Ο Ντέιβιντ Γκρέμπερ, ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες και ακτιβιστές της γενιάς του, έφυγε από τη ζωή αναπάντεχα σε ηλικία 59 χρονών, στις 2 Σεπτεμβρίου 2020. Ο Γκρέμπερ συνέδεσε τη σπουδαία ακαδημαϊκή και ανθρωπολογική του έρευνα με τις αναρχικές του αντιλήψεις, πρωτοστάτησε στα κοινωνικά κινήματα όπως το Occupy καθώς και στη δημόσια στήριξη της Επανάστασης της Ροζάβα. Πολλά βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά ενώ πλήθος κόσμου έχει εμπνευστεί παγκοσμίως από τις ιδέες του για κοινωνική δικαιοσύνη και ελευθερία. Η σκέψη και η αγωνιστικότητά του θα λείψει σε όλους όσοι είχαμε την ευκαιρία να τον γνωρίσουμε από κοντά αλλά και σε όλους εκείνους που επηρεάστηκαν από το έργο του. Ευχόμαστε δύναμη στους κοντινούς του ανθρώπους, με την υπόσχεση να κρατήσουμε το έργο του ζωντανό. Δημοσιεύουμε στη μνήμη του την παρακάτω συνέντευξή του στον JP O’ Malley, όπου ο Γκρέμπερ κωδικοποιεί κάποιες από τις βασικές έννοιες του έργου του ενάντια στη γραφειοκρατία. David Graeber, παρών!
Αναφέρετε πώς οι υπερασπιστές του καπιταλισμού κάνουν πάντα δύο ευρείς ισχυρισμούς: 1) Ότι ο καπιταλισμός αυξάνει την ευημερία για όλους, 2) Ότι δημιουργεί έναν πιο ασφαλή και δημοκρατικό κόσμο. Μπορείτε να περιγράψετε γιατί αυτοί οι ισχυρισμοί είναι παραπλανητικοί;
David Graeber: Και οι δύο ισχυρισμοί είναι προφανώς ψευδείς. Το βασικό επιχείρημα όσων υπερασπίζονται τον καπιταλισμό είναι ότι οι φτωχότεροι άνθρωποι κάθε γενιάς τα βγάζουν πέρα καλύτερα από ό,τι στο παρελθόν και ότι το βιοτικό επίπεδο αυξάνεται διαρκώς. Αυτό δεν ισχύει πια. Έχουμε την πρώτη γενιά όπου όλοι αναμένουν να είναι φτωχότεροι από τους γονείς τους.
Και όσον αφορά την πολιτική σταθερότητα;
D.G.: Έχουμε μεγαλύτερη αναταραχή και διεθνή ένταση από ό,τι είχαμε πριν από 30 χρόνια.
Μπορείτε να μας μιλήσετε για την κλασική γραφειοκρατική φιλοσοφία που δεν σκέφτεται ποτέ τους τελικούς στόχους, αλλά μόνο το πώς πρέπει να υλοποιηθούν τα πράγματα;
D.G.: Λοιπόν, ολόκληρη η ιδέα της γραφειοκρατίας είναι ότι μπορούμε να διαχωρίσουμε τα μέσα από τους σκοπούς. Αυτή είναι μια πολύ ασυνήθιστη ιδέα. Για τους περισσότερους ανθρώπους, ο τρόπος με τον οποίον γίνονται τα πράγματα και το τελικό αποτέλεσμα είναι μέρος του ίδιου ιστού.
Αλλά η γραφειοκρατική αντίληψη λέει: έχουμε τον ορθολογικό τομέα των μέσων και αυτό δεν έχει καμία σχέση με τους σκοπούς. Η κλασική γραφειοκρατική νοοτροπία είναι αυτή η ιδέα του ότι βρισκόμαστε εδώ για να βρούμε τον πιο αποτελεσματικό τρόπο εκτέλεσης πολιτικών που η ιεραρχία επινοεί. Και, πράγματι, δεν έχει σημασία τι ζητείται κάθε φορά να υλοποιηθεί. Εάν πρόκειται για ισότιμη κατανομή του πλούτου ή για εξόντωση μιας εθνοτικής μειονότητας –η κλασική γραφειοκρατική φιλοσοφία απλά μας λέει: εμείς είμαστε τα μέσα, εσείς αποφασίζετε τους σκοπούς.
Υποστηρίζετε ότι η αγορά δικαιολογεί τον εαυτό της με τον ίδιο τρόπο. Πώς γίνεται αυτό;
D.G.: Η ιδεολογία της αγοράς λέει: από εσάς εξαρτάται πού θα ξοδέψετε τα χρήματα σας, εμείς [οι αγορές] είμαστε εδώ μόνο για την αποτελεσματικότητα. Απλώς προσφέρουμε ένα σύστημα που εξασφαλίζει τον πιο αποτελεσματικό τρόπο που επιτρέπει στους ανθρώπους να ξοδεύουν τα χρήματά τους με όποιον τρόπο θέλουν.
Περιγράφετε την αστυνομία ως «γραφειοκράτες με όπλα», γιατί;
D.G.: Επειδή η αστυνομία δεν αφιερώνει, τελικά, τον χρόνο της στην καταπολέμηση βίαιων εγκληματιών. Αντίθετα, επιβάλλει διοικητικούς κανονισμούς και ατελείωτους κανόνες. Έτσι, αντί να μας προστατεύει από τη βία, η αστυνομία φέρνει στο προσκήνιο την απειλή της βίας σε καταστάσεις όπου αυτή δεν θα είχε προκύψει εξαρχής. Στα περισσότερα περιστατικά βίας –οικογενειακή βία, τσακωμοί μεθυσμένων ή μάχες συμμοριών– η αστυνομία δεν εμπλέκεται. Από την άλλη πλευρά, δοκιμάστε να οδηγήσετε στον δρόμο χωρίς πινακίδες κυκλοφορίας: πόση ώρα θα περάσει προτού περιτριγυριστείτε από άτομα με όπλα;
Θεωρείτε πως η Δεξιά υποστηρίζει τη βία ώστε να καθορίζει τις ίδιες τις παραμέτρους της κοινωνικής ύπαρξης και της κοινής λογικής. Μπορείτε να το εξηγήσετε;
D.G.: Η βία είναι μία από τις μόνες μορφές ανθρώπινης αλληλεπίδρασης όπου είναι πιθανό να έχει κανείς προβλέψιμα αποτελέσματα για τις ενέργειες άλλων ανθρώπων για τους οποίους δεν γνωρίζουμε τίποτα. Σχεδόν όλες οι μορφές κοινωνικής ανισότητας βασίζονται τελικά στη βία. Έτσι, παρόλο που κανείς μπορεί να μην χτυπάει κανέναν τώρα, αν γινόταν προσπάθεια να αλλαχθούν οι ρυθμίσεις εκπαίδευσης και ιδιοκτησίας [που υπάρχουν στη σύγχρονη κοινωνία μας] θα έβγαιναν σπαθιά. Έτσι, η βία κρύβεται πάντα στο παρασκήνιο. Πραγματικά, υποτιμούμε τον βαθμό με τον οποίο αυτές οι συστηματικές μορφές ανισότητας καθίστανται δυνατές από τη βία.
Γράφετε στο βιβλίο σας [Utopia of Rules, 2015]: «Οι ίδιες οι γραφειοκρατίες δεν είναι μορφές ηλιθιότητας, αλλά τρόποι οργάνωσης της ηλιθιότητας». Τι εννοείτε με αυτό;
D.G.: Η βασική ιδέα είναι ότι η εξουσία μας κάνει χαζούς και τυφλούς. Η γραφειοκρατία παράγει ηλιθιότητα. Υπάρχει, όμως, κάτι το αναπόφευκτο σχετικά με τη φύση των κανόνων και κανονισμών που κάνει τους ανθρώπους ηλίθιους; Ή είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτό συμβαίνει; Μου φαίνεται ότι είναι το τελευταίο.
Η γραφειοκρατία τείνει να παρεμβαίνει σε καταστάσεις όπου υπάρχουν τεράστιες ανισότητες εξουσίας. Έτσι, οι ίδιες είναι μορφές ηλιθιότητας, επειδή οι άνθρωποι στην κορυφή δεν χρειάζεται να ξοδεύουν πολύ χρόνο για να σκεφτούν τι σκέφτονται οι άνθρωποι από τα κάτω. Αυτό αποτελεί μία από τις μεγάλες ειρωνείες της ιστορίας: οι φτωχοί άνθρωποι ενδιαφέρονται πολύ περισσότερο για τους πλούσιους από όσο οι πλούσιοι για τους φτωχούς.
Υποστηρίζετε πως η Δεξιά έχει αναπτύξει μια κριτική στη γραφειοκρατία, ενώ η Αριστερά δεν το έχει κανει. Γιατί πιστεύετε πως συμβαίνει αυτό;
D.G.: Στη δεκαετία του ’60 η Αριστερά είχε, πράγματι, μία κριτική στη γραφειοκρατία. Αλλά ήταν μια κριτική στον κορπορατισμό: πρόκειται για την ιδέα ότι θα μπορούσαμε ουσιαστικά όλοι μαζί να εργαζόμαστε σε αυτές τις πολυεθνικές και πως τα συμφέροντά μας θα είναι όλα αλληλένδετα. Τόνιζαν ότι αυτό το γραφειοκρατικό όραμα, είτε μιλούμε για σοσιαλδημοκρατία, κομμουνισμό ή φασισμό, το μοιράζονται όλοι με την ίδια βασική ιδέα. Αυτή ήταν μια έγκυρη κριτική εκείνη την εποχή.
Αλλά ένα πράγμα στο οποίο ο καπιταλισμός είναι πολύ καλός, είναι ότι όποια κριτική κι αν του κάνεις, την υιοθετεί και στη συνέχεια στην ανταποδίδει, γυρνώντας πίσω έναν φρικτό εφιάλτη του ίδιου πράγματος. Έτσι, με τον νεοφιλελευθερισμό λένε: «Εντάξει, θέλετε ηδονισμό, ευελιξία, θα σας δώσουμε ευελιξία. Ορίστε: είστε όλοι ανέμελοι!»
Έτσι, στις μέρες μας έχουμε τη Δεξιά που λέει ότι οι πολιτικές του κράτους πρόνοιας είναι παρόμοιες με τον κομμουνισμό και τον φασισμό. Αυτό είναι σαν να παίρναμε την κριτική της [γραφειοκρατίας] της δεκαετίας του ’60 [και της αριστεράς τότε], λέγοντας πως οποιαδήποτε μορφή του κράτους πρόνοιας είναι μια μορφή φασισμού.
Λέτε, λοιπόν, ότι η Αριστερά καταλήγει να υπερασπίζεται αυτούς τους θεσμούς και ως εκ τούτου να υπερασπίζεται τη γραφειοκρατία;
D.G.: Ακριβώς. Έτσι, η mainstream Αριστερά έχει αυτή την εφιαλτική συγχώνευση των χειρότερων στοιχείων της αγοράς και της γραφειοκρατίας ταυτόχρονα. Διότι αντί να έχει μία παραδοσιακή εργατική βάση μέσα στην κοινωνία –η οποία έχει εκμηδενιστεί– ουσιαστικά έχει αυτή την επαγγελματική-διευθυντική τάξη: διευθυντές νοσοκομείων και ούτω καθεξής. Αυτοί είναι οι μόνοι άνθρωποι για τους οποίους αυτή η γραφειοκρατία της αγοράς έχει νόημα. Έτσι, η libertarian-Δεξιά-της-ελεύθερης-αγοράς έχει, τουλάχιστον, μια κριτική για τη γραφειοκρατία. Φυσικά δεν είναι πολύ καλή. Αλλά η κριτική της Αριστεράς για τη γραφειοκρατία είναι, πράγματι, ανύπαρκτη.
David Graeber
(20/02/1961-02/09/2020)
