Του Mat Little στο new-compass.net
Μία συστημική εξήγηση της πολιτικής ανισότητας και της οικονομικής κρίσης είναι απαραίτητο να αντιμετωπίσει διάφορες επιφανειακές θεωρίες που ρίχνουν το φταίξιμο σε καταστροφικά άτομα, όπως οι ψυχοπαθείς, αντί στη λειτουργία του παγκόσμιου καπιταλισμού. Ωστόσο, είναι ισχυρά τα στοιχεία που δείχνουν ότι τα εγωιστικά, άκαρδα άτομα κυριαρχούν πάντα στις ιεραρχικές οργανώσεις. Μπορεί ο ριζοσπαστικός εκδημοκρατισμός να δώσει λύσεις ή τα κινήματα αντίστασης είναι και αυτά επιρρεπή στα ίδια ψυχολογικά ψεγάδια;
«Η ανθρωπότητα δεν μπορεί να αντέξει πολλή πραγματικότητα», όπως είπε ο ποιητής TS Eliot. Η αποφυγή της ενοχλητικής αλήθειας βρίσκεται στη ρίζα διαφόρων επιφανειακών εξηγήσεων του οικονομικού χάους. Η ευθύνη αποδίδεται, για παράδειγμα, στους άνδρες, στους ανεύθυνους δανειολήπτες ή στους ψυχοπαθείς –αυτό είναι ένδειξη ότι υπάρχει μία άρνηση να γίνει αποδεχτό ότι τα αίτια είναι συστημικά. Ακριβώς επειδή υπάρχει μια ανένδοτη απροθυμία για αλλαγή του οικονομικού συστήματος, πρέπει να βρίσκονται συνεχώς ένοχοι που επιτρέπουν σε αυτό το σύστημα, τον καπιταλισμό, να διατηρηθεί αδιαμφισβήτητος.
Η ψυχοπαθητική θεωρία της χρηματοπιστωτικής κρίσης είναι η κύρια απεικόνιση αυτής της τάσης. Το γεγονός ότι οι ψυχοπαθείς είναι τέσσερις φορές πιο σύνηθες να βρίσκονται σε ανώτερες διοικητικές θέσεις από το γενικό ανθρώπινο δυναμικό χρησιμοποιείται ώστε να αποδώσει τα καταστροφικά αποτελέσματα που προκαλούνται από τα ψυχοπαθητικά ιδρύματα στα οποία εργάζονται οι άνθρωποι. Εταιρίες –ιδιαίτερα εγωιστικές, χειριστικές, με έλλειψη μεταμέλειας ή ενσυναίσθησης, με εμμονές στην επιφανειακή εικόνα, ανεύθυνες και μεγαλεπήβολες– αποφεύγουν τον έλεγχο γιατί όλη η προσοχή στρέφεται προς τα ψυχικά ελαττώματα κάποιων ανθρώπων που απασχολούνται σε αυτές.
Έτσι, με το κούνημα του ιδεολογικού ραβδιού, τα θεσμικά ελαττώματα στην κοινωνία προσπερνιούνται, ευνοώντας το άκαρπο αφήγημα της προσωπικής αποτυχίας. Η έλλειψη συναισθηματικής ενσυναίσθησης μεταξύ των ανώτερων στελεχών, όσο κι αν μπορεί να αποδειχθεί ότι υπάρχει, δεν οδηγεί τις τράπεζες να δημιουργήσουν παράγωγα που βασίζονται στην κινούμενη άμμο των προσωπικών χρεών, δεν ωθεί τις εταιρείες να αποφεύγουν συστηματικά τους φόρους και δεν ωθεί τις φαρμακευτικές εταιρείες να κάνουν μικρές τροποποιήσεις στις πατέντες ώστε να παρατείνουν τη ζωή τους, αποκλείοντας έτσι ζωτικές προόδους στις θεραπείες από άλλους. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, τα θεσμικά συμφέροντα είναι που κάνουν όσα αναφέρθηκαν.
Η συναισθηματική αναστολή
Ωστόσο, μια καθαρά συστημική ή θεσμική εξήγηση των παγκόσμιων προβλημάτων κινδυνεύει να παραβλέψει ορισμένα εμφανή γεγονότα. Πολλοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι οι πρώιμες εμπειρίες, έναντι των γονιδίων, έχουν καθοριστική επίδραση στον τρόπο με τον οποίο γινόμαστε ενήλικες. Η μη συμπονετική πρώιμη φροντίδα, σύμφωνα με τα λεγόμενα του κλινικού ψυχολόγου Oliver James, συχνά οδηγεί σε διαταραχές της προσωπικότητας στη μετέπειτα ζωή (η ψυχοπάθεια είναι μια ακραία μορφή διαταραχής της προσωπικότητας). Ο James υποστηρίζει στο βιβλίο του They F**** You Up ότι ενώ το 13% του γενικού πληθυσμού έχει διαταραχή προσωπικότητας, είναι παρόν στην πλειονότητα των υψηλών επιτευγμάτων είτε στην πολιτική, στις επιχειρήσεις ή στις τέχνες. «Η Πρόωρη φροντίδα που στερείται ενσυναίσθησης», γράφει, «δημιουργεί έναν ανώριμο ενήλικα με συναισθηματική αναστολή, επιρρεπή στις απερίσκεπτες και μη ηθικές πράξεις ενός μικρού παιδιού, στον ‘εμένα, εμένα!’ εγωισμό και στη διογκωμένη μεγαλομανία που βρέθηκε στη φανταστική ζωή του νηπίου».
Κι ενώ πολλά άτομα με διαταραχές προσωπικότητας δεν προχωρούν στην καριέρα τους, μια μειονότητα, αντιθέτως, είναι υπερβολικά επιτυχημένη. «Πολλά από τα χαρακτηριστικά που συνοδεύουν τη διαταραχή αποτελούν επίσης ένα πλεονέκτημα στην κατάληψη θέσεων εξουσίας», γράφει ο James.
«Το να είναι κανείς χαμαιλέοντας, με την αυτοελεγχόμενη, συνεχή απόσταση ως σύμπτωμα της αποσύνδεσης, έχει αποδειχθεί ότι ενισχύει την επιτυχία της σταδιοδρομίας σε διάφορους οργανισμούς. Εάν κρυφτεί αρκετά καλά, μια παντοδύναμη τάση για τον έλεγχο των άλλων μπορεί να παρακινήσει την εργατικότητα, που είναι τόσο ζωτικής σημασίας για την επιτυχία […] Το να είσαι αδίσταχτος είναι ευκολότερο, εάν δεν έχεις συμπόνια για τα συναισθήματα των άλλων, όπως κάνουν συχνά οι άνθρωποι με οριακή διαταραχή προσωπικότητας, και το να είσαι αδίστακτος είναι συνήθως απαραίτητο αν θέλεις να φτάσεις στην κορυφή».
Η ερώτηση είναι: Έχει σημασία; Έχει σημασία ότι ορισμένα ανώτερα στελέχη απλά δεν έχουν τύψεις για τη ζημιά που προκαλούν, ενώ η ψυχικά υγιής πλειονότητα την ορθολογικοποιεί σαν αναπόφευκτη ή σαν μια κατάσταση που οδηγεί τελικά στο καλύτερο; Είναι συζητήσιμο το ότι η τελευταία περίπτωση είναι πιο επιβλαβής γιατί, για να αλλάξει, συνεπάγεται διείσδυση σε ένα πολύ ανθεκτικό ιδεολογικό καβούκι. Ωστόσο, οι γνώσεις που αναπτύχθηκαν από ψυχολόγους όπως ο James είναι εγγενώς μοιραίες –ανεξάρτητα από την ιδεολογία και το περιβάλλον πολιτικό και οικονομικό σύστημα, αυτοί που ανεβαίνουν στην κορυφή θα είναι πάντα φιλόδοξοι, αγνοώντας την ενσυναίσθηση και το ενδιαφέρον για την ευημερία άλλων. Πιστεύει ότι, παρόλο που το πρόβλημα μπορεί να εξασθενίσει, η διαταραχή της προσωπικότητας θα βρίσκεται πάντα σε θέσεις εξουσίας. «Δεν υπάρχει προφανής λύση σε αυτό το πρόβλημα», γράφει στο Τhey F**** You Up. «Για να διευθυνθεί μια μεγάλη επιχείρηση ή ένα κυβερνητικό τμήμα απαιτείται εξαιρετικά σκληρή δουλειά, και μπορεί ακόμη οι ψυχικά διαταραγμένοι να είναι καλύτερα εξοπλισμένοι για να κάνουν αυτό που οι άλλοι θα θεωρούσαν θυσία της προσωπικής τους ζωής». Οι ελίτ της κυριαρχίας είναι πάντα περισσότερο διαταραγμένες από τους πληθυσμούς που κυριαρχούν, ισχυρίζεται.
Πρέπει να επισημανθεί ότι η ιδέα ότι η περιφρονητική μεταχείριση στην πρώιμη παιδική ηλικία οδηγεί συχνά σε φιλόδοξη, ναρκισσιστική, διαταραχή της προσωπικότητας στην ενήλικη ζωή, δεν είναι καθολικά αποδεκτή από τους ψυχολόγους. Ένα άλλο επιχείρημα, το οποίο προτάθηκε από τον Dacher Keltner στο βιβλίο The Power Paradox, είναι ότι η αποπλάνηση της εξουσίας διαστρέφει τους ανθρώπους των οποίων οι προθέσεις είναι αρχικά καλοπροαίρετες. Είναι κατά τη διάρκεια της επίτευξης της εξουσίας και της κυριαρχίας πάνω σε άλλους όπου επέρχεται η σήψη. Όμως, ανεξάρτητα από την αιτία, τα αποτελέσματα είναι πολύ παρόμοια. Εκείνοι που έχουν την εξουσία «μπορεί να είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι που είναι οι πιο τυφλοί στα προβλήματα της αδυναμίας, της φτώχειας και της ανισότητας», γράφει ο Keltner. Η αυτο-προσήλωση και η απουσία ευαισθησίας προς τις εμπειρίες των άλλων ακολουθεί αναπόφευκτα την επίτευξη θέσεων εξουσίας.
Ο Στάλιν ήταν ψυχοπαθής
Το πρόβλημα του επιτυχημένου ψυχοπαθούς ή της διαταραχής της προσωπικότητας δεν είναι επικρατέστερο απλώς στην καπιταλιστική οργάνωση. Υπάρχει μια αδιαμφισβήτητη ευθυγράμμιση μεταξύ των στόχων των καπιταλιστικών εταιρειών –καταστροφής του ανταγωνισμού και επίτευξης μονοπωλιακού καθεστώτος– και των προσωπικών στόχων των φιλόδοξων ανώτερων διευθυντών, που αντιμετωπίζουν τους αντιπάλους τους και συμβάλλουν στην επιτυχία των εταιρειών, αγνοώντας τις εξωτερικές επιπτώσεις και το κόστος για τους άλλους. Ωστόσο, άλλοι τύποι κοινωνικής οργάνωσης δεν έχουν ανοσία. Κάνοντας μια κουβέντα με υπαλλήλους των κυβερνητικών τμημάτων, των φιλανθρωπικών οργανώσεων, των πανεπιστημίων, των σχολείων ή των ΜΚΟ, σύντομα γίνεται αντιληπτό ότι οι ανώτεροι διευθυντές που κάνουν τη ζωή άλλων ανθρώπων δύσκολη δεν είναι μια περίπτωση η οποία περιορίζεται σε εμπορικούς οργανισμούς. Το χρήμα δεν είναι το μόνο κίνητρο, η εξουσία είναι επίσης· και μπορεί κανείς να βρεί εξουσία σε μη καπιταλιστικές οργανώσεις όπως, ιστορικά μιλώντας, στα κυβερνώντα Κομμουνιστικά Κόμματα (ο Στάλιν θεωρείται ευρέως ότι ήταν ψυχοπαθής) ή στα σύγχρονα ιδρύματα του δημόσιου τομέα.
Είναι αναμφισβήτητη αλήθεια ότι ο δημόσιος τομέας μιμείται τον ιδιωτικό τομέα τα τελευταία 30 χρόνια. Τα δακτυλικά αποτυπώματα των δεξιών οικονομολόγων, όπως ο Μilton Friedman και ο James Buchanan, βρίσκονται σε όλον τον αγγλο-αμερικανικό δημόσιο τομέα, περιφρονώντας εμφανώς το ήθος των δημόσιων υπηρεσιών, με πανταχού παρούσα την εξωτερική ανάθεση και με μια εμμονή στις μετρήσεις και τους στόχους, ως μεσολαβητές για την ανάπτυξη ή τις πωλήσεις. Αλλά ακόμη κι ένας δημόσιος τομέας που έχει καθαριστεί από όλες τις καπιταλιστικές απομιμήσεις δεν θα απαλλαγεί από την ιεραρχία ή τη μη υπόλογη διαχειριστική δύναμη.
Και η ίδια η κοινωνία έχει αναδιαμορφωθεί ψυχολογικά. Σε ένα μεταγενέστερο βιβλίο, το Office Politics, Ο James λέει ότι τα διαταραγμένα χαρακτηριστικά των αδίστακτων, των εκμεταλλευτών και των ναρκισσιστών ανθρώπων στην κορυφή της κοινωνίας στις ΗΠΑ και στη Βρετανία «έχουν εξαπλωθεί ευρέως σε αυτούς τους πληθυσμούς». Σύμφωνα με τον καθηγητή Jean Twenge, ο οποίος έκανε καριέρα παρακολουθώντας ψυχολογικά χαρακτηριστικά με την πάροδο του χρόνου, ο ναρκισσισμός αυξήθηκε δραματικά στις ΗΠΑ από τα τέλη της δεκαετίας του ’70. Μέχρι το 2006, τα 2/3 των Αμερικανών φοιτητών πανεπιστημίων μέτρησαν μεγαλύτερο μέσο όρο ναρκισσισμού απο αυτόν του 1982.
Οι νάρκισσοι τείνουν να έχουν επικίνδυνα υψηλή αυτοεκτίμηση, να μην έχουν ευαισθησίες προς τους άλλους και να ασχολούνται με τη δική τους επιτυχία. Τη δεκαετία του ’70, ο Murray Bookchin πρωτοστάτησε με την ιδέα της «κοινωνίας της αγοράς», την ιδέα ότι οι ανήθικες, εγωιστικές αξίες του καπιταλισμού δεν περιορίζονται πλέον στην οικονομία, αλλά έχουν ενχωρήσει βαθιά και στην ίδια την κοινωνία. Μοντέρνοι φιλόσοφοι όπως ο Michael Sandel ανακαλύπτουν καθυστερημένα την ίδια ιδέα και είναι αναμφισβήτητο πως οι δυτικές κοινωνίες είναι πιο «εμπορεύσιμες» σε σχέση με αυτές πριν από τριάντα χρόνια. Το παλιό αριστερό ρητό που έλεγε «αν αλλάξεις τους θεσμούς, τότε θα αλλάξεις και την ανθρώπινη φύση» ακόμα ισχύει, αλλά τώρα τίθεται το ερώτημα «ποιος ακριβώς θα αλλάξει τα θεσμούς;»
Ποια είναι η θεραπεία;
Εάν υπάρχει κάποιο αντίδοτο για τον προϊστάμενο ή τον πολιτικό με διαταραγμένη προσωπικότητα, φαίνεται να είναι το ίδιο με τη θεραπεία από τον καπιταλισμό –ο ριζοσπαστικός εκδημοκρατισμός. Η ψυχοπάθεια ή η διαταραχή της προσωπικότητας ευδοκιμεί σε ιεραρχικές οργανώσεις. «Η τριαδική [με διαταραχή της προσωπικότητας] συμπεριφορά ευδοκιμεί όταν η αδίστακτη, απατηλή εγωιστικότητα πλεονεκτεί και οπουδήποτε ένα άτομο ενδιαφέρεται περισσότερο για την απόκτηση δύναμης, πόρων ή στάτους», γράφει ο James. Οι προμαχώνες της εξουσίας σε εταιρείες που προσφέρουν την ευκαιρία να κυριαρχούν πάνω στους υφισταμένους, ή οι ειδικοί σε κυβερνήσεις που επιτρέπουν τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, και τα δύο θα τερμάτιζαν από τον ριζοσπαστικό εκδημοκρατισμό.
Η πολυπόθητη λογοδοσία των αντιπροσωπευτικών κυβερνήσεων αποδείχθηκε μια λύση που έπεσε στο κενό. Πράγματι, οι τακτικές εκλογές χρησιμεύουν για να καλύψουν το πρόβλημα ισχυριζόμενες ότι το λύνουν. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια επανεμφανίστηκαν εναλλακτικές μορφές ριζοσπαστικής δημοκρατίας, οι οποίες υπόσχονται να ξεπεράσουν τη μοιρολατρεία των ψυχολόγων.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα σύγχρονα κινήματα αντίστασης όπως το Occupy και οι Indigados στην Ισπανία, έτειναν να είναι μη-ιεραρχικά, βασισμένα στην άμεση δημοκρατία, αρνούμενα την ανάθεση θέσεων σε αντιπροσώπους ώστε να κυριαρχούν σε άλλους. Ενσωματώνουν μια αντίληψη της πολιτικής που απορρίπτει τον παράξενο, ανέντιμο χαρακτήρα της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης. Η κορεσμένη από το χρήμα αδυναμία των κυρίαρχων κομμάτων που βλέπουν την κοινωνία να προσκολλάται σε μια αποτυχημένη συναίνεση, συνέβαλε σε μια αντιπολιτευτική πρακτική στην οποία, όταν έρχονται οι εκλογές, κάθε φατρία προσπαθεί να εξολοθρεύσει την άλλη μέσω της αρνητικής εκστρατείας και της χειραγώγησης της κοινής γνώμης.
Η σκέψη του Bookchin, η οποία προεικονίζει, ακόμη κι αν δεν επηρεάζει άμεσα, το Occupy και τους Indignados, προέρχεται από ένα εντελώς διαφορετικό μέρος. Ενσωματωμένη στην έννοια του “dissensus” του Bookchin, η διαφωνία δεν είναι κάτι που πρέπει να φοβηθούμε ή να εξαλείψουμε, αλλά πρέπει να ενθαρρυνθεί θετικά ως συνέπεια της γνήσιας, πρόσωπο με πρόσωπο πολιτικής συμμετοχής. Αντηχώντας τη φιλόσοφο Hannah Arendt, ο ίδιος πίστευε ότι η πολιτική ελευθερία ήταν απάτη δίχως συμμετοχή στην αυτοκυβέρνηση. Πίστευε ότι το αποτέλεσμα της «κοινωνίας της αγοράς» που εντόπισε θα μπορούσε να αντισταθμιστεί από νέους θεσμούς, τις πρόσωπο με πρόσωπο συνελεύσεις του πληθυσμού. Σε αντίθεση με τους εξαιρετικά εγωιστικούς θεσμούς του καπιταλισμού, αυτοί θα ήταν ανιδιοτελείς θεσμοί, που στοχεύουν στην ενίσχυση των δυνατοτήτων των συμμετεχόντων οι οποίοι έχουν εξοβελιστεί από τον έξω κόσμο.
Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα εδώ. Αυτά τα νέα δημοκρατικά θεσμικά όργανα, αποκομμένα από τις παθολογίες της αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης ή των εταιρειών, αναπόφευκτα έχουν έναν άλλο ρόλο –εκείνον της πρόκλησης και της επίτευξης της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Θα υποστηρίξουν πρώτα ένα ελάχιστο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων, αλλά αργότερα ένα μέγιστο πρόγραμμα σχηματισμού μιας «διπλής εξουσίας» για να αμφισβητήσουν και τελικά να αντικαταστήσουν τους αντιπροσωπευτικούς πολιτικούς θεσμούς και τις καπιταλιστικές εταιρείες. Προς το παρόν δεν είμαστε καθόλου κοντά σε μια τέτοια κατάσταση αλλά νομίζω ότι το ερώτημα πρέπει να τίθεται. Θα μπορούσε ο βαθμός συγκεντρωτισμού, εγγενής στο να επιτρέψει σε αυτούς τους οριζόντιους οργανισμούς να αμφισβητήσουν την ιεραρχική εξουσία, να αποτελέσει ένα σημείο εκκίνησης για ακριβώς τις ψυχολογικές παθολογίες για τις οποίες μιλάει ο James; Η ιστορία της Αριστεράς είναι γεμάτη με τέτοια παραδείγματα, από τον Στάλιν έως τον Μάο, από χαρισματικά άτομα που κυριαρχούσαν στους θεσμούς που βοήθησαν να δημιουργήσουν και από ριζικά δημοκρατικούς θεσμούς, από τα γαλλικά επαναστατικά τμήματα στα σοβιέτ του 1917, που καταστράφηκαν για να υποστηρίξουν φρικτές δικτατορίες και προσωπικές λατρείες. Δεν υποστηρίζω ότι αυτό συνέβη εξαιτίας αμετάβλητων ψυχολογικών, παρά ιδεολογικών, λόγων, αλλά είναι αδιαμφισβήτητο ότι η σύγχρονη Αριστερά σπάνια μπόρεσε να αντιταχθεί στο status quo χωρίς να πέσει σε κλίκες και φατρίες άσχετες με τις μάζες των ανθρώπων και συχνά μιλώντας διαφορετική γλώσσα. Εάν η Αριστερά επιτύχει, τις επόμενες δεκαετίες, να γίνει πολύ πιο δημοφιλής, δεν θα παρεμποδιστεί από παρόμοια ψυχολογικά ελαττώματα με την κοινωνία από την οποία αναδύεται;
Ο Bookchin, στα τελευταία του χρόνια, είπε ότι ήταν αναπόφευκτο να υπάρξουν πρωτοπορίες ή και μειοψηφίες ανθρώπων με περισσότερη γνώση και αφοσίωση. «Το κύριο πρόβλημα της πολιτικής οργάνωσης είναι πώς να θεσμοθετηθούν οι σχέσεις μεταξύ εκείνων που γνωρίζουν περισσότερα και εκείνων που γνωρίζουν λιγότερα», υποστήριζε, «και να το κάνουμε με τέτοιο τρόπο ώστε οι πιο πεπειραμένοι ηγέτες –και ηγέτες υπάρχουν ακόμη και σε συνομοσπονδιακά κινήματα!– να μην μετατραπούν σε γραφειοκράτες ή αυταρχικές φιγούρες». Αυτό μου φαίνεται ως ένα πολιτικό σχοινί ισορροπίας από το οποίο είναι εύκολο να γλιστρήσεις.
Μετάφραση: Σπύρος Γαρουνιάτης
http://new-compass.net/articles/will-disordered-always-rule-us?
