστε οι αυτόματες τεχνολογίες να φαίνεται ότι είναι εξαιρετικά χρήσιμες καθώς τα κάνουν όλα πιο γρήγορα και χωρίς την ανάμιξη του χρήστη. Αντιθέτως, ως εμπειρία κρίνεται η κάθε προσωπική γνώση και σκέψη που μπορεί να συμβάλλει στον σχεδιασμό ενός καλύτερου τεχνουργήματος ως προς έναν σκοπό. Κάθε άνθρωπος που συμμετέχει σε μία κοινότητα ψηφιακών κοινών τέτοιου είδους μπορεί να συμβάλλει με την εμπειρία του στην κατασκευή της τεχνολογίας και έτσι ένας σχεδιασμός που έχει δημιουργηθεί από μία ομάδα ανθρώπων στην άλλη άκρη της γης μπορεί να χρησιμέψει σε εμάς εδώ καθώς ο σχεδιασμός του τροποποιήθηκε από τη δική μας εμπειρία του τόπου, του κλίματος, των δρόμων, της συμφόρησης και ενός σωρού άλλων πληροφοριών που όλοι μας συλλογικά ενσωματώσαμε σε αυτόν.

Περισσότερα γι’ αυτό το μοντέλο θα γράψω σε άλλο κείμενο καθώς ήδη έχω ξεφύγει. [1] Οι οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνδηλώσεις του εν λόγω μοντέλου είναι περίπλοκες, δεν είναι κάτι απλουστευτικό και επιφανειακό. Ωστόσο κάποια ερωτήματα πρέπει να τεθούν: πώς θα έμοιαζαν οι πόλεις μας αν είχαν σχεδιαστεί συλλογικά από τους πολίτες οι οποίοι γνωρίζουν περισσότερο από κάθε τεχνοκράτη αρχιτέκτονα και αστικό σχεδιαστή ποιες είναι οι ανάγκες της κάθε γειτονιάς στην οποία μεγαλώνουν τα τελευταία 20-30-40 χρόνια; Για να λειτουργήσει αυτό το μοντέλο χρειάζεται τις πρωτοβουλίες ανθρώπων που επιθυμούν να πληροφορούνται για τους μηχανισμούς της εκάστοτε τεχνολογίες και όχι να περιμένουν από μία εταιρεία να τους παράσχει την κατάλληλη γι’ αυτούς τεχνολογία, όπως ο κύριος στο διαφημιστικό που παρέθεσα στην αρχή. Με αυτό τον τρόπο ασφαλώς θα διευρυνθεί και η αυτονομία των πολιτών στις σύγχρονες τεχνολογικοποιημένες κοινωνίες.

Όσο κατευθυνόμαστε προς σχεδιασμένες από άλλους για εμάς πόλεις, σχεδιασμένες από άλλους για εμάς τεχνολογίες και εν τέλει σχεδιασμένες από άλλους για εμάς ζωές, τόσο η απόσταση μεταξύ ημών και αυτών θα μεγαλώνει προς χάριν αυτών. Η εναλλακτική δεν είναι η οπισθοδρόμηση σε κάτι παλιό, αλλά η συγκατασκευή, και η αντίληψη της δυνατότητας συγκατασκευής.

Μπορεί να ζούμε όλοι σε κλουβιά, αλλά το κλουβί που θα σχεδίαζα εγώ για εμένα, ίσως να είχε περισσότερα παράθυρα από αυτά που ένας αρχιτέκτονας κλουβιών θα έκρινε ότι εγώ χρειάζομαι στη ζωή μου και θα μου τα παρουσίαζε ως περιβαλλοντικά αναγκαία.

[1] Ανοιχτή και διαθέσιμη προς όλους βιβλιογραφία για το εν λόγω μοντέλο αλλά και γενικά για τα λεγόμενα ψηφιακά κοινά μπορεί να βρεθεί στην ιστοσελίδα του P2PLab, ενός εγχειρήματος που τα μελετά με επιμέλεια και σε βάθος: https://www.p2plab.gr/el/publications. Επίσης πολύ καλό εισαγωγικό βίντεο για το μοντέλο αυτό είναι το εξής: https://www.youtube.com/watch?v=MaAOryYIII4.

Αφήστε ένα σχόλιο

5 × 4 =