Της Αμέλιας Ελευθεριάδου
«Τι είμαι, αναρωτιέμαι, αν δεν μετέχω; Για να υπάρχω έχω την ανάγκη να μετέχω. Η τροφή μου είναι η ποιότητα των συντρόφων μου (…) Η εξυπνάδα δεν έχει αξία παρά όταν υπηρετείς την αγάπη. Τότε μόνο οι πράξεις δίνουν συμμετοχή στη ζωή. Τότε θεμελιώνουν την Ύπαρξη. Αλλά γι’ αυτά όλα χρειάζεται κανείς να μαθητεύει. Να μάθει στη συμμετοχή. Δύσκολη δουλειά. Πρέπει να ξεπεράσει δυσκολίες, ανθρώπινες απογοητεύσεις, για να πλησιάσει τον συνάνθρωπο. Στην υπηρεσία της Αγάπης, λοιπόν, και η Δράση και η Εξυπνάδα (…) Μια Ύπαρξη δεν είναι ούτε το σύνολο των χημικών ενώσεων, ούτε αλχημεία Υλικών. Πρέπει από νωρίς να απελευθερωνόμαστε από το υλικό μέρος των εαυτών μας. Και μέσα από την καλλιέργεια και την παιδεία, να μάθουμε τη συμπεριφορά μας προς τον εαυτό μας και προς τους άλλους, να είναι ελεύθερη άσκηση Αγάπης». Σαίντ Εξυπερύ
Ο Αντουάν Εξυπερύ (1900-1944) άφησε για παρακαταθήκη ένα μικρό σε έκταση, αλλά τεράστιας λογοτεχνικής αξίας κειμενικό σώμα, τα λεγόμενα μυθιστορήματα της ανθρώπινης μοίρας, όπως έχουν χαρακτηριστεί από τους μελετητές. [1] Υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα: πιλότος της Πολιτικής αλλά και της Πολεμικής Αεροπορίας, ριζοσπάστης σκεπτικιστής του Μεσοπολέμου. Ένας άνθρωπος της δράσης και της πράξης, με αλληλεγγύη προς τους συντρόφους του πληρώματος του, με ευαίσθητες κεραίες για τον κάθε Άλλο, είτε αυτός ο Άλλος ήταν ο κάθε άνθρωπος είτε ήταν η Φύση στην ολότητά της (αίσθηση/ιχνηλάτηση της άμμου και της ερήμου, της θάλασσας, του ανέμου και του ουρανού, του σύμπαντος και των άστρων)∙ ένας άνθρωπος πυροτέχνημα συναισθημάτων [2], διαποτισμένος βαθιά με την αίσθηση του καθήκοντος και της ευθύνης, του ηρωισμού (έχει χαρακτηριστεί ως ο «Άρχοντας της Ερήμου με το ιπποτικό πνεύμα»), της ενσυναίσθησης και της αυτοθυσίας για τους Άλλους, με βαθιά πίστη στον Άνθρωπο και τις δυνάμεις του. Ο Εξυπερύ είχε αναπτύξει μια ιδιαίτερη βιοθεωρία-βιοασκητική για την έννοια της αγάπης, της φιλίας, της αφοσίωσης, της καλοσύνης, της προσευχής, της διαλεκτικής αίσθησης του θείου εντός μας και εκτός μας, του αντικατοπτρισμού του κτίσματος της Πλάσης.
Η γέννησή του το 1900 συνέπεσε με την εφεύρεση του αεροπλάνου. Η ζωή του υπήρξε περιπετειώδης, με διακυμάνσεις χαράς και λύπης, θανάτους αγαπημένων, θυελλώδη έρωτα, αναζήτηση, περισυλλογή, απογοητεύσεις, συγκινήσεις. Συγκεκριμένα, ο Εξυπερύ ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, ο οποίος έχασε τον πατέρα του το 1904 και τον μικρότερο αδερφό του το 1915. Οι επιδόσεις του στα μαθήματα ήταν μέτριες, ενώ από νωρίς πολύ εκδήλωσε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για τις μηχανές. Το 1918 παντρεύεται την εκκεντρική κοσμοπολίτισσα Louise de Vilmorin, ενώ το 1921 υπηρετεί την πατρίδα του στο αεροπορικό σμήνος στο Στρασβούργο. Λαμβάνει ειδικότητα μηχανικού αεροσκαφών και μέσω μαθημάτων γίνεται πολεμικός πιλότος-ανταποκριτής. Μετά από μια περίοδο πολλαπλών απογοητεύσεων βρίσκει καταφύγιο στη γραφή. Έτσι, μέσα από αυτές τις πολυποίκιλες ζυμώσεις των ειδικοτήτων του και των εμπειριών του, έκανε σύνδεση των μοιραίων συνθηκών κατά τη διάρκεια της πτήσης με την ευθραυστότητα της ανθρώπινης φύσης (είχε ατυχήματα, με το τελευταίο του να αποβαίνει μοιραίο). Τα έργα του είναι τα εξής [3]:
- Ο Αεροπόρος (1926), η πρώτη νουβέλα του, που συνέδραμε στην απόφασή του να γίνει πολιτικός αεροπόρος (σε ηλικία 26 ετών έγινε επαγγελματίας πιλότος),
- Ταχυδρομείο Αεροπόρου (1928), το πρώτο έργο που είχε ως θεματική το επάγγελμα του πολιτικού αεροπόρου,
- Νυχτερινή Πτήση (1931), όπου γράφει εναντίον του Franco, όταν, όντας πολεμικός ανταποκριτής στον ισπανικό εμφύλιο, παίρνει το μέρος των αγωνιστών της Βαρκελώνης,
- Citadelle (1938), στο οποίο καταδικάζει τον ναζισμό, τον εθνικισμό, τον διωγμό των Εβραίων, την ανθρώπινη φιλοδοξία και τον πόλεμο (κερδίζοντας το βραβείο «Grand Prix du Roman»),
- Πιλότος Πολέμου (1942), με το οποίο εκφράζει τη σκέψη του για τον πόλεμο, όντας απογοητευμένος για τη στάση της Γαλλίας στον πόλεμο (μετά την άρνηση του να συνταχθεί με τους συμπατριώτες του στο πλευρό του De Gaulle, απαγορεύονται τα βιβλία του στη Βόρεια Αφρική),
- Ο Μικρός Πρίγκιπας (1942), στον οποίο κάνει ο ίδιος την εικονογράφηση, μετά από προτροπή του C. Hitchcock να στραφεί στην παιδική λογοτεχνία,
- Γράμμα σε έναν όμηρο (1942), απευθυνόμενο στο Γαλλο-εβραίο φίλο του Leon Werthπου κρυβόταν στη Γαλλία για να αποφύγει τη σύλληψη,
- Κάστρο (1948), το οποίο παραμένει ημιτελές υπό τη μορφή σημειώσεων.
Ο Μικρός Πρίγκιπας είναι ένα πολυπρισματικό, εγγράψιμο (κατά την κατηγοριοποίηση του Barthes) παραμύθι, που είναι δύσκολο να καταταχθεί σε κάποια κατηγορία εξαιτίας της διφορούμενης φύσης του, χαρακτηριζόμενο μάλιστα ως ιστορία παιδιών γραμμένη για μεγάλους. [4] Ακόμα, μεταξύ των μελετητών έχει αποδοθεί στην προσπάθεια κατάταξής του ως: «ανθρωποκεντρικό παραμύθι» [5], «συμβολικό φιλοσοφικό παραμύθι» [6], «ποιητικό παραμύθι σε έκταση νουβέλας» [7], «υπερρεαλιστικό παραμύθι» [8], «διαχρονική αλληγορία» κ.ο.κ. [9] Πρόκειται για ένα ανάγνωσμα τεράστιας παιδαγωγικής αξίας, που απευθύνεται εξίσου σε μικρούς και μεγάλους αναγνώστες (βλ. την αρχική αφιέρωση του Εξυπερύ προς τον φίλο του Leon Werth, έναν ενήλικα μετανάστη που «πεινάει και κρυώνει», πραγματοποιώντας μια δισυπόστατη απεύθυνση στον ενήλικα και συνάμα στο παιδί που ήταν κάποτε). [10] Μέσα από αυτό το έργο ο Εξυπερύ καυτηριάζει τα κακώς κείμενα, τον ορθολογισμό των ενηλίκων και τις καταδυναστευτικές ενορμήσεις τους, τις στείρες γνώσεις, την καταρράκωση των αξιών, τη μοναξιά, την αλλοτρίωση, τους κατεστημένους ρόλους. Έτσι, αντιπροτείνει ένα σχέδιο ζωής βαθιά οντολογικό, κατά το οποίο Άνθρωπος και Φύση συμπλέουν αρμονικά, επαναπροσδιορίζοντας τις σημασίες των δεσμών φιλίας και αγάπης, της ανιδιοτέλειας, του καθήκοντος, της ευθύνης και της θυσίας για τους άλλους [11], του σεβασμού, της ειλικρίνειας, της δικαιοσύνης, της αυτοπειθαρχίας, της εγρήγορσης, της ωριμότητας, της αξιοπρέπειας, της προστασίας του περιβάλλοντος, της υπέρβασης του εαυτού. [12]
Το έργο, βαθιά προσωπικό και συνάμα συλλογικό, αποτελεί ένα ταξίδι ταυτότητας και ετερότητας μεταξύ των δύο αλληλοσυμπληρωματικών πρωταγωνιστών: του Μικρού Πρίγκιπα (εξωγήινο παιδί) και του πιλότου (γήινος ενήλικας). Και οι δύο ξεκίνησαν ένα ταξίδι εξαιτίας μιας απογοήτευσης: ο πρώτος άφησε τον μικρό του πλανήτη Β-612 εξαιτίας του αδιεξόδου της σχέσης του με το τριαντάφυλλο, ενώ ο δεύτερος λόγω της δυσκολίας συνεννόησης με τους συνομηλίκους του. Ο ένας αναζητά νέους φίλους, τη στιγμή που ο άλλος θέλει να μείνει μόνος. Μέσα σε αυτή την συγκυρία διανοίχτηκε η πολύ-συνάντησή τους σε μια άγονη έρημο: στη Γη των ανθρώπων ή στην έρημο του πραγματικού του μυαλού του αφηγητή. Ο Μικρός Πρίγκιπας εξιστορεί στον πιλότο την περιδιάβαση του στους προηγούμενους πλανήτες που επισκέφτηκε. Στους έξι πλανήτες συνάντησε έξι τύπους αντιπροσωπευτικών ενηλίκων, «παράξενων» όπως τους χαρακτηρίζει (σύγκρουση δύο κόσμων παιδιών – ενηλίκων). Αυτοί οι ανθρώπινοι τύποι έχουν ως κοινές συνιστώσες την παραίτηση από ζωή, τη ματαιοδοξία, την άγονη σοφία, την παρακμή του ανθρώπινου πνεύματος. Οι τύποι αυτοί είναι οι παρακάτω:
- ένας αυταρχικός βασιλιάς χωρίς υπηκόους που δεν εγκαταλείπει τον θρόνο του,
- ένας ματαιόδοξος που επιζητά θαυμαστές και δεν εγκαταλείπει την καρέκλα του,
- ένας μέθυσος που είναι εγκλωβισμένος στο πάθος του και δεν εγκαταλείπει το ποτό του,
- ένας επιχειρηματίας που τον ενδιαφέρει μόνο η περιουσία του, τα αστέρια, με των οποίων το μέτρημα αισθάνεται πλούσιος,
- ένας γεωγράφος επιστήμονας με στείρες γνώσεις που έχει γεράσει χωρίς να έχει δει ποτέ καν τα βουνά,
- ένας εργατικός φανανάφτης, με μονοδιάστατο καθήκον που παράλληλα βοηθά το κοινωνικό σύνολο. [13]
Εν αντιθέσει, ο Μικρός Πρίγκιπας διαθέτει το σθένος να εγκαταλείψει προσωρινά ό,τι πιο πολύτιμο είχε, δηλαδή το πεισματάρικο τριαντάφυλλό του, ώστε να διασχίσει την εσωτερική μεταβατική πορεία της ενηλικίωσής του. Περνώντας από τους πλανήτες-δοκιμασίες καταφέρνει να φτάσει στην υπέρβαση του εαυτού του, μέσα από τη διαλεκτική σύμπλευση του Εγώ προς (εντός/εκτός) και για τον Κόσμο (ε-αυτογνωσία). Καθοριστικός παράγοντας ήταν η τελική του επίσκεψη στη Γη και η γνωριμία του με την αλεπού. Ο Εξυπερύ σκόπιμα αντιστρέφει το εννοιολογικό status quo της αλεπούς από μη ανθρώπινο ζώο της κουτοπονηριάς σε «σαμάνο»-μύστη του Μικρού Πρίγκιπα στη ζωή και τις αξίες της.
Ενώ είχε προηγηθεί το συναισθηματικό crescendo της απογοήτευσης του στο λιβάδι με το πλήθος των τριαντάφυλλων που του άνοιξε ρωγμές εαυτότητας, φυτεύοντας του τον σπόρο της αμφιβολίας, ήρθε η αλεπού για να αποτινάξει αυτό το πέπλο, διδάσκοντάς του την πεμπτουσία της αγάπης και της φιλίας. Μέσω της εξημέρωσης χτίζονται τα θεμέλια των δεσμών: η συναισθηματική επένδυση, το αλληλο-μοίρασμα, η φροντίδα, το αμοιβαίο ενδιαφέρον, ο χρόνος, η υπευθυνότητα, οι θυσίες, στοιχεία συστατικά για να κάνουν κάποιον ή κάτι αναντικατάστατο. Αυτή η βιο-σοφία και η μεταμορφωτική της δύναμη τον έκαναν να επανεκτιμήσει την αξία του και την απουσία του τριαντάφυλλού του, καθιστώντας τό μοναδικό ανάμεσα σε τόσα άλλα, ως κάτι που αξίζει κανείς να δαγκωθεί από φίδι για να επιστρέψει στη κοιτίδα του και να το προστατέψει.
Ο Μικρός Πρίγκιπας εν κατακλείδι αποτελεί ιδανικό ανάγνωσμα, γιατί τα παιδιά θα είναι σε θέση να ανακαλύψουν στον συνομήλικο άλλον έναν δυνάμει καινούργιο φίλο, να διερωτηθούν για τις αξίες της ζωής, να κάνουν τις αντιστοιχίσεις μεταξύ πραγματικού και φανταστικού, να διακρίνουν τα ανιμιστικά στοιχεία, να κατανοήσουν τις συμπεριφορές των ενηλίκων ώστε να μην τους μοιάσουν, να συμβάλουν στη φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. [14]
[1] Ειρήνη Παπασπυρίδου, Ο Σαιντ-Εξυπερύ είναι πιλότος και στο χώρο της φιλοσοφίας, Ερκύνα, τεύχος 330, 1994, σσ. 53 – 55.
[2] Τασία Ευθυμιάτου-Αλισανδράτου, «Αντουάν Ντε Σαιντ-Εξυπερύ (1900-1944), Α’ Μια ζωή γεμάτη θέληση, δράση και ηρωισμό», Νέα Εστία, 1994, σ. 1330.
Βλ. ακόμα, περαιτέρω για τη βιογραφία του Εξυπερύ:
Antoine de Saint-Exupery Biography – English https://www.youtube.com/watch?v=vP5AgzBVGcs
Antoine de Saint-Exupery – French aviator & author https://www.youtube.com/watch?v=jZhsbuYwkPk&ab_channel=TheAvWriter
[3] Κωνσταντίνος Μαλαφάντης, Ο Μικρός Πρίγκιπας του Antoine de Saint Exupery. Ένα διαφορετικό παραμύθι για μικρούς και μεγάλους / The Little Prince by Antoine de Saint – Exupery A different fairytale for young, τ. Ιστορία Έρευνας, Αθήνα, 2011, σσ. 745 – 750. (ανακτήθηκε από https://www.academia.edu, επίσκεψη 14/4/2021)
[4] Pierre – Henri Simon, «Συναντώντας τον Μικρό Πρίγκιπα» , ό.π. σ. 69.
[5] Κούλα Κουλουμπή – Παπαπετροπούλου, «Ο Μικρός Πρίγκιπας “ξαναγυρίζει” κοντά μας, “αναζητεί” ανθρώπους», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 9, 1993, σ. 81.
[6] Αλεξάνδρα Ζερβού, «Παιδική Λογοτεχνία», Λεξικό Παιδαγωγικής, Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2007, σ. 552.
[7] Ειρήνη Παπασπυρίδου, Ο Σαιντ-Εξυπερύ είναι πιλότος και στο χώρο της φιλοσοφίας, Ερκύνα, τεύχος 330, 1994, σ. 54.
[8] Pierre – Henri Simon, «Συναντώντας τον Μικρό Πρίγκιπα» , ό.π. σ. 69.
[9] Κωνσταντίνος Μαλαφάντης, Ο Μικρός Πρίγκιπας του Antoine de Saint Exupery. Ένα διαφορετικό παραμύθι για μικρούς και μεγάλους / The Little Prince by Antoine de Saint – Exupery A different fairytale for young, ό.π. σ. 750.
[10] Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, Ο Μικρός Πρίγκιπας, μτφρ. Μελίνα Καρακώστα, Πατάκη, Αθήνα, 2008, σ. 8.
[11] Θεοδούλη (Λίλυ) Αλεξιάδου, Η ποιητική της ετερότητας. Κείμενα για την πρώτη μεταπολεμική γενιά, Εκάτη, 2020, σσ. 36 – 49.
[12] Βλ. αναλυτικότερα, Elizabeth Hale and Michael Allen Fox, Childhood and the environment in the Little Prince, (ανακτήθηκε από: https://ojs.library.dal.ca/dalhousiereview/article/view/7713, επίσκεψη 20/4/2021),
[13] Κωνσταντίνος Μαλαφάντης, Ο Μικρός Πρίγκιπας του Antoine de Saint Exupery. Ένα διαφορετικό παραμύθι για μικρούς και μεγάλους / The Little Prince by Antoine de Saint – Exupery A different fairytale for young, ό.π. σσ. 750 – 755.
Βλ. περισσότερα, Tiffany Yunita, Symbolism and their meanings in the Little Prince, (ανακτήθηκε από: http://repository.unika.ac.id/16344/5/13800044%20%20Tiffany%20%20Yunita%20-%20BAB%20IV.pdf, επίσκεψη 22/4/2021)
[14] Βλ. αναλυτικότερα, Κορνήλιος Καστοριάδης, Η Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Κέδρος, Αθήνα, 2010.
