Της Becky Ferreira. Τεράστιες πυρκαγιές συνεχίζουν να πλήττουν και φέτος το τροπικό δάσος του Αμαζονίου –τον πνεύμονα του πλανήτη. Αυτό που δεν είναι, όμως, τόσο γνωστό είναι πως η συνύπαρξη του τροπικού δάσους με τον άνθρωπο δεν ήταν πάντα σχέση εκμετάλλευσης, ερήμωσης και καταστροφής. Για χιλιετίες, η διαχείριση του Αμαζονίου από τους αυτόχθονες λαούς κατάφερε να ενισχύσει τη βιοποικιλότητα, τη γονιμότητα και τα αξιοσημείωτα ποσοστά απορρόφησης του άνθρακα από τα φυτά στο έδαφος του σημαντικότερου, ίσως, οικοσυστήματος στον πλανήτη. Παρακάτω διαβάζουμε πώς συνέβη αυτό:
Μια εποχή έντονων, ανθρωπογενών πυρκαγιών στο τροπικό δάσος του Αμαζονίου έκαψε χιλιάδες τετραγωνικά μίλια δάσους, μαύρισε τον ουρανό πάνω από το Σάο Πάολο και πυροδότησε τη διεθνή ανησυχία για την τύχη του τοπίου με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα στον πλανήτη.
Δεκάδες χιλιάδες ανεξάρτητες πυρκαγιές προκλήθηκαν από τον άνθρωπο στον Αμαζόνιο, καθιστώντας την καταστροφή του τροπικού δάσους ένα καθαρά ανθρωπογενές φαινόμενο που επωμίστηκε το ακροδεξιό καθεστώς του Βραζιλιάνου Προέδρου Μπολσονάρο. Για κάποιους, αυτό μπορεί να σημαίνει πως η παρουσία των ανθρώπων στον Αμαζόνιο συνδέεται αναπόφευκτα με την καταστροφή του τροπικού δάσους. Αλλά μια τέτοια άποψη αγνοεί το βαθύτερο και βαθιά ανθρώπινο παρελθόν του τροπικού δάσους. Για να επιτευχθεί η αποκατάσταση του Αμαζονίου στο μέλλον, είναι απαραίτητο να έχουμε ως οδηγό μας αυτό το παρελθόν και τον επίμονο ρόλο της ανθρωπότητας σε αυτό.
Τα τελευταία χρόνια, οι επιστήμονες έχουν συγκεντρώσει πολλά αποδεικτικά στοιχεία που δείχνουν ότι ο Αμαζόνιος διαμορφώθηκε από ανθρώπους πολύ πριν οι Ευρωπαίοι αποικιστές πατήσουν το πόδι τους σε αυτόν. Αυτόχθονες λαοί, που έφτασαν στο τροπικό δάσος πριν από τουλάχιστον 10.000 χρόνια, άλλαξαν το οικολογικό τοπίο του μεγαοικοσυστήματος σε μια κλίμακα που, σε μεγάλο βαθμό, δεν έχει εκτιμηθεί, μετατρέποντάς το σε έναν σημαντικό καθαριστή αέρα για την ατμόσφαιρα της Γης.
«Η Αμαζονία εδώ και πολύ καιρό θεωρούνταν ένας φυσικός χώρος που καταλαμβάνεται κυρίως από παρθένο δάσος», δήλωσε η Helena Pinto Lima, ερευνήτρια και έφορος αρχαιοτήτων στο Museu Paraense Emílio Goeldi στο Belém της Βραζιλίας. «Αυτός ο διάχυτος μύθος περί ενός ανέγγιχτου τροπικού δάσους έχει τυφλώσει πολλούς σχετικά με κάτι που αποδεικνύεται όλο και περισσότερο πως είναι ένα πολιτιστικό τοπίο».
Σε αντίθεση με τη σύγχρονη καταστροφή του τροπικού δάσους, οι αρχαίοι πληθυσμοί δημιούργησαν έναν γόνιμο Αμαζόνιο, μεγάλης βιοποικιλότητας, σε ένα διάστημα αμέτρητων γενεών. Οι αρχαιολόγοι έχουν πρόσφατα μόλις αρχίσει να ξεμπλέκουν τα μυστήρια αυτού του πολυσύνθετου προκολομβιανού πολιτισμού, με τα τελευταία στοιχεία να δείχνουν ότι ο Αμαζόνιος κατοικούνταν από αρκετά εκατομμύρια ανθρώπους πολύ πριν από την άφιξη των Ευρωπαίων.
Οι φυλές του Αμαζονίου αποδεκατίστηκαν από ασθένειες και γενοκτονία στον απόηχο του ευρωπαϊκού αποικισμού, καθώς και από τρομακτικές επιθέσεις βίας κατά τους επόμενους αιώνες. Ορισμένοι πληθυσμοί έχουν αρχίσει να ανακάμπτουν τις τελευταίες δεκαετίες, και περίπου ένα εκατομμύριο αυτόχθονες ζουν σήμερα στον Αμαζόνιο της Βραζιλίας. Κάποιες ομάδες αριθμούν χιλιάδες ανθρώπους, όπως οι λαοί Guajajara ή Ticuna, ενώ υπάρχουν, επίσης, κοινότητες που αποτελούνται από λιγότερο από εκατό άτομα, σύμφωνα με το Instituto Socioambiental, ένα κέντρο δικαιωμάτων και έρευνας των Ιθαγενών που εδρεύει στο Σάο Πάολο.
Μερικές φυλές έχουν παραμείνει απομονωμένες και χωρίς επαφή στο δάσος. Ακόμη και εκείνες που έχουν δημιουργήσει ισχυρές κοινωνικές σχέσεις με μη αυτόχθονες κοινότητες, διατηρούν συχνά τις παραδοσιακές πρακτικές των προγόνων τους. Παρότι το τροπικό δάσος υπήρχε αναμφίβολα όταν εγκαταστάθηκαν εκεί οι πρώτοι αυτόχθονες, ένα μεγάλο μέρος της πλούσιας άγριας ζωής του Αμαζονίου και της αποθήκευσης άνθρακα είναι άμεσο αποτέλεσμα αυτών των παραδόσεων, που περιλαμβάνουν την εξημέρωση των φυτών, τις ελεγχόμενες φωτιές και τον εμπλουτισμό του εδάφους.
«Αυτό που βλέπουμε με τον Αμαζόνιο δεν είναι τόσο ο πολιτισμός εναντίον της φύσης, αλλά μάλλον μια αντιπαράθεση μεταξύ δύο διαφορετικών τρόπων ανθρώπινης κατοχής», δήλωσε ο Gabriel Soares, ο οποίος διεξάγει το διδακτορικό του στην ανθρωπολογία στο Εθνικό Μουσείο της Βραζιλίας στο Ρίο Ντε Τζανέιρο. «Ο ένας παρήγαγε, εδώ και χιλιάδες χρόνια, αυτό το εξαιρετικά διαφορετικό μεγαοικοσύστημα που έχει συμβάλει ιδιαιτέρως και με πολλούς διαφορετικούς τρόπους στην κατοικησιμότητα του πλανήτη», συνέχισε. «Ο άλλος, που προκαλεί τις πυρκαγιές που βλέπετε, μπορεί δυνητικά να έχει ένα γιγάντιο αρνητικό αντίκτυπο στον πλανήτη ως σύνολο».
Οι επιστήμονες έχουν επαναφέρει ένα κομμάτι από την αρχαία ανθρωπογενή ιστορία του τροπικού δάσους, χαρτογραφώντας τα τοπικά είδη φυτών σε χιλιάδες αρχαιολογικά σημεία. Μια μελέτη του 2017 που δημοσιεύθηκε στο Science διαπίστωσε ότι τα φυτά που εξημερώθηκαν από αυτόχθονες πληθυσμούς –όπως το βραζιλιάνικο φιστίκι, ο φοίνικας maripa και το κακαόδεντρο– βρίσκονται σε περίπου πέντε φορές μεγαλύτερη αφθονία κοντά σε αυτούς τους παλιούς οικισμούς. «Όσο πιο κοντά βρίσκεσαι σε ένα αρχαιολογικό μέρος, τόσο πιο πιθανό είναι το συγκεκριμένο κομμάτι γης να έχει μεγάλη αφθονία και πλούτο εξημερωμένων καρποφόρων δέντρων και φοινίκων», δήλωσε ο Charles Clement, βιολόγος στο Εθνικό Ινστιτούτο Έρευνας του Αμαζονίου στο Manaus της Βραζιλίας.
Πολλές από τις καλλιέργειες που προτιμούσαν οι αυτόχθονες πληθυσμοί είναι ειδικές στο να απορροφούν τον άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Μία μελέτη υπολόγισε ότι το δέντρο από το οποίο παράγεται το φιστίκι Βραζιλίας, που μπορεί να φτάσει σε ύψος τα 160 πόδια και ζει για 1.000 χρόνια, απορροφά το 1,3 τοις εκατό του άνθρακα του τροπικού δάσους του Αμαζονίου από μόνο του.
Τα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας εξημέρωσης ξεπέρασαν τον βιολογικό ανθρώπινο χρόνο ζωής και εξελίχθηκαν για χιλιάδες χρόνια, δημιουργώντας ένα μεγαοικοσύστημα αποθήκευσης άνθρακα που αποτελεί ουσιαστικό προπύργιο στις προσπάθειες μετριασμού της κλιματικής κρίσης.
Το φιστίκι Βραζιλίας, οι φοίνικες και άλλες καλλιέργειες βοήθησαν, επίσης, στην ενίσχυση της απαράμιλλης βιοποικιλότητας του Αμαζονίου, καθώς τα φρούτα και οι καρποί δημιούργησαν νέο χώρο σε γηγενή είδη άγριας ζωής.
«Το δάσος του Αμαζονίου μπορεί να θεωρηθεί ως μία περιοχή φυσικής-πολιτιστικής κληρονομιάς με παγκόσμια σημασία, επειδή τα δάση του Αμαζονίου διατηρούν την κληρονομιά των αλληλεπιδράσεών τους με τους ανθρώπους και με πολλά άλλα είδη», δήλωσε η Carolina Levis, οικολόγος στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο της Σάντα Καταρίνα στη Φλοριανόπολις της Βραζιλίας.
Ένα σημαντικό παράδειγμα του αντίκτυπου των αυτόχθονων πληθυσμών στον Αμαζόνιο είναι το terra preta, ένας τύπος μαύρου εδάφους που δημιουργήθηκε έπειτα από χιλιετίες ανθρώπινης κατοίκησης, το οποίο είναι εν μέρει ένα υποπροϊόν καμμένης βιομάζας. Όταν τοποθετήθηκε μαζί με το λίπασμα, την κοπριά, τα κεραμικά και τη νεκρή οργανική ύλη που παρήχθησαν από τους αρχαίους οικισμούς, το καρβουνιασμένο αυτό μείγμα εμπλούτισε το έδαφος του Αμαζονίου με θρεπτικά συστατικά.
Ο Levis τόνισε ότι υπάρχει μια τεράστια διαφορά μεταξύ των σύγχρονων τεχνικών “slash-and-burn” που αποδεκατίζουν τον Αμαζόνιο και των πρακτικών που χρησιμοποιούσαν οι αυτόχθονες πληθυσμοί για τη διαχείριση του περιβάλλοντος του τροπικού δάσους και την παραγωγή του terra preta.
«Πρέπει να διαχωρίσουμε την παράνομη χρήση της φωτιάς που ανοίγει τον χώρο σε αγροτικές επιχειρήσεις και άλλες γεωργικές δραστηριότητες μεγάλης κλίμακας από τις παραδοσιακά προγραμματισμένες και ελεγχόμενες φωτιές προς όφελος ποικίλων τοπικών δραστηριοτήτων», εξήγησε. «Έχουμε πολλά να μάθουμε από τις αυτόχθονες κοινωνίες οι οποίες ανέπτυξαν τόσο προηγμένες πρακτικές διαχείρισης της φωτιάς χωρίς να προκαλείται αποδάσωση μεγάλης κλίμακας».
Οι μέθοδοι των αυτοχθόνων τείνουν να περιλαμβάνουν τη δημιουργία μικρών πυρκαγιών βραδείας καύσης από τη βιομάζα φυτών που καλύπτονται με βρωμιά ή άχυρο και οι οποίες εναλλάσσονται γύρω από διαφορετικά κομμάτια γης κάθε εποχή. Αυτή η προσέγγιση μειώνει τον κίνδυνο ανεξέλεγκτων πυρκαγιών, αλλά και αιχμαλωτίζει τον μισό άνθρακα της βιομάζας στο έδαφος, κάτι που εμποδίζει την απελευθέρωση αερίων του θερμοκηπίου. Μια μελέτη του 2006 έδειξε ότι έως και 12 τοις εκατό των εκπομπών άνθρακα που προκαλούνται από τον άνθρωπο θα μπορούσαν να αντισταθμιστούν με τη μετάβαση από το “slash-and-burn” σε “slash-and-char”.
Το terra preta, εκτός από το ότι αποτελεί ευλογία για το κλίμα, θεωρείται επίσης ένα από τα πιο θρεπτικά εδάφη στη Γη και ωφελεί τους αγρότες σήμερα.
«Οι άνθρωποι σήμερα αναζητούν τέτοια εδάφη για να ασχοληθούν με τη γεωργία», δήλωσε ο Eduardo Góes Neves, αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο. «Τα εδάφη αυτά είναι πολύ παραγωγικά και έχουν κάτι πολύ ενδιαφέρον για τις τροπικές περιοχές –είναι πολύ σταθερά. Δεν παρασιτούν. Δεν χάνουν θρεπτικά συστατικά».
Όλο αυτό αποτελεί ένα εκπληκτικό παράδειγμα τοπικών παραδόσεων που παράγουν παγκόσμια οφέλη.
Δυστυχώς, πολλοί από τους αρχαίους χώρους που δείχνουν ισχυρά σημάδια ιθαγενικής επιρροής βρίσκονται συγκεντρωμένοι στον νότιο Αμαζόνιο, ο οποίος τώρα υφίσταται έναν πολύ διαφορετικό τύπο ανθρωπογενούς μετασχηματισμού: ταχεία αποψίλωση των δασών και άγριες πυρκαγιές. «Οι πυρκαγιές που μαίνονται σε όλη τη (νότια) Αμαζονία βρίσκονται ακριβώς στις περιοχές αυτές που αναμένεται να έχουν πολύ ανθρωπογενή δάση», σημείωσε ο Clement.
Η πλειονότητα των πυρκαγιών προκλήθηκαν ώστε να καθαριστεί ο χώρος για φάρμες, αγροκτήματα και άλλες μορφές εξόρυξης πόρων. Παρότι αυτή η διαδικασία επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο στον Αμαζόνιο, η σεζόν του 2019 ήταν ιδιαίτερα έντονη, αφού ο Μπολσονάρο αρνείται να επιβάλει περιβαλλοντικούς νόμους και προστασίες. Ως αποτέλεσμα, η αποψίλωση επιταχύνθηκε φτάνοντας μέχρι την περίοδο των πυρκαγιών, επιδεινώνοντας την προκύπτουσα καταστροφή. «Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Μπολσονάρο και τους πρώτους επτά μήνες της διακυβέρνησής του, κατέστησε σαφές ότι αυτό το είδος παράνομης δραστηριότητας γίνεται αποδεκτό στον Αμαζόνιο», δήλωσε ο Clement.
Το ακόμη πιο τραγικό είναι ότι η καταστροφή αυτή αποτελεί υπαρξιακή απειλή για τους ίδιους τους αυτόχθονες πολιτισμούς, των οποίων οι παραδοσιακές πρακτικές έχουν εμπλουτίσει τόσο το τροπικό δάσος. Τέτοιοι κίνδυνοι για την αυτόχθονη ζωή, τα εδάφη και τα μέσα επιβίωσης δεν ήταν απροσδόκητοι, δεδομένου ότι ο Μπολσονάρο διεξήγαγε μια εκστρατεία που ήταν ανοιχτά εχθρική στα δικαιώματα των φυλών και των κοινοτήτων που ζουν στο τροπικό δάσος.
«Ο Μπολσονάρο έχει αυτή την τρομερή φήμη σε όλο τον κόσμο και του αξίζει να την έχει επειδή είναι ένα απαίσιο άτομο», είπε ο Neves. «Εάν υπάρχει κάτι καλό σε όλο αυτό, είναι το να μας δείξει ότι, όταν τέτοιοι τύποι αναλαμβάνουν τη διαχείριση, τέτοιος θα είναι ο κόσμος στον οποίο θα ζήσουμε. Δεν υπάρχει τίποτα που να σχετίζεται με την οικοδόμηση, τη συμπόνια ή το βλέμμα στο μέλλον. Μόνο καταστροφή».
Οι μομφές εναντίον του Μπολσονάρο, τόσο εντός όσο και εκτός της Βραζιλίας, έχουν ασκήσει δυσάρεστη πίεση στη διοίκησή του. Ο ίδιος, οργισμένος τόσο με τον όλο αντίκτυπο, δημιούργησε μια ιστορία, χωρίς αποδείξεις, στην οποία ισχυρίζεται ότι οι ΜΚΟ βρίσκονται πίσω από την ιδιαίτερα φλογερή σεζόν.
Αυτό αναπαράγεται από παρανοϊκές θεωρίες συνωμοσίας που διαστρεβλώνουν τα κίνητρα συνεργασίας μεταξύ οικολογικών οργανώσεων προστασίας και αυτόχθονων ομάδων. Η προσπάθεια τού να θολώσουν τα νερά παραπληροφορώντας αντικατοπτρίστηκε σε κυβερνητικά έγγραφα που διέρρευσαν και υποστήριζαν την άμεση κατασκευή μεγα-πρότζεκτ υποδομών, όπως αυτοκινητόδρομους και γέφυρες, ώστε να αποδυναμωθούν οι διεθνείς προσπάθειες προστασίας του Αμαζονίου.
Στην πραγματικότητα, οι ομάδες διατήρησης και προστασίας υποστηρίζουν συχνά την ενδυνάμωση των αυτόχθονων λαών –όχι μόνο στη Βραζιλία, αλλά και σε όλο τον κόσμο– αφού υπάρχει ένα μεγάλο σώμα αποδείξεων που συνδέει τις αυτόχθονες πρακτικές με τα καλύτερα αποτελέσματα διατήρησης. «Η επένδυση στις αυτόχθονες κοινότητες για την ανάπτυξη των δικών τους σχεδίων διαχείρισης των φυσικών πόρων είναι ζωτικής σημασίας ώστε να κατευναστεί αυτό το χάος στο μεγαλύτερο τροπικό δάσος της Γης», δήλωσε ο Alex Antram, διευθυντής της καμπάνιας διατήρησης στην Rainforest Trust, ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού με έδρα τις ΗΠΑ που έχει προστατεύσει περισσότερα από 23 εκατομμύρια ακρ τροπικού δάσους παγκοσμίως.
Αυτές οι συνεργασίες περιπλέκονται από το χαοτικό σύστημα διαχείρισης γης στο τροπικό δάσος του Αμαζονίου, το οποίο είναι γεμάτο με δόλιους τίτλους ιδιοκτησίας και σχέδια κερδοσκοπίας γης. Με τον συνδυασμό όλων αυτών των δυνάμεων, οι κοινότητες του Αμαζονίου τίθενται σε κίνδυνο, όχι μόνο από πυρκαγιές, αλλά από σωματικές επιθέσεις και δολοφονίες. «Λόγω των τρεχουσών πολιτικών, υπάρχουν αυξανόμενες τάσεις προς τη βία, ιδιαίτερα κατά μήκος των διευρυμένων γεωργικών και εξορυκτικών συνόρων», δήλωσε η Lima.
Πολλοί αυτόχθονες λαοί, και ομάδες που τους υποστηρίζουν, ελπίζουν ότι το διεθνές ενδιαφέρον για τις πυρκαγιές του Αμαζονίου θα ενθαρρύνει νέες προσπάθειες για την προστασία των οριοθετημένων αυτόχθονων περιοχών. Η διατήρηση του Αμαζονίου εξαρτάται, επίσης, από την πολύ πιο ισχυρή επιβολή περιβαλλοντικών νόμων και την εφαρμογή της αυτόχθονης διαχείρισης της γης και της δασοκομίας σε ευρύτερες κλίμακες.
«Λέμε όχι στην εξόρυξη στα εδάφη μας, όχι στην αποψίλωση των δασών», δήλωσε ο O-É Kaiapo Paiakan, μέλος της ομάδας αυτόχθονων Xinguan, σε ένα πρόσφατο βίντεο που δημοσιεύτηκε από το Instituto Socioambiental. «Όχι άλλες εισβολές και ασέβεια. Όχι άλλα φυτοφάρμακα στα ποτάμια και στην τροφή μας. Όχι άλλες εγκληματικές πυρκαγιές στο δάσος. Είμαστε μαζί σας, υπερασπιζόμαστε τον Αμαζόνιο».
Ο Neves είχε μόλις επιστρέψει από το πεδίο, όταν του μίλησα, όπου είχε δει από κοντά τα οδυνηρά αποτελέσματα της αποψίλωσης των δασών και των πυρκαγιών. Ωστόσο, αισθάνθηκε επίσης ενθαρρυμένος από το πώς η καταστροφή κινητοποίησε τους Βραζιλιάνους για να υποστηρίξουν τη φυσική και πολιτιστική διατήρηση του τροπικού δάσους. «Βλέπω πολλές καταστροφές και πυρκαγιές, κυρίως στον νοτιοδυτικό Αμαζόνιο, αλλά επίσης μπορεί κανείς να δει και ανθρώπους να κάνουν υπέροχα πράγματα όπως να ασχολούνται με την αγροδασοπονία, ή το ότι οι αυτόχθονες γίνονται πολιτικά ισχυρότεροι και βλέπουν τις φωνές τους να ακούγονται», σημείωσε ο Neves.
«Οι αυτόχθονες είναι αυτοί που μπορούν να μας δείξουν τον τρόπο να ξαναεπιστρέψουμε σε αυτό το υπέροχο δάσος», είπε. «Νομίζω πως υπάρχει ελπίδα».
