Γιώργος Μιχαηλίδης
Το παρόν κείμενο αποτελεί απόπειρα συνοπτικής παρουσίασης της ελληνικής μετάφρασης του άρθρου, Sade et le lien social. Le despotisme passionnel (Ο Σαντ και ο κοινωνικός δεσμός. Ο δεσποτισμός του πάθους) του φιλοσόφου Phillipe Mengue, η οποία κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Opportuna.
Στο συγκεκριμένο έργο ο φιλόσοφος προσπαθεί να κατανοήσει τι σημαίνει για τον Γάλλο λογοτέχνη, Μαρκήσιο ντε Σαντ, «πολιτική» και «κοινωνικός δεσμός». Όσον αφορά το πρώτο, ο Phillipe Mengue διαπιστώνει ότι ο Σαντ προσπαθεί να παγιώσει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ένα πολιτικό σύστημα, «το οποίο θα απονέμει σε όλους, γυναίκες και άνδρες, ελευθερία και ισότητα, διατηρώντας την υπεροχή του νόμου της Φύσης».[1] Για τον Σαντ, η «Φύση» είναι γενεσιουργός δύναμη κάθε τρόπου ύπαρξης,[2] κι όσον αφορά την ανθρώπινη ύπαρξη η «Φύση» τη διαμόρφωσε με τέτοιον τρόπο, ώστε να αντιλαμβάνεται τον κόσμο βάσει της ηδονής και της απόλαυσης.[3] Για αυτόν τον λόγο πρέπει να υπάρχουν θεσμοί, οι οποίοι θα εξασφαλίζουν τρία ορισμένα πράγματα: αυτοδιάθεση του ατομικού σώματος, ελεύθερη έκφραση των ερωτικών επιθυμιών και αμοιβαία σεξουαλική συνδιαλλαγή των ανθρώπων μεταξύ τους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Phillipe Mengue δεν παραβλέπει και δεν υποστηρίζει τη ψυχολογική διαστροφή του Σαντ, η οποία έγκειται στο γεγονός ότι επιθυμεί να προκαλεί με οποιονδήποτε τρόπο πόνο στα «ερωτικά θύματά του», διότι αρέσκεται να νιώθει τον πόνο που προκαλεί ο ίδιος.[4] Ωστόσο, παρατηρεί ότι το έργο του Σαντ είναι αγκιστρωμένο σε μια προοπτική απελευθέρωσης της σεξουαλικότητας απ’ την κουλτούρα της ιδιοκτησίας και της ανισότητας. Για τον φιλόσοφο αυτό φαίνεται στην κριτική που ασκεί ο Σαντ στην έννοια του «κοινωνικού δεσμού». Πιο συγκεκριμένα, ο κοινωνικός δεσμός «εκλαμβανόμενος ως αφοσίωση ή υπόσχεση, εμπεριέχει κατ’ ανάγκην την απάρνηση της σχέσεως με τον νόμο της επιθυμίας, την επικάλυψη της δεινής εγγύτητας του καθενός με τη δύναμη της προδοσίας που ενυπάρχει στη φύση».[5] Και μια κοινωνία που διέπεται από τέτοιους δεσμούς, δεν μπορεί να κάνει κάτι άλλο απ’ το να θεσπίζει νόμους οι οποίοι περιορίζουν τη σεξουαλική έκφραση και την παραμορφώνουν με τέτοιο τρόπο, ώστε το σεξ να θεωρείται ένα είδος εμπορικής συμφωνίας: ένα δούναι και λαβείν που αποσκοπεί στην ανάδειξη και την επιβεβαίωση της πατριαρχικής ανισότητας. Για τον Σαντ δεν χρειαζόμαστε τέτοιους νόμους, αλλά θεσμούς που θα επιτρέπουν στους κοινωνούς της εκάστοτε κοινωνίας να συνδέονται μεταξύ τους με κεντρικό άξονα την ευχαρίστηση, το δικαίωμα να απολαμβάνουν το ερωτικό παιχνίδι ως ελεύθεροι άνθρωποι.[6]
Σύμφωνα μ’ όλα τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η πολιτική για τον Σαντ είναι εκείνη η ανθρώπινη κατάσταση που θέτει ως ύψιστη και θεμιτή σκοπιμότητα τη σύσφιξη των λιδιβινικών σχέσεων. Σ’ αυτήν την πολιτική κατάσταση δημιουργείται «το ήθος της συνενοχής». Για τον Σαντ, το να είναι κανείς συνένοχος σημαίνει ότι είναι συμμέτοχος κι εντεταγμένος στη βούληση της φύσης κι όχι στο συμβόλαιο του εκάστοτε δεσποτικού ή ταξικού κράτους.[7]
Έχοντας αυτά στο νου μας, βρισκόμαστε πλέον στη θέση να αναρωτηθούμε το εξής: Τι μπορεί να μας προσφέρει ο στοχασμός του Σαντ στα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα;
Η μελέτη του Phillipe Mengue καταφέρνει να δείξει μ’ ένα ευσύνοπτο και ταυτόχρονα διαφωτιστικό τρόπο το πολιτικό πρόταγμα του Σαντ, το οποίο στη βάση του είναι ελεύθερη έκφραση των ερωτικών επιθυμιών από κάθε κοινωνό με τον ελάχιστο δυνατό περιορισμό. Σε μια εποχή που ο έρωτας και όλες οι εκδηλώσεις εντάσσονται στα πλαίσια της κουλτούρας του βιασμού, το κείμενο του Phillipe Μengue μπορεί να προσανατολίσει τη σκέψη και τη δράση μας αφενός στην εξάλειψη της τρέχουσας καταπιεστικής πολιτικής κατάστασης, κι αφετέρου στη δημιουργία μιας νέας πολιτικής σφαίρας, στην οποία ο έρωτας θα νοείται ως αμοιβαία απόλαυση ανάμεσα σ’ ελεύθερους ανθρώπους.
Αυτό προϋποθέτει την κοινωνία των συνενόχων: μια κοινωνία στην οποία οι κοινωνοί της συνδέονται υπό το πρίσμα της αμοιβαίας ευχαρίστησης και της απόλαυσης, κι όχι της εκτόνωσης συμπλεγμάτων κατωτερότητας.
Εν κατακλείδι, η μελέτη του Phillipe Mengue εισάγει μια νέα θεωρία για τη φύση της πολιτικής και του κοινωνικού δεσμού στον Σαντ, η οποία αναγκάζει τον αναγνώστη να αναθεωρήσει γι’ αυτά τα ζητήματα τόσο για τον Σαντ όσο και για τη δική του πραγματικότητα. Ο λόγος του Phillipe Mengue εμπνέει τον αναγνώστη και μπορεί να φέρει στην επιφάνεια της δημόσιας σφαίρας ένα λησμονημένο μότο απ’ τον γαλλικό Μάιο του 1968: «Ας είμαστε ρεαλιστές, ας ζητήσουμε το αδύνατο!».[8] Μ’ άλλα λόγια, το συγκεκριμένο βιβλίο μπορεί να εμπνεύσει τον αναγνώστη να διεκδικεί το οτιδήποτε, ακόμα κι αν αυτό θεωρείται αδύνατο, μη πραγματικό, ουτοπικό -ειδικά όταν ζει κι αναπνέει σε χαλεπούς καιρούς.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Phillipe Mengue, Ο Σαντ και ο κοινωνικός δεσμός. Ο δεσποτισμός του πάθους, μτφρ. Ν. Παπαχριστόπουλος και Ευγγ.Τσώνη, επιμ. Ν. Παπαχριστόπουλος, (Πάτρα: Opportuna, 2016), 56.
[2] Marquis de Sade, «La Philosophie dans le boudoir», στο Œuvres complètes, επιμ. Gilbert Lely, (Paris: Cercle du Livre Précieux, 1966), III, 411.
[3] Βλ. William F.Edmiston, «Nature, Sodomy, and Semantics in Sade’s La Philosophie dans le boudoir» στο Studies in Eighteenth-Century Culture 24(1995): 121-136
[4] Βλ. Γιώργος Μιχαηλίδης, Ζάχερ Μαζώχ: Το ψυχρό, το βάναυσο και η Επανάσταση στον διαδικτυακό τόπο: https://www.aftoleksi.gr/2020/11/16/zacher-mazoch-to-psychro-to-vanayso-epanastasi/
[5] Mengue (2016), 67-68. H έμφαση δική μου.
[6] Στο ίδιο, 17-22 και 62-67.
[7] Στο ίδιο, 68-72.
[8] «Soyons réalistes, demandons l’impossible!».
