Απόσπασμα από το άρθρο της Νατάλια Σαβέλιεβα – κοινωνιολόγου από τη Ρωσία, με κύριο πεδίο μελέτης της τα κοινωνικά κινήματα και τις πολεμικές συγκρούσεις στον μετασοβιετικό χώρο, τον χρόνο και την εργασία.
Μερικές φορές η ιδεολογία αποτελεί μιαν ιστορία. Η κομμουνιστική ιδεολογία στη Σοβιετική Ένωση ήταν μια τέτοια. Έδινε μια εξαντλητική εξήγηση για την ανθρώπινη ιστορία από την αρχή του χρόνου έως τον 20ό αιώνα, εξηγώντας τους λόγους και τις δυνάμεις πίσω από τα πολιτικά γεγονότα και την ανθρώπινη συμπεριφορά. Είχε τους ήρωές της, το προλεταριάτο, και τους κακούς της, τους καπιταλιστές. Και είχε τη δική της αίσθηση του χρόνου – από την καταπίεση στον κομμουνισμό, από ένα σκοτεινό παρελθόν σε ένα λαμπρό μέλλον μέσω του αγώνα.
Οι εθνικιστικές ιδεολογίες αποτελούν συνήθως επίσης ιστορίες. Συχνά μας εξιστορούν πώς η «χρυσή εποχή» ενός ένδοξου έθνους έφτασε στο τέλος της από εισβολείς που μόλυναν το καθαρό αίμα και τα υψηλά ηθικά πρότυπα του λαού, και πώς είναι απαραίτητο να πολεμήσουμε έναν εχθρό για να αποκαταστήσουμε αυτό το χαμένο μεγαλείο.
Μερικές φορές μια ιδεολογία είναι αυτό που ο θεωρητικός Roland Barthes ονόμασε μύθο: ένα είδος παράσιτου που χρησιμοποιεί ήδη υπάρχοντα σημειολογικά συστήματα –εικόνες, ιστορίες, παραστάσεις– και τα απομυζά, επενδύοντας τα ήδη υπάρχοντα σημαίνοντα με νέες σημασίες. Ένα διάσημο παράδειγμα που αναφέρει ήταν το εξώφυλλο του περιοδικού Paris Match, με τη φωτογραφία ενός νεαρού μαύρου στρατιώτη να χαιρετά τη γαλλική σημαία. Ο Barthes ανέφερε πώς είδε πέρα από την ίδια την εικόνα αυτό που πίστευε ότι επρόκειτο να σηματοδοτήσει: το μεγαλείο ενός γαλλικού ιμπεριαλισμού που ένωνε τους ανθρώπους ανεξαρτήτως φυλής.
Μερικές φορές η ιδεολογία περιλαμβάνει τόσο αφηγήσεις όσο και γενικές, αόριστες έννοιες, συνδυάζοντάς τες με διαφορετικούς τρόπους.
Στη Ρωσία, ο συνδυασμός αφηγήσεων και ασαφών εννοιών φαίνεται μοναδικός: το νόημα κοινών λέξεων και φράσεων όπως «η Δύση», «ο ρωσικός κόσμος» (η έννοια μιας ευρύτερης κοινότητας της ρωσικής γλώσσας, του πολιτισμού και της πνευματικότητας εκτός της χώρας), «οι φασίστες», ακόμη και ο «Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος» (όπως είναι γνωστός ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στη Ρωσία) έχουν διαβρωθεί. Έτσι, οι ίδιες οι λέξεις μπορούν να γεμίσουν με διαφορετικά νοήματα ανάλογα με τις πολιτικές συνθήκες και τους ανθρώπους που τις χρησιμοποιούν. Από τη φύση τους ασαφείς, οι φράσεις αυτές είναι σε θέση να προκαλέσουν έναν σκοπό, μια αφοσίωση και μια αίσθηση ενότητας σε ολόκληρη την κοινωνία. Το είδαμε αυτό με το Ντονμπάς το 2014, το παρατηρούμε τώρα και πιθανότατα θα το δούμε πολλές φορές στο μέλλον.
Για να εξηγήσω πώς λειτουργούν αυτές οι κοινές λέξεις και φράσεις και πώς μοιάζει η ρωσική ιδεολογία εν δράσει, θα ήθελα να εξετάσω τρία μεγάλα «κενά σημαίνοντα» – τον «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο», τον «Ρωσικό Κόσμο» και τη «Νοβορωσία». […]
Ασαφείς όροι, πολλαπλές έννοιες
Πώς αυτοί οι όροι έγιναν τόσο διφορούμενοι, μεταφέροντας τόσα πολλά διαφορετικά επίπεδα νοήματος; Η «Νοβορωσία», ο «Ρωσικός Κόσμος» και ο «Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος» εμφανίζονται τόσο στις δημόσιες όσο και στις ιδιωτικές αφηγήσεις ως αιωρούμενα νοήματα. Δεν είναι εντελώς κενά, αλλά είναι αρκετά κενά για να εξυπηρετούν πολιτικούς στόχους, να αδειάζουν και να ξαναγεμίζουν ανάλογα με την ανάγκη της ημέρας.
Κατά τη σοβιετική περίοδο, η «Νοβορωσία» αναφερόταν σε ένα συγκεκριμένο έδαφος, το οποίο ήταν συνώνυμο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας του 18ου και 19ου αιώνα και σήμερα αποτελεί ουκρανικό έδαφος στα νοτιοανατολικά της χώρας. Το 1994 επανεμφανίστηκε μεταξύ των αυτονομιστών της Υπερδνειστερίας και στη συνέχεια εμφανίστηκε τελικά στον ρωσικό δημόσιο λόγο το 2014, φέροντας ήδη πολλαπλές ιδεολογικές σημασίες για να δικαιολογήσει τη ρωσική εμπλοκή στη σύγκρουση.
Η έννοια του «Ρωσικού Κόσμου» δεν είχε ποτέ κάποιο συγκεκριμένο σημείο αναφοράς – καμία συγκεκριμένη περιοχή, κοινωνική ομάδα ή ιστορικό γεγονός. Το νόημά της καθορίστηκε αποκλειστικά από την πολιτική της χρήση.
Τέλος, ο «Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος» έχει αποδειχθεί το πιο «πολιτικά αξιοποιήσιμο» στοιχείο του ρωσικού παρελθόντος τις τελευταίες δεκαετίες, λόγω της ευελιξίας του και της ικανότητάς του να ταιριάζει σε διάφορα πολιτισμικά πλαίσια, που κυμαίνονται από την «ηρωική θυσία», την «εθνική δόξα», την «υπεράσπιση της ελευθερίας» και τη «σωτηρία του πολιτισμού» έως τα «μαζικά δεινά», τις «ανεπανόρθωτες απώλειες» και την «εθνική θυματοποίηση». Όντας φορτωμένες με νοήματα και σκόπιμα διευρυμένες, οι έννοιες αυτές έγιναν απολύτως κατάλληλες για κάθε νέα πολιτική περιπέτεια.
Η ριζική ασάφεια δεν είναι μόνο η μοίρα αυτών των τριών εννοιών, οι οποίες ήταν τόσο χρήσιμες στην αρχή της σύγκρουσης στο Ντονμπάς. […] Οι «φασίστες» και η «Δύση» είναι ακόμα μαζί μας και δεν πρόκειται να εγκαταλείψουν σύντομα τον ρωσικό δημόσιο λόγο και τη φαντασία των ανθρώπων. Εξηγώντας τον ρόλο της προπαγάνδας το 2014, ο Peter Pomerantsev έγραψε ότι η προπαγάνδα επανεφευρίσκει την πραγματικότητα, παράγοντας μαζικές ψευδαισθήσεις που στη συνέχεια μεταφράζονται σε πολιτική δράση.
Ωστόσο, δεν είναι μόνο ότι νέες πολιτικές οντότητες εμφανίζονται και εξαφανίζονται όποτε το ρωσικό πολιτικό κατεστημένο το χρειάζεται. Η αυξημένη χρήση της πολιτικής γλώσσας λόγω της ασάφειας και του κενού των κοινώς χρησιμοποιούμενων πολιτικών εννοιών έχει γίνει ακόμη πιο ορατή στη Ρωσία τα τελευταία χρόνια. Τώρα σχεδόν κάθε δραστηριότητα μπορεί να χαρακτηριστεί ως «πολιτική» (και έτσι κάθε οργάνωση ή πρόσωπο να κηρυχθεί «ξένος πράκτορας» ή «εξτρεμιστής»). Αυτή η εξαιρετικά διφορούμενη γλώσσα κρύβει τις πραγματικές ανησυχίες και παράγει ψεύτικες αλληλεγγύες. Το 2014, τα αισθήματα φόβου και ανασφάλειας εξαφανίστηκαν πίσω από τα συνθήματα «Μπορούμε να το επαναλάβουμε» (αναφορά στη ρωσικη νίκη στον Β’ Παγκόσμιο) και «Αγωνιζόμαστε για τη Νοβορωσία». Η ενότητα της λαϊκής υποστήριξης προς τον Πούτιν προέκυψε όταν «ο ρωσικός λαός» (συμπεριλαμβανομένων εκείνων που δεν ήθελαν καθόλου να είναι Ρώσοι) αντιτάχθηκε στη μυστηριώδη «Δύση».
Οκτώ χρόνια μετά, τι είδους ιστορία μπορούμε να διηγηθούμε με λέξεις των οποίων τα ίδια τα νοήματα μεταλλάσσονται και δραπετεύουν; Με έννοιες που, όπως η φανταστική Ρωσία του Πούτιν, δεν έχουν σύνορα; [1] Αν είναι αλήθεια ότι το μέλλον της Ρωσίας είναι ιστορία, τότε είναι επίσης αλήθεια ότι αυτή η ιστορία είναι απλώς μια φαντασίωση. Μια φαντασίωση που μπορούμε εύκολα να γεμίσουμε με οποιοδήποτε νόημα επιλέξουμε. Πρόκειται για μια ιστορία του «για πάντα» και του «πάντα», όπου τίποτα δεν αλλάζει ποτέ – η Ρωσία, η Δύση, ο πόλεμος.
Τίποτα καινούργιο δεν συμβαίνει σε αυτή την ιστορία και όλα παραμένουν – σε μια χώρα κολλημένη στο πουθενά, χαμένη σε έναν βρόγχο του χρόνου, όπου το φανταστικό και επανα-φανταστικό παρελθόν επαναλαμβάνεται συνεχώς. Αυτή η γλώσσα –αμφίσημη, ασαφής και χωρίς όρια– είναι ιδανική για να δημιουργήσει μια εντύπωση σταθερότητας που διαρκεί για πάντα. Παραδόξως, αυτό είναι παρόμοιο με την αίσθηση που είχαν πολλοί απλοί σοβιετικοί πολίτες τα χρόνια πριν από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Κάποια πράγματα μπορούν να διαρκέσουν για πάντα, όπως φαίνεται, μέχρι να μην υπάρχουν πια.
[1] Ο Πούτιν έχει αναφερθεί αστειευόμενος πως «τα σύνορα της Ρωσίας δεν τελειώνουν πουθενά».
Βλ. επίσης:
Πέρα απ’ την Ιδεολογία: Επανεξετάζοντας το Σημασιακό Πλαίσιο
